Özürlülerin iş gücü niteliklerinin arttirilmasi

MİLLİ PRODÜKTİVİTE MERKEZİ

“Türkiye’nin Verimlilik Merkezi” “Özürlülerin Toplumsal Gelişimine Yönelik Proje”

ÖZÜRLÜLERİN İŞGÜCÜ NİTELİKLERİNİN ARTIRILMASI İÇİN EĞİTİMLERİNDE BİLGİSAYAR TEKNOLOJİLERİNİN KULLANIMI Dr. Mustafa Kemal AKGÜL MPM Genel Sekreteri

Rıdvan VERCAN MPM ETBİ Bölümü Uzmanı Aralık 2003, Ankara 1

ÖNSÖZ Dünya nüfusunun önemli bir oranını özürlülerin oluşturduğu günümüzde, özürlü insan sayısının Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, gelişmekte olan ülkelerde %13 oranında olduğu tahmin edilmektedir. Özürlü birey, özrünün türü ve derecesi ne safhada olursa olsun, en iyi şekilde, eğitim ve bilgiyi paylaşma hakkı ve insan onuruna yaraşır bir eğitim yaşamı sürdürme hakkına sahip olmalıdır.

Bu çalışmada T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın koordinatörlüğünde Milli Prodüktivite Merkezi ile Türkiye Sakatlar Konfederasyonu’nun işbirliği ile, özürlülerin işgücü niteliklerinin artırılması amacına yönelik olarak özürlü eğitiminde bilgisayar teknolojilerinin kullanımı araştırılmıştır. Araştırmanın birinci bölümünde özürlülerin eğitiminde web teknolojisi kullanımının nasıl olabileceği anlatılmıştır. İkinci bölümde ise üniversite ortamında özürlü öğrencilerin eğitimi için özürlülere sağlanan bilgi teknolojileri ile oluşturulan ortam araştırılmıştır.

2

ÜNİVERSİTE ORTAMINDA ÖZÜRLÜ ÖĞRENCİLERİN EĞİTİMİ İÇİN ÖZÜRLÜLERE SAĞLANAN BİLGİ TEKNOLOJİLERİ İLE OLUŞTURULAN ORTAMIN ARAŞTIRILMASI 1. Üniversite Özürlü Öğrenci Servisleri Gelişmiş ülkelerde bulunan üniversiteler, özürlü insanlara sundukları olanaklar ile eğitim almalarını kolaylaştırdıklarını web siteleri aracılığı ile duyurmakta, özürlü

öğrenci

adaylarını

üniversite

eğitimi

konusunda

cesaretlerini

arttırmaktadırlar. Bu üniversiteler özürlü öğrencilere yardımcı ekipman ve bilgisayar teknolojilerini temin ederek ve kullandırarak, kişisel olarak kendine güvenlerini ve bağımsızlıklarını sağlamaları yönünde yardımcı olmaktadırlar.

Yardımcı bilgisayar olanaklarını kullanarak beceri sahibi olunmasını ve teknoloji kullanımı, yeteneklerin geliştirilmesi de üniversite eğitiminden sonraki hayattaki rekabetçi koşullara özürlüleri hazırlama konusunda önemlidir.

Gelişmiş ülke üniversitelerinde özürlü bir öğrencinin eğitimini sağlamak ve kolaylaştırmak için üniversite yönetim hiyerarşisinde ilgili birim ve personel bulunmaktadır. Bu servisler Özürlü Öğrenci Servisleri (Disabled Student Services, DSS), Özürlü Destek Servisleri (Disability Support Services, DSS), Yardımcı Servisler (Auxiliary Services) olarak adlandırılmaktadır. Bu birimler tarafından sağlanan servisler, kolaylıklar, ekipman, ekipman kullanım, eğitim ve 3

desteği özürlü bir öğrencinin diğer herhangi bir öğrenci ile akademik ortamda rekabet edebilmesini sağlamaktadır.

Kullanım fırsatı ve erişim sağlamaya yönelik dizayn edilen akademik kolaylıklar ve kapsamlı bir eğitim programı Özürlü Öğrenci Servisleri tarafından hak kazanan özürlü öğrencilere sunulmaktadır.

Aşağıdaki genel servisler özürlü öğrencilerin bütününe açıktır; • Özürlü servis programlarına hazırlık ve eğitim • Akademik

başarının

sağlanması

için

stratejik

sınıf

yöntem

planı

konusunda yardım • Gelecek bir yarıyılda sunulacak servisler ve diğer kolaylıklar için yarı yıl

planı • Özürlü öğrenci ihtiyaçları konusunda öğrencinin okuduğu bölüme ve

fakülteye bildirim • Özürlü öğrenci kaynaklarına erişim konularında sürekli öğrencinin yanında

olunması • Akademik,

sosyal, kariyer ve kişisel konularda rehberlik ve bilgi

sağlanması • Özürlü

öğrencilere

yönelik

oluşturulan

“Adapte

Edilmiş

Teknoloji

Laboratuarı”nın kullanımına özürlü öğrencileri hazırlama • Diğer üniversite bölümlerine ve topluluk birimlerine özürlü öğrenciler

konusunda bilgi verilmesi • Devlete ait rehabilitasyon kuruluşları ile bağlantıların oluşturulması • Özürlü öğrenciler için özel fırsatlara ilişkin bilgi toplanması, ve öğrencilerin

bu fırsatlardan yararlanmasını sağlamak “Niçin yurdumuzda tamamına yakın üniversiteler özürlü öğrencilere adapte edilmiş teknolojiye sahip değiller” sorusunun cevabı üniversitelerin özürlü öğrenci ihtiyaçlarına duyarsız kalmaları ve özürlülere yönelik toplumsal kültür olabilir. Bu engeller kısmen aşılabildiğinde, üniversite bütçesine bu konuda ek kaynak konulması engelinin de aşılabilmesi gerekli olmaktadır. Bu engellerden dolayı yurdumuzda bulunan üniversiteler adapte edilmiş teknolojiye günümüze kadar sahip olamamışlardır. Bu teknolojinin elde edilmesi, ilgili birimin fonksiyonlarını yerine getirmesi, işletilmesi maliyetli olmaktadır. Üniversite 4

nüfusunun oldukça az bir oranını temsil eden özürlüler için özel teknolojinin sağlanması gerekli olmasına karşın, aslında kolay olamamaktadır. Bu maliyet engelinin aşılabilmesi öğrenci harçlarına eklenecek kısıtlı miktarda ücret, devlet yardımı, sponsorluklar yollarından biri veya birkaçı ile sağlanabilir. Bu tip işletmeler servis sektörüne dahildir ve konu bekleme hattı analizini de ilgilendirmektedir. Bekletmeden iyi hizmet veren bir servis sektör kuruluşunun (üniversitenin) müşterisi (özürlü öğrencisi) de artmaktadır. Bu durumdan yola çıkarak, adapte edilmiş teknoloji laboratuarı ile hizmet vermeye başlayan üniversite, her yıl artan özürlü sayısına sahip olacağı gerçeğini de görebilmeli ve buna nasıl hazırlanabileceğini, nasıl artan özürlü öğrenci ihtiyacını karşılayabileceğini önceden düşünmeli ve tedbirlerini almaya çalışmalıdır. Bu artış yüzdesinin ilk yıllarda en az % 100 dolaylarında olmasını beklemek yüksek bir ihtimal ile yanlış olmayacaktır. Bu artış yüzdesi tabii ki orta öğretimde özürlüler önündeki engellerin ve toplumsal kültürün pozitif yönde gelişmesine de dolaysız olarak bağlıdır. Üniversite kampus hayatının bütün yönlerine özürlü insanları tam anlamı ile dahil edilebilmesi problemine çözüm özel yazılım ve donanımlı özürlülere adapte edilmiş teknoloji laboratuarının kullanılmasıdır.

1.1. Adapte Edilmiş Teknoloji Örnekleri Çeşitli donanım ve yazılım araçları özürlü insanların engellerinin kaldırılmasını sağlayabilirler. Bu araçlar genelde adapte edilen araç üretiminde uzmanlaşan işletmeler tarafından dizayn edilip geliştirilmişlerdir. Günümüzde bu durum değişmeye başlamış ve bilgisayar teknolojisinde büyük kuruluşlar bu sahada ortaklıklar oluşturmaya ve ürün geliştirmeye başlamışlardır. Microsoft, Apple, IBM, ve Sun özürlülerin önündeki engellerin kaldırılması için web sitelerinde ürünlerini tanıtmaktadırlar. World Wide Web için teknik standartları belirleyen ”World Wide Web Consortium“ özürlü insanları web ortamına çekmek, ihtiyaçlarını tam anlamı ile karşılamak, bulunulan web ortamının anlaşılmasını ve yaşamlarını kolaylaştırmak için rehber geliştirmiş

ve geliştirmeye devam

etmektedir. Üniversite adapte edilmiş teknoloji birimleri alacakları yazılımlar için de bu rehbere uygun ihaleler hazırlamalı ve bu ürünlerin alınmasını sağlamalıdırlar. Bu kurallara uymayan yazılımlar, özürlülere ayrı engeller, zorluklar çıkaracak ve para savurganlığına yeni bir saha oluşturacaktır. Ayrıca 5

bu kuralları takip eden Türkçe’ye çeviren, oluşturulan ihaleleri bu kurallara göre denetleyen, Türkiye’de üretilen yazılımlara onay veren uzman grubunun yetiştirilip, uygun bir kuruluşta oluşturulması mutlaka, ama mutlaka gereklidir.

Kamuda fazla istihdam edilen personelin eğitimden geçirilerek bu sahada ve karma (ve her yaşam sahasında olması gerektiği gibi mutlaka karma) eğitim kurumlarında

oluşturulacak

teknoloji

birimlerinde

çalıştırılması

herhalde

yurdumuz ve çalışanlar için yararlı olacaktır.

Sun firması Java platformuna özürlü erişimini sağlamaktadır. Örneğin bir kullanıcı görüntülü tanıtım yerine, sesli tanıtımı veya dokunsal (tactile) veya bunların her ikisinin de bulunduğu bir tanıtımı seçebilir. Bu gelişme çok heyecan verici, umutlandırıcı çok önemli bir gelişmedir. Bu durum yazılım platformu olarak Java ve türevlerinin seçilebilirliğini ve önemini arttırmaktadır. Ayrıca Java esnek, işletim sistemleri arasında uyum sağlayan bir program yapısına sahiptir.

1.2. Özürlü Öğrenci Servislerinin Personel Yapısı Özürlü Öğrenci Servis personeli özürlü öğrencilerin üniversite eğitim hayatından maksimum yararı elde etmelerini sağlama amacı doğrultusunda çalışmalarını sürdürürler. Özürlü öğrenciye en iyi servisin, eğitimin verilmesinde, personelin ve üniversitede çalışan diğer personelin özürlülerin yetenek kısıtları ile ilgili peşin hükümlü olmaması gerekmektedir. Üniversiteye yeni kayıt olan özürlü öğrenciler dahil bütün özürlü öğrenciler için akademik yıl başlamadan mümkün olan en erken tarihte toplantı yapılmasının sağlanarak öğrenci ihtiyaçlarının tespit edilmesi, ve bu ihtiyaçlara yönelik ders materyallerinin hazırlanması gibi yapılacak işlerin dönem başlamadan bitirilmesi gereklidir. Bireysel özürlü bazında toplantı yapılırken, ilgili personel özürlü öğrencinin ilgi alanlarını tespit etmeli, konu ile ilgili güçlü yönlerine odaklanmalı, zayıf yönlerinin nasıl geliştirilebileceğinin araştırılması ve yardımcı olunması gerektiğini saptamalıdır.

Bütün bu çalışmalar esnasında esnek olunması ise zorunlu ve gereklidir.

Direktör – Yönetici Özürlü öğrencilerin eğitimi ile ilgili ayrıntılı, çok yönlü ve bireysel özürlü öğrenci bazında destek servis programlarının nasıl yürütülmesi gerektiği konusunda bilgili, yönlendirici, yeni gelişmelerin servise nasıl uyarlanması gerektiğinin izlenmesi konusunda deneyimli olması gerekmektedir.

6

Öğrenme - Öğrenim Uzmanları (Learning Specialists) A grubu - Üniversite Özürlü Öğrenci Servis öğrenme-öğrenim uzmanı özürlü öğrencilere yazma, ders çalışma yetenekleri ve etkin okuma teknikleri konusunda yardım edilmesinden sorumludur.

B grubu -Özürlü öğrencilere verilen yazılı ödevlerden, parçalardan, yarıyıl ödevlerinden,

araştırma

projelerinin

geliştirilmesi

konusunda

yardımdan

sorumludur. Ayrıca ders çalışma yetenekleri, zaman yönetimi, akademik zorunluluklar ve üniversite ortamında öğrenci olmanın temel ve gerekli yönlerinin anlaşılmasında yardımcı olmalıdır.

Yazım Uzmanı Yazım uzmanı özürlü öğrencilerin akademik başarısı için gerekli bağımsız olarak yazma becerilerinin geliştirilmesi sağlar. Yazım uzmanı öğrenciye verilen yazma gerektiren ödevleri, araştırma planları, yazının son olarak edit edilmesi, makale organizasyonu, yazıların stil, içerik, grameri konularında yardımcı olabilirler. Genelde part-time çalışan görevlilerdir. İcra Koordinatörü Personelin hedef olarak odaklanması gerekli çalışma sahası özürlü öğrencilere yardımcı teknoloji, işaret dili ile yorumlama, not alma, teypteki kitap servisleri, test alım yardımı (test proctoring), optik okuma gibi özürlü öğrencilere açık servislerin koordine edilmesinden sorumludur. İcra Koordinatör Asistanı İcra Koordinatörüne özürlü öğrencilere yardımcı teknoloji, işaret dili ile yorumlama, not alma, teypteki kitap servisleri, test alım yardımı (test proctoring), optik okuma gibi açık servislerin koordinasyonunda yardımcı olunmasında sorumludur. İşaret Dili Yorumlayıcıları (Interpreters) Duyma özürlülerin bulunacağı eğitim, etkinlik ortamlarında anlatılanları işaret diline çevrilmesinden sorumludur.

7

Özürlü Öğrenci Servis Sekreteri Özürlü Öğrenci Servis Sekreteri özürlü öğrencinin yeni bir sorununu, isteğini ilk olarak duyuracağı, ilk olarak temasa geçeceği personeldir. Öğretim üyelerine gönderilecek

özürlü

öğrenciye

ilişkin

mektupların

hazırlanması,

özürlü

öğrenciler için derslerde not alınabilmesinin sağlanması ve sınav sırasında özürlü öğrencilere yardımcı olma konularında gerektiğinde hizmet verebilmelidir. Özel Öğretmen - Asistan (tutor) Özürlü Öğrenci Servisi dışındaki üniversite eğitim bölümlerinde çalıştırılan özürlü öğrencinin aldığı derslerde, problem çözme saatlerinde yardımcı olan personeldir. Bu yardım ders esnasında olabileceği gibi, ek olarak özel ders seanslarında da olabilir.

1.3. Belirli Özürlü Grupları için Servisler A. Görme Yetisi Bulunmayan ve Düşük Görüş Yetisi Bulunan Özürlüler Bu

gruptaki

özürlüler

kendi

o

anki

durumlarını

yansıtan

tıbbi

dokümanlarını Üniversite Özürlü Servisine, özürlü servisi ve diğer kolaylıklardan

yararlanmak

için

vermeleri

gerekmektedir.

Özürlü

öğrencinin bireysel, kendisi ile ilgili sağladığı dokümanlara dayanarak, Üniversite Özürlü Servis koordinatörü özürlü öğrencinin akademik ihtiyaçlarını ve fonksiyonel kısıtlarını değerlendirir. Bu değerlendirmeden yola çıkılarak, özürlü öğrencinin hak edeceği servisler ve diğer kolaylıklar belirlenir. Özürlü öğrencilerin her yarıyılda alacakları derslere kayıtlarını yaptırdıktan sonra, öğrenciler Üniversite Özürlü Servisi koordinatörünü bilgilendirirler. Bunun sonucunda Üniversite Özürlü Servis koordinatörü o yarıyıl için öğrenci ile ilgili özürlü servisinin ve diğer sağlanacak kolaylıkların neler olacağına ilişkin karar verir.

Kendini özürlü öğrenci olarak kayıt ettiren öğrenciler kendileri ile ilgili genel servisler dışında, görme yetisi bulunmayan ve düşük görüş yetisi bulunan özürlü öğrenciler aşağıda listelenen servisleri alabilirler : Materyallerin Dönüşümü − Braille testleri, müfredat programı ve bildiriler − Uzun dokumanlar ve testler − Notların büyütülerek okunabilir hale getirilmesi 8

− Teyp kasetlerine kitap, ders içeriğinin konulması − Elektronik dokumanlar (e-text) − Dokunsal imaj özdeşbaskısı (reproduction) Okuyucu servisi Dersleri teyp ve/veya video kasetine kayıt etme hakkı Not alma servisi Özellikli ekipman kullanımı − Kurzweil 3000, 1000 ve Kurzweil Reading Edge − Optik okuyucu programına sahip skanerler − Büyük bilgisayar monitörleri ve lokal ekran büyüteci − Kapalı devre büyüteçler − Duxbury Braille yazılımı ve Braille yazıcısı − JAWS ekran okuyucuları − PowerBraille − Dragon Dictate/Naturally Speaking ses tanıyıcı yazılım − Dokunsal imaj kalitesinin arttırılması − Yazma ve konuşma − Braille & konuşma − Ses kayıt edici ve çalma cihazı, teyp − Konuşan ve büyük döküm verebilen hesap makineleri − Konuşan sözlük − Dokunsal grafik yüzeyi (örnek yazılım, C24 TGD Pro) − Dokunsal müzik kiti (örnek yazılım, C23 GOODFEEL) − Yükseltilmiş geometrik şekilleri çizme kiti Ayrıcalıklı sınıf oturma yeri ayarlanması Laboratuar kolaylıkları ve olanakları Test kolaylıkları − Normal süreden uzun test süresi − Braille karakterleri ile döküm veya büyütülmüş yazı dökümü − Okuyucu − Yazma yardımcısı − Özürlü öğrenciye adapte edilen bilgisayar − Kapalı devre büyüteç − Brailler − Özel sınav cevap kiti

Örneğin teybe kayıt edilmiş, alternatif şekilli materyaller görme yetisi bulunmayan veya düşük görüş yetisi bulunan özürlü öğrenciye gerekli olduğunda, yarıyıl başlamadan birkaç ay önce veya mümkün olan en erken

sürede

alacakları dersle

ilgili

öğrenciler

erken

bildirimde

bulunmaları, kitap listesi istek formunu doldurmaları gereklidir. Öğrenciler 9

gerek duyduklarında, materyaller eksik olduğunda Kurzweil okuma makinelerini, materyallerin skan edilmesi ve okunması için JAWS programının kullanılabilirler.

Bütün özürlü gruplarına yönelik olarak ve karma eğitim programları dahilinde

genelde

düşünülmesi

gereken

web

ortamından

faydalanılmasıdır. Fakat bu ortam sadece özürlüler için hazırlanması ideal olarak düşünülmemelidir. Bunun tersi durum yine karma eğitim amacından sapmayı getirecektir.

B. İletişim Yetisi Olmayan Özürlüler (Duyma yetisi tamamen olmayan, çok az duyma yeteneği olan ve/veya konuşma yeteneği olmayan özürlüler) Bu gruptaki özürlüler de kendi o anki durumlarını yansıtan tıbbi dokümanlarını Üniversite Özürlü Servisine, özürlü servisi ve diğer kolaylıklardan

yararlanmak

için

vermeleri

gerekmektedir.

Özürlü

öğrencinin bireysel, kendisi ile ilgili sağladığı dokümanlara dayanarak, Üniversite Özürlü Servis koordinatörü özürlü öğrencinin akademik ihtiyaçlarını ve fonksiyonel kısıtlarını değerlendirir. Bu değerlendirmeden yola çıkılarak, özürlü öğrencinin hak edeceği servisler ve diğer kolaylıklar belirlenir. Özürlü öğrencilerin her yarıyılda alacakları derslere kayıtlarını yaptırdıktan sonra, öğrenciler Üniversite Özürlü Servisi koordinatörünü bilgilendirirler. Bunun sonucunda Üniversite Özürlü Servis koordinatörü o yarıyıl için öğrenci ile ilgili özürlü servisinin ve diğer sağlanacak kolaylıkların neler olacağına ilişkin karar verir.

Kendini özürlü öğrenci olarak kayıt ettiren öğrenciler kendileri ile ilgili genel servisler dışında, duyma yetisi tamamen olmayan, çok az duyma yeteneği olan, ve/veya konuşma yeteneği olmayan özürlü öğrenciler aşağıda listelenen servisleri alabilirler: Sınıf dersleri, danışmanlık ve diğer üniversite etkinliklerinin yorumlanması ve/veya diğer anlaşılabilir işaret diline çevirme servisi Yardımcı not alıcı Gerçek zamanlı bilgisayar yardımlı ders notları Yardımcı dinleme araçları 10

Sınıf kullanımı için ders içeriği, grafik, imaj, resim anlatımını sağlayan Caption decoder aracı Video kasetlerine derslerin canlı olarak konulması Ağızla ilgili haberleşme gereği için ders müfredat programında ayarlama Alternatif ağızla haberleşme ile sağlanan problem çözme saatleri Test kolaylıkları − normal süreden uzun test süresi − bilgisayar − heceleme doğrulayıcısı (Spell checker) Duyma ve konuşma değerlendirilmesi ve konuşma terapisi üniversite kliniği tarafından sağlanır Derse yardımcı asistan veya görevli (Tutor Referral ) Ders için işaret dili yorumlayıcısı, not alan görevli ve/veya diğer servisler dersler başlamadan mümkün olan en erken sürede talep edilmeli ve ders kayıtları özürlü öğrenciler için mümkün olduğunca en erken sürede yapılmalıdır.

C. Hareket etme yetisi olmayan özürlüler Bu gruptaki özürlüler de kendi o anki durumlarını yansıtan tıbbi dokümanlarını Üniversite Özürlü Servisine, özürlü servisi ve diğer kolaylıklardan

yararlanmak

için

vermeleri

gerekmektedir.

Özürlü

öğrencinin bireysel, kendisi ile ilgili sağladığı dokümanlara dayanarak, Üniversite Özürlü Servis koordinatörü özürlü öğrencinin akademik ihtiyaçlarını ve fonksiyonel kısıtlarını değerlendirir. Bu değerlendirmeden yola çıkılarak, özürlü öğrencinin hak edeceği servisler ve diğer kolaylıklar belirlenir. Özürlü öğrencilerin her yarıyılda alacakları derslere kayıtlarını yaptırdıktan sonra, öğrenciler Üniversite Özürlü Servisi koordinatörünü bilgilendirirler. Bunun sonucunda Üniversite Özürlü Servis koordinatörü o yarıyıl için öğrenci ile ilgili özürlü servisinin ve diğer sağlanacak kolaylıkların neler olacağına ilişkin karar verir.

Kendini özürlü öğrenci olarak kayıt ettiren öğrenciler kendileri ile ilgili genel servisler dışında, hareket etme kabiliyeti olmayan özürlü öğrenciler aşağıda listelenen servisleri eğitim ihtiyaçları dahilinde alabilirler: a. Özürlüye uygun araç park yeri 11

b. Kampüs ring servisi c. Özürlü ihtiyaçlarını karşılamak için stratejik ders saatlerinin uyarlanması d. Laboratuar kolaylıkları e. Sınıf yerinin gerektiğinde değiştirilmesi f. Dersleri teybe veya videoya kayıt etme izni g. Not alma servisi h. Özürlüye adapte edilmiş bilgisayar desteği i. Dragon Dictate/Naturally Speaking ses tanıma yazılımı ii. Trackballs veya diğer özel işaretleyici araçlar i.

Ödünç olarak sağlanan ekipmanlar i. Kaset veya video kayıt cihazı ve çalıcısı ii. Not almak için kelime işlemci

j. Test kolaylıkları i. Normal süreden uzun test süresi ii. Bilgisayar kullanımı veya diğer özellikli ekipmanlar iii. Yazma yardımcısı iv. Özel sınav cevap kiti 2.1. Özürlü Öğrencilere Adapte Edilmiş Teknoloji Laboratuarları Özürlü öğrencilere uyarlanan, adapte edilen teknoloji laboratuarları “The Adaptive Technology Lab, (ATLab)” İngilizce’de adlandırılmaktadır. “Adaptive Technology” yerine “Assistive Technology” de kullanılmaktadır. Bu iki terim de farklı araç setlerine ihtiyaç duyan özürlüler için özel yazılım ve donanım teknolojilerinin varlığını bildirmek için kullanılır. Özürlülere adapte edilen teknoloji laboratuarları ders çalışma, okuma, sınav, test ve iş yapma odası olarak hizmet verirler.

Genel olarak gelişmiş ülke üniversitelerinde özürlülere yönelik söz konusu laboratuarlar

bulunmaktadır.

Laboratuar

kullanımı

konusunda

deneyim

kazandırılan özürlüler, laboratuarı kullanmaya başlamaktadırlar.

Bu tip

laboratuarlar yardımcı donanım, bilgisayarlar ve özürlülere yönelik programlar ile donatılmıştır. Bilgisayarlar internet erişimine de açık tutulmaktadır. Deneyimli personel laboratuarlarda bulunan bilgisayar teknolojilerinin kullanımı ile ilgili olarak özürlü öğrencilere eğitim ve yardım sağlamaktadırlar.

12

Herhangi bir kişi göremeyebilir veya duyamayabilir. Herhangi bir kişi çevrede dolaşmak için tekerlekli sandalyeye ihtiyaç duyabilir veya bilgisayar klavyesine kullanamayabilir. Bazı insanlar geleneksel bilinen şekilde yazamayabilir.

Bazıları düşüncelerini organize etmekte zorluk çekebilir. Bütün bu insanlar için, engellerin üstesinden gelmelerine, güçlükleri yenmelerine ve evde, okulda, iş hayatında başarılı olmalarını sağlayan teknolojiler bulunmaktadır.

Adapte edilmiş teknoloji kolaylıkla yapılamayan veya kullanılan alet olmaksızın yapılamayacak işlerin yapılabilmesini sağlar. Yüksek eğitimde, bilgisayarlar güncel haber ve yapılan bilimsel çalışmalar için internetin araştırılması, öğretmen ve çalışma grubundaki insanlar ile e-posta kullanarak haberleşilmesi, e-kitapların okunması, e-kütüphanelerin kullanılması, e-dokuman oluşturulması, yazdırılması gibi konularda öğrencilere yardım ederler. Bazı öğrenciler, öğretim üyeleri ve personel bilginin kullanılması ve erişim için adapte edilmiş teknolojiye ihtiyaç duyarlar. Bunların bazı örnekleri ekran okuyucusu, optik karakter okuyucusu (scaner), lokal ekran büyüteci, dikte ederek yazılmasını sağlayan yazılım-donanım, dokunsal grafik oluşturucusu, Braille yazıcıları olarak söylenebilir.

2.2. Özürlü Öğrencilere Uyarlanan Teknoloji Laboratuarlarının Üstlendiği Fonksiyonlar Özürlü öğrencilere uyarlanan teknoloji laboratuarlarının üstlendiği fonksiyonlar aşağıdaki listelendiği şekilde olabilir: 1. Özürlü öğrenciler, öğretim üyelerine ve personelin adapte edilmiş teknoloji ihtiyaçlarını karşılanması, 2. Laboratuar kullanıcılarının projelerini tamamlamasında ve akademik başarı sağlamasında, diğer insanlarla eşit fırsatlara sahip olması için uygun araçların, uyarlamaların ve uzmanlığın sağlanması, 3. Kütüphanelerde bulunan servislere, kaynaklara ve materyallere erişim için alternatif metotların sağlanması, 4. Özürlü öğrencilere, öğretim üyelerine ve personele adapte edilmiş teknolojinin kullanımı konusunda gerekli eğitimin ve yardımın sağlanması, 5. Potansiyel kullanıcı olabilecek üniversite içindeki ve dışındaki insanlara Adapte Edilmiş Teknoloji Laboratuarı, ekipmanları ve servislerine ilişkin 13

bilgilendirilmesi ve özürlü kavramının genel olarak anlaşılması konusunda diğer insanların bilgilendirilmesi, 6. Bütün üniversite aktivitelerine katılım ve eşit erişimin sağlanması ve mümkün olabilir hale getirilmesinde yardımcı olmak için adapte edilmiş teknolojileri kullanmak, bilgi kaynağı olarak hizmet vermek, 7. Özürlülük konusunda ve özürlülerin toplum tarafından rahat bir biçimde ve eşit olarak kabul edilmesinin geliştirilmesi için özürlü olmayan öğrenci, öğretim görevlisi ve personeli eğitmek.

2.3. Adapte Edilmiş Teknoloji Laboratuarı için Örnek Donanımlar Bu tip laboratuarlara örnek teşkil edebilecek bir laboratuar donanımı çok kullanıcılı olacak biçimde aşağıdaki gibi olabilir. Bu donanıma benzer şekillerdeki alternatif program ve donanımla da tabii ki bir özürlü öğrencilere göre uyarlanmış, adapte edilmiş bir teknoloji laboratuarı oluşturulabilir.

JAWS – Görme bozukluğu ve okuma özürlüler için ekran okuyucu program.

Zoomtext – Görme bozukluğu ve okuma özürlüler için ekran büyüteci paket programı.

Kurzweil 1000 ve 3000 – Görme yetisini tamamen kaybeden özürlüler için yazıyı sese dönüştüren okuma, yazma yazılımı. Kurzweil sistemi yazıyı bilgisayar ortamına aktarır, gerekli işlemlerden geçirir ve sesli olarak kullanıcıya okur.

Braille Kabartma Yazı Aracı (Embossing) Aşağıda resmi bulunan bu araç dokümanları Braille formatında oluşturulmasını bilgisayar paket programı kullanarak sağlar. Braille yazı standart 11.5" X 11" Braille sayfasının iki tarafını da kullanabilmektedir.

14

Aladdin Genie Pro - Görme eksikliği bulunan özürlüler için bilgisayara (televizyona da bağlanabilir) bağlı bir büyüteç yardımı ile kitap, not ve obje gibi bilgisayar dışındaki materyalleri büyüterek ekrana getiren aygıttır. Büyütülme oranı kullanıcı tarafından seçilebilmekte ve bilgisayar büyüme anında hemen kullanılabilmektedir. Özellikle özürlü öğrencinin ödev hazırlaması veya makale yazması esnasında, kullanıcının büyütülmüş kitap, not ve objelere değinmek, bakmak istediği zaman kullanışlıdır.

Dragon Naturally Speaking Professional – El becerilerini kaybeden veya yazma becerilerini kaybeden, görme yetisi olmayan veya çok eksik olan özürlü öğrenciler için bilgisayara ses tanıtılmasını sağlayan bir girdi sistemidir. Klavye kullanmaksızın

konuşarak

bilgisayara

kullanıcıların

veri

girmesini

sağlamaktadır. İnsan sesi ile bir yazının oluşturulması, edit edilmesi, formatlanması ve bir başka yere taşınması sağlar. Bu işlemlerin yapılabildiği programlar olarak Microsoft Word, Corel WordPerfect, Microsoft Excel, Netscape Navigator and Microsoft Internet Explorer paket programları örnek olarak verilebilir.

Bu program kullanıcı ses profilinin tanımlanması ve kullanım pratiğini de içeren birkaç saatlik eğitim sonucunda özürlü öğrencinin kullanıma hazır hale 15

gelmektedir. Kullanıcı ses profilinin tanımlanması yazma konusundaki hata oranını büyük ölçüde azaltmaktadır. Kullanıcı dışındaki sesler yazı doğruluğunu etkilediğinden, ses yalıtımı sağlanmış laboratuar ortamı sağlanması bu programın doğrulukla kullanılması için gereklidir. Bu bilgisayar yazılımının bulunduğu diğer bilgisayarların zaman kaybedilmeksizin kullanılabilmesini diğer gelecek zamanlarda sağlamak için, kullanıcı ses profili bir CD üzerine kayıt edilebilmektedir.

GOODFEEL – Otomatik olarak müzik dosyalarını Braille formatına çevirir. Aynı dosyanın çıktısı da alınabilir. Özürlülerin bu programı kullanarak müzik bestelemeleri, oluşturmaları mümkündür.

Power Braille 80 – Görme yetisi olmayan veya sonradan tamamen kaybeden özürlü öğrencilerin Braille çıktısı yardımıyla bilgisayar ekranını okumasını ve sütun olarak düzenlenmiş yazı, elektronik tablolar veya karmaşık web sayfaları gibi şekillendirilmiş ve formatlanmış materyallere erişimini sağlayan tekrar tekrar kendini görsel, visual olarak tazeleyen bir Braille gösterim (display) ünitesidir.

Duxbury Braille – Doğal bir dilin Braille çevirisini yapar ve normal bir yazmadöküm işlemindeki karakterleri Braille formatına çevirmeyi otomatik hale getirir ve gerektiğinde Braille dökümü alınmasını sağlar. Aynı zamanda Braille alfabesinde oluşturulmuş bir yazıyı doğal dile çevirebilir. Scientific Notebook dosyalarını matematik için Nemeth kodlarını kullanarak Braille’e çevirebilir.

Scientific Notebook, Duxbury Braille ve bir Braille yazıcısı ile bir öğretim üyesi görme özürlü öğrenciler için ders notları, ders yönergesi, sınav ve diğer ders materyallerini hazırlayabilir.

16

Versapoint Duo with Speech – Bilgisayar program veya web sayfalarında bulunan mönüleri yüksek kalite ve sesle konuşan ve/veya Braille kabartma yazı oluşturucusu (embosser), görme yetisi olmayan veya sonradan tamamen kaybeden özürlü öğrencilerin programları ve web sayfalarını kullanmasını sağlamakta, dokunsal grafikler, imajlar, çizimler oluşturabilmektedir.

17

Scientific Notebook – Görme yetisi olmayan veya sonradan tamamen kaybeden özürlü öğrenciler ve e-mail vasıtası ile dokümanlarını paylaşmak isteyenler özürlü öğrenciler için, matematik ve bilimsel içerikli dokümanların oluşturulması için bilimsel işaret ve karakter oluşturulmasını, edit edilmesini sağlanması amacı için kullanılan bir programdır. (örneğin program MS Word’deki Equation Editor ile yapılan işlemi ses yardımı ile daha kolay yapar, oluşturur.)

TextHelp Read/Write – Heceleme, yazma ve gramer problemine sahip özürlü öğrencilere yardımcı olması için dizayn edilmiş bir yazılımdır. Bu yazılım geniş bir sözlüğe ve kelime tahmini özelliklerine de sahiptir.

TAEVIS – Dokunsal diyagramlar oluşturulmasında kullanılır. Bu diyagramlar ders içeriğindeki grafikleri, diyagramları ve çizimleri yükseltilmiş çizgi formatında görme yetisi olmayan veya çok az olan öğrencilerin erişimini sağlar. TAEVIS bu gruptaki özürlü öğrenciler için dokunsal diyagramlar oluşturur.

Caption Decoder – Bu araç konuşulan diyaloğu ekran üzerinde yazılı veya altyazılı şekilde göstererek, video teyp kasetlerinin içeriğini duyma özürlü öğrencilerin erişimine sunar.

Skaner – Materyalleri skan ederek, özellikli bir bilgisayar programına materyalleri koymak için kullanılır. Kağıt üzerindeki raporları, resimleri, grafikleri de istenen bilgisayar ortamına koyabilmektedir.

Laboratuarda ayrıca yüksekliği ayarlanabilir çalışma istasyonları, yine yüksekliği ayarlanabilir çalışma koltukları, başa takılabilen ses setleri ve özel işaretleyiciler (mouse) bulunmaktadır.

2.4. Ödünç Olarak Sağlanan Ekipmanlar Özürlü öğrencinin kendine özgü özrünün giderilmesinde veya en aza indirgenmesinde ekipmanlar yardımcı olabildiğinde veya giderebildiğinde, Özürlü Öğrenci Servisleri yardımcı ekipmanları özürlü öğrencilere sunma gayreti içerisinde olmalıdırlar. Aşağıda listelenen ekipmanlar, bu tip servislerde bulunabilmektedir.

18

• Dersleri kayıt etmek için kaset kaydediciler • Kayıt edilmiş kitapların dinlenilebilmesine için teypler • Sınıflarda

normal derslerin duyulmasını sağlayan yardımcı dinleme

cihazları (Assistive Listening Devices) • Kelime işlemcisine de sahip olan not alıcı cihazlar Alpha-Smart, Type &

Speak ve Braille & Speak • Elektronik heceleyiciler (Electronic Spellers) • Konuşan hesaplayıcılar (Talking Calculators) • Özellikle bilimsel yayınlarda bulunan resimleri, ilustrasyonları

açıklanmasını sağlayan dekoder (Caption Decoder) • Perkins Braillers – Braille karakter yazıcısı

3.1. Evrensel Web Sayfası Dizaynı Dünyanın her yerinde geçerli, her işletim sisteminin üzerinde bulunan web sayfası gösterim programlarında (web browsers) çalışabilecek evrensel web sayfası dizaynı, özürlü, kısıtlı insanların web sayfalarını daha iyi anlayabilir, erişilebilir duruma gelmelerine yardım edecektir. Evrensel dizayn mümkün olduğunca geniş alanda, program-bilgisayar çevresinde işleyen, çalışan, mümkün

olduğunca

belirli

ve

kısıtlı

yeteneklere

sahip

fazla

insanın

kullanabileceği ürünleri (araç, sistem, işletim süreçleri, paket programlar) oluşturma sürecidir.

Web sayfası geliştirenler geniş, çok çeşitli insan gruplarının web sayfalarını ziyaret edeceği gerçeğinin farkında olması gereklidir. Bazı ziyaretçiler : • Görememe ve görme yetersizliğinden dolayı grafikleri, resimleri, objeleri

göremez, • Duyamama ve duyma yetersizliğinden dolayı sesleri işetemezler, • Yavaş modemler ve bağlantıları kullanırlar ve grafik görülmemesi

seçeneğini işaretlerler, • Web sayfaları iyi organize edilmediğinde, tutarsız ve karmaşık olduğunda,

tanımlama ve yönlendirmeler açık olmadığında güçlük çekerler. Bu insanlar öğrenme eksikliğinden dolayı, web sayfasının ikinci dillerinde bir içeriğe sahip olmasından dolayı veya beklenenden daha düşük yaşta 19

olmalarından dolayı web sayfalarını algılamada, anlamada güçlük çekebilirler.

3.2. Genel Web Dizayn Tavsiyeleri: • Her sayfada aynı, sabit hareket (navigation) yardımlarını içeren web sitesi

için basit dizaynları kullanın, uyarlayın, • Karmaşık veya grafik yoğunluklu web sayfası art alanları (background)

kullanmaktan sakının, • Bütün web sayfası gösterim programları (web browsers) tarafından

desteklenen standart HTML taglarını kullanın, (tag’lar web sayfasının özelliklerini web sayfasına erişilen bilgisayara tanıtır; tag örnekleri : <b> </b> , <tr> </tr>, <head> </head>) • ALT özelliğini kullanılması haritalara, grafiklere, videolara, resimlere ve ses

materyallerine bir yazı-tabanlı alternatif daima sağlar. (örneğin alt= “Özürlü destek servis web sayfasına gider”, alt=”klasik müzik dinletisi”, alt=”Çoruh nehir havzası florası”) • Bütün web sayfası gösterim programları (web browsers) tarafından

desteklenmeyen ve ekran okuma yazılımlarınca kolaylıkla okunamayan, sese çevrilemeyen tablo ve web sayfası bölüntüsü (frame) kullanmaktan sakının, veya alternatif web sayfalarına geçiş sağlayın, • Oluşturduğunuz web sayfalarını Windows, Linux, MAC, UNIX işletim

sistemlerinde bulunan farklı web sayfası gösterim programları (web browsers) üzerinde tekrar, tekrar test edin.

4.1. E-Doküman Kütüphaneleri

http://www.netlibrary.com/ 1998'de kurulan

netLibrary bir e-kitap yayıncısıdır. netLibrary akademik

kütüphanelere ve diğer özel kütüphanelere daha verimli öğrenme çevreleri oluşturmalarını sağlamaktadır.

20

http://www.bartleby.com/ Bartleby.com edebiyat, referans ve bilim-kurgu olmayan eserleri ücretsiz olarak internet kullanıcılarına sunmaktadır.

http://www.bibliomania.com/ Bibliomania klasik, edebiyat, referans ve ders kitaplarından oluşan koleksiyonu bulunmaktadır. Bilgi teknolojisinin sınıflarda kullanılmasını sağlanmasına hizmet etmektedir.

http://www.gutenberg.net/ Project Gutenberg bilgiyi, kitapları ve diğer materyalleri bütün insanlığın hizmetine sunmayı hedeflemiştir. Ücretsiz olarak e-dokümanlara erişilebilir.

Basit bilgisayar ve internet programları kullanılarak erişilen e-dokumanlar kolaylıkla okunabilir, kullanılabilir, makaleler için elektronik olarak alıntı yapılabilir ve üzerinde araştırma yapılabilir.

http://digital.library.upenn.edu/books/ On-Line Books Page internet üzerinde ücretsiz olarak okunabilen kitaplara erişimi sağlayan bir web sitesidir.

http://etext.lib.virginia.edu/ebooks/

21

Virginya Üniversite Kütüphanesi tarafından oluşturulan web sitesinde 1600 dolayında bütün internet kullanıcıların erişimine elektronik olarak sunulmaktadır.

http://www.nzdl.org/cgi-bin/library/ Online kütüphanede çok zengin içerikli e-kitaplar bulunmaktadır. Web sitesi tarih, insanlık ve gelişimi, bilgisayar bilim teknik raporları, bibliyografyalar ve bilimsel

magazinler

de

içeren

geniş

bir

yelpazede

çeşitli

doküman

koleksiyonuna sahiptir.

http://www.ipl.org/ Internet Public Library ilk internet halk kütüphanesi niteliğini taşımaktadır.

Kütüphanecilerin sayısal, elektronik ortama nasıl katkı sağlayabileceklerini öğretir. Böylece kütüphanelerin öneminin artmasını sağlar. Kütüphanecilerin fikir ve tekniklerinin paylaşılması da ayrıca sağlanmaktadır.

http://www.bookshare.org/ Bookshare görme ve diğer benzer özürlülerin legal olarak optik okuyucudan geçirilmiş kitapları ücretsiz olarak paylaşmalarını sağlayan bir organizasyondur.

Ayrıca özürlüler için herhangi bir kitabı özel formatlara basabilme hakkı Amerikan kanunları ile sadece bu organizasyona verilmiştir.

http://vlib.org/ 22

WWW Virtual Library web sitesinde, internet üzerinde bulunan ücretsiz yayınlara anahtar kelime bazında araştırma yaparak erişilebilir. Ayrıca konu bazında (iş-ekonomi, tarım, mühendislik, eğitim vb) dosyalama sistemi bulunmaktadır.

http://www.pp.okstate.edu/ehs/links/index.htm/ Ergonomi, hava kalitesi, SARS, yiyecek güvenliği ve beslenme, zarar verici atıklar, güvenlik el Kitaplarına, stres yönetimi, üretim ve operasyon yönetimi gibi çevresel sağlık ve güvenlik konularındaki makale, bilgi ve kaynaklara bağlantı sağlanabilir.

4.2. Alternatif Dokumanlar (ses ve Braille) ile İlgili Web Siteleri

http://www.aph.org/louis.htm Görme yetisi olmayan ve çok az olan özürlüler için Louis erişilebilir materyaller veritabanını

The American Printing House for the Blind internet üzerinde

tutmaktadır. Bu veritabanı Braille, büyük döküm, ses kayıtları formatındaki 152,000 den fazla dokümanı bulundurmaktadır.

http://www.loc.gov/nls/ NLS dergi ve kitapları ses ve Braille formatında bilgisayar dosyalarında tutmaktadır.

http://www.nbp.org/ 1927 yılında kurulan National Braille Press kâr amacı gütmeyen Braille formatında baskı ve yayın yapan bir kuruluştur. Büyük bir Braille kitap koleksiyonuna sahiptir.

23

http://www.chpi.org/ CHPI özel ve kâr amacı gütmeyen bir organizasyondur. Misyonları özürlü insanların çalışabilirliğini ve verimliliğini sağlama yönündeki problemlerine bilgisayar teknolojileri ile çözüm sağlamaktır. Braille ve e-doküman formatında bilim ve matematik kitaplarını sağlamaktadırlar.

http://www.rfbd.org/ RFB&D

görme yetisi olmayan ve çok az olan özürlüler için eğitim

kütüphanesidir. Ana sınıfından doktora seviyesine kadar ses ve bilgisayar formatındaki materyalleri sağlamaktadırlar.

http://dancingdots.com/ Dancing Dots Braille Music Technology görme yetisi olmayan özürlüler için müzik teknolojisini özürlülere adapte etmek ve geliştirmek için 1992 yılında kurulmuştur. 1997 yılında

GOODFEEL® Braille Music Translator ürününü

oluşturmuştur.

24

5.1. Özürlülere Yönelik Üniversitelerde Bulunan Servisler ve Kaynaklara Örnekler PURDUE Üniversitesi - http://www.purdue.edu

Özürlü Öğrencilere Sağlanan Akademik Kolaylıklar Üniversitede özürlü öğrenciler tarafından en çok kullanılan özürlü servisleri: Not alma servisi: Not alıcılar özürlü servis personelidir. Özürlü öğrenci ile birlikte sınıfta not alır.

Yorumlama servisi: İşaret dili ve ağız-dudak yorumlayıcıları duyma yetisi olmayan veya çok az olan özürlü öğrenciler için sınıfta görülen dersleri yorumlamaktadırlar.

Gerçek zamanlı raporlama servisi: Raportörler gerçek zamanlı, anında konuşulan sözleri aslına uygun çevirirler.

Videoya Çekim Servisi: Üniversite eğitim kısmı adaptasyon programı dahilinde dersleri özürlü öğrenciler için videoya kayıt ederler. Bu kayıtlar bilgisayar destekli de olabilmektedir.

Dersi teybe kayıt etme servisi: Üniversite eğitim kısmı yine adaptasyon programı dahilinde dersleri özürlü öğrenciler için ses ortamı olan teybe kayıt ederler. Bu kayıtlar bilgisayar destekli de olabilmektedir.

25

Öğretmen tarafından sağlanan düzenlemeler: Adaptasyon Programı Uzmanı tarafından gerekli görüldüğünde, öğretmen özürlü öğrenci için akademik düzenlemeler yapar. Bunlar tercihli oturma düzeni, ders notu kopyaları, uzun sınav süresi olabilir.

Kampus Servislerine erişim: Fiziksel özre sahip özürlüler için özel servisler bulunmaktadır.

Telefon: Yazı çıktılı telefonlar (TTYs) yurtlarda ve diğer kampus binalarında bulunmaktadır. Ayrıca ödünç olarak kullanılabilmektedir.

Park etme: Özürlü öğrenci araçları için özel oluşturulmuş park yerlerine özürlü araçları park edebilmektedir.

Bilgisayarlar ve Adapte Edilmiş Ekipmanlar: Adaptive Learning Programs Laboratuarı bilgisayarlar ve adapte edilmiş ekipmanlar kullanarak eğitim ve materyallere erişim sağlar. Laboratuar servis ve kaynakları içinde basılı materyallerin büyütülmesi, konuşma sentezi ve ses girdi sistemi, Braille üretim ekipmanı ve uyarlanabilir iş istasyonları bulunmaktadır.

Adapte Edilmiş Öğrenme Programları (ALPS) Özürlü öğrenciler için dizayn edilen servisler Adapte Edilmiş Öğrenme Programı dahilinde sunulur. ALPS özürlü öğrencilerin eğitimsel engellerin üstesinden gelebilmeleri için hem pratik servisler hem de kaynak sunar.

ALPS Temel Servisleri Laboratuar Laboratuarda, özürlü öğrenciler bilgiye erişim ve uygun paket programlarla ihtiyaçlarını karşılamak için bilgisayarları kullanabilirler. Öğrenim ile İlgili Servisler ALPS laboratuarı adapte edilmiş ekipmanlar ve çeşitli paket programları özürlü öğrencilerin hizmetine sunmaktadır.

• Bir dokumanın büyük karakterli çıktısını sağlayan taşınabilir ekipman • Kaset kayıt edici-çalıcı, teyp • Bilgisayarlara ve diğer teknolojik ekipmana erişim • Hızlı yazma, okuma gibi fonksiyonların yerine getirilmesi için özellikli

yazılımlar

26

• Klavye ve işaretleyici kullanılmasını gerektirmeyen bilgisayar ses girdisi,

komutu • Ayarlanabilir iş istasyonları

Özürlü öğrencilere hem kendilerine adapte edilmiş ekipmanların hem de özel akademik kullanım için çeşitli yazılımların nasıl kullanılacağının öğrenilmesi konusunda yardım edilmekte ve eğitim verilmektedir. Bunlar arasında , • Yazılı materyallerin geniş, büyük hale dönüştürülmesi • Basılı ve e-dokümanların sese dönüştürülmesi • Bilgisayar ortamında konuşma, sesli okuma ya da genişletme, büyük

puntolu hale getirilmesi • Bilgisayar ile ilgili diğer paket program ve ekipmanların kullanımının

öğretilmesi Bu servisler için ayrıca zaman kısıtı da bulunmamaktadır.

Sağlanan Detaylı Eğitimler Kişisel olarak verilebilen eğitimler aşağıdaki konuları kapsamaktadır : • Ekipman kullanımı, kullanılmaya, çalıştırılmaya hazır hale getirilmesi • Özürlü öğrencilere adapte edilen yazılımlar : Outspoken, CloseView,

JAWS for Windows, ZoomText, ve NaturallySpeaking.

• Özürlü öğrencilere adapte edilen donanımlar: Kurzweil 1000, Kurzweil

3000, Kurzweil Reader, Everest Braille embossor.

• Kelime işlem, elektronik tablolama, bilgisayar destekli dizayn, grafik paket

programları, masaüstü yayıncılık, web erişimi, internet ve e-posta konularında genel bilgi Kaynak Listesi Bilgisayarlar Özürlü öğrencilerin kullanımı için ALPS Laboratuarında, 6 IBM-uyumlu, 4 Macintosh ve 2 SUN Sparc bilgisayarları bulunmaktadır. Bilgisayarlarda genelde aşağıdakilere sahiptir: 21 inç renkli monitör Ses sentezi ile donatılmış Tekerlekli, ayarlanabilir masalı ve iskemleli Fiziksel özürlüler için bilgisayara girdi sağlayan yazılım ve donanım 27

Kampüste bulunan ana bilgisayarlara erişim Kütüphanelin online kütüphanelerine erişim Lazer yazıcı ve Braille yazıcısı Optik okuyucu-skaner Yazıyı Sese Dönüştüren Sistemler Özürlü öğrencilerin kullanımı için ALPS Laboratuarında, yazıyı sese dönüştüren sistemler Kurzweil 1000 ve Kurzweil 3000 bulunmaktadır.

Bu sistemler el kamerası veya optik okuyucu-skaner ile bilgisayar kullanımı veya taşınabilir komputerize edilmiş ekipmanların kullanımı için standart yazıyı bilgisayar ortamına taşırlar. Bilgisayar ortamındaki bu yazılar daha sonra ve istendiğinde sesli olarak bilgisayar tarafından okunabilir. Yazılar diske, CDye, ve diğer uygun paket program ortamına kayıt da edilebilmektedir.

Teyp ve Video Kayıt cihazları Özellikli teyp ve video kayıt cihazları kullanılabilir ve ödünç alınabilirler.

CCTV Bu araçlar normal bir yazıyı 25 kat büyütebilme kabiliyetine sahiptir. Taşınabilir olan bu araçlar ödünç olarak da verilmektedir.

Braille Yazıcısı Bu mekanik alet Braille formatında yazı oluşturmak için dizayn edilmiştir. Özürlü öğrencilere ödünç kullanım için de verilmektedir.

Braille Kabartma Yazı Aracı (Embossing) Bilgisayar Konuşma Çıktısı ALPS laboratuarındaki bilgisayarlar ekrana gelen elektronik ortamdaki bütün yazıları sesli hale dönüştürebilir. Bu konuda JAWS ve “OutSpoken for the Macintosh” programları kullanılabilmektedir.

Braille Display Kendini yenileyen (refreshible) Braille göstericisi kullanıcının ekran aktivitesi konusunda geribildirim almasını sağlar.

Bilgisayar Ses Girdisi Bir mikrofon ile bilgisayar ile iletişim kurulup, “Dragon Dictate” ile komutlar verilir ve yazı yazdırılabilir. “Bush input sistemine” dayanan bu teknik, yarım saat eğitimi ve en az iki saat pratik yapmayı gerektirmekte ve tabii konuşmayı algılamaktadır.

Lokal Ekran Büyütülmesi 28

Ekran üzerindeki kelimelerin büyütülebilmesi bilgisayarlarda sağlanmaktadır.

Karakter büyütme programı kullanıcıya değişik oranlarda yazı büyütebilmesini sağlar ve okuma kolaylıkları ve renk karşıtlığı oluşturulmasını sağlar.

The George Washington University - http://gwired.gwu.edu/dss/ Üniversitenin Özürlü Destek Servisinin ana web sayfasında, hem özürlülere hem de eğitimleri sırasında özürlülerle ilgili görevleri olan personele yönelik tavsiyeler bulunmaktadır. Üniversitenin özürlülere sağladığı servisler aşağıdaki gibidir; 29

Yardımcı teknolojiler • Görme yetisi olmayan özürlüler için − Jaws for Windows (konuşma erişimi) − Braille Window (kendini tekrar tekrar yenileyen Braille) − Juliet Interpoint Braille Embosser (kabartmalı çıktı için) − Kurzweil 1000 (skan ve okuma) • Görme yetisi çok az olan için − Jaws for Windows (konuşma erişimi) − Zoom Text (lokal ekran büyüteci) − CCTV (yazılı dokumanın büyük hale getirilmesi) • Öğrenme güçlüğüne sahip özürlüler için − Kurzweil 3000 (skan ve okuma) • Teyp kayıt edicileri İşaret dili ve yorumlama servisleri DSS işaret dili ve ağız hareketi yorumlama servislerini bu konuda yetişmiş personel ile sunmaktadır. Gerçek zamanlı çeviri servisleri ve yardımcı dinleme cihazları da bulunmaktadır.

Laboratuar Asistanlığı DSS fiziksel kısıtları bulunan öğrencilere laboratuar ve kütüphanede yardımcılık sağlar. Öğrenme-öğrenim uzman servisleri DSS full-time öğrenme-öğrenim uzmanlarına sahiptir.

Ders Notu Alma yardımcılığı Özürlü öğrencinin kayıt olduğu dersle ilgili olarak, ilgili bölümden not alma asistanı sağlanmasını DSS sağlar. Öncelikli Kayıt DSS özürlü öğrencilerin ihtiyaç duyduğu servisleri en iyi şekilde yerine getirebilmek için öncelikli kayıt sağlar.

Okuma Servisleri DSS görme özrü olan ve okuma ile ilgili engeli bulunan özürlüler için hem kişisel bazda karşılıklı okuma hem de teyp kasetine okuma gerçekleştirir.

30

Sınav, Test Ayarlamaları DSS sınav alma kısıtı bulunan özürlüler için sınav yönetimi ve kaynağı sağlar.

Bu ayarlamalar uzatılmış ek sınav süresi, okuma, yazma, ve/veya adapte edilmiş ekipman sağlanması ve kullandırılması olarak sıralanabilir.

Yazım Uzmanı servisleri DSS özürlü öğrencilerin akademik başarısı için gerekli bağımsız olarak yazma becerilerinin geliştirilmesi için part-time uzmanlara sahiptir. Yazım uzmanları öğrenciye verilen yazma gerektiren ödevleri, araştırma planları ve makale organizasyonu, yazıların stil, içerik, grameri konularında yardımcı olabilirler.

Queensland University of Technology, QUT-http://www.qut.edu.au/daa /equity/disabgd/

QUT Özürlü Programı QUT’taki özürlü programın misyonu bireylerin özürlerine göre değil de yeteneklerine göre ele alınarak eğirim kaynaklarına ve çevreye erişimlerinin sağlanmasıdır. Programın amacı öğrencinin bağımsızlığını geliştirilmesine ve sürdürmesine yardımcı olunmasının yanı sıra, her bir özürlü öğrencinin eğitimöğrenme potansiyeline özürlülüğün etkisinin en aza indirilmesini sağlamaktır. Özürlü Öğrenci Servisleri Özürlü ofisinde çalışan ilgili görevli akademik çalışmalara öğrencinin sahip olduğu özrün etkisini belirlemek ve bir servis planı geliştirmek için özürlü öğrenci ile birlikte çalışır. Bu servis planı yazılı resmi dokuman haline getirilir. Bu plan 31

önerilen kolaylıklar, akademik ayarlamalar, ve veya dışsal yardımları ayrıntıları ile birlikte gösterir. Servis planı her yeni yarı yılda yeni ihtiyaçlara göre güncellenir. Bu servis planının kopyaları öğrenciye, ilgili fakülte-bölüme, ders koordinatörüne ve öğretmene verilir. Öğrenci bazında sağlanan kolaylıklar aşağıdakilerin bir kısmını veya tümünü içerebilir, fakat liste aşağıdakiler ile kısıtlı tutulmamaktadır.

• • • • • • • •

ders notlarının uygun ortamda sağlanması duyma özürlü öğrenciler için işaret dili yorumlayıcıları uygun ortamda gerekli ders materyalleri ve üniversite bilgisi adapte edilmiş ekipmanlara erişim okuyucu ve/veya ders not alıcısı-yazıcı uygun alternatif sınav ve değerlendirme sistemi laboratuarlar, kütüphaneler ve diğer eğitim tesislerinde yardım diğer üniversite içi ve dışı servislere erişimlerde kolaylık

QUT özürlü öğrencinin değerlendirilmesi sonucunda, yönelik kolaylıklar ve servisler hak kazanan öğrencilere sunulur. Bunlara örnek olarak aşağıdakiler verilebilir: • sınav ve ödevlerde ekstra, daha fazla zaman • değerlendirme oral (ağız), Braille, ses kaseti formatında yapılabilir • yazıcı, okuyucu, işaret dili yorumlayıcıları temin edilebilir QAT’de bulunan özürlülere adapte edilmiş laboratuar bilinen standart bilgisayar ekipmanın yanı sıra, özürlü öğrencilerin akademik başarıları için bağımsız olarak çeşitli elektronik yayınlara erişebilmelerini sağlayan özellikli bilgisayar teknolojisi ekipmanlarına da sahiptir.

Sağlanan özellikli yazılım ve ekipmanların en önemlileri aşağıda listelendiği gibidir: • • • •

JAWS Dragon Naturally Speaking Zoomtext Xtra – ekran büyüteci Open Book Unbound – kağıt üzerine basılı dokümanların sesli olarak okunmasını sağlayan yazılımdır.

• braille embosser • optik okuyucular • 21 inç monitörler 32

• CCTV – basılı dokümanların yazısının ekran üzerinde büyütülmesini sağlar 5.2. Ülkemizde Bulunan Üniversitelerde Mevcut Durum Üniversitelerde yapılan araştırma ve e-posta ile elde edilen bilgiler ışığında ve internet web sayfalarından elde edilen bilgiler ışığı altında ülkemizde bulunan üniversiteler ile ilgili olarak genel mevcut durum aşağıda anlatılmaktadır. Eposta ile yurdumuzda bulunan hemen hemen bütün üniversitelere gönderilen üniversite ortamında özürlülere ayrılan kaynaklar ile ilgili mevcut durumun ne olduğu sorusuna ise maalesef hiçbir cevap alınamamıştır. Özürlü öğrencilerin üniversitelerde sayılarının, kimliklerinin belirsiz durumda olduğunu, belirlemeye yönelik girişimlere ise bir kısım öğrencinin kesinlikle cevap vermediği, kimliklerini genel yönetimden sakladıklarını da burada belirtmeliyiz. Üniversitelerde

kaynaştırılmış

eğitim

verilmesine

karşın

görme

engelli

öğrencilerin kullanabileceği herhangi bir materyal fakülteler bünyesinde genelde bulunmamaktadır. Ülkemizde bulunan en önemli üniversiteler de dahi durum hem bu özürlü grubu hem de diğer özürlü grupları için olması gereken kaynak varlığı bu konumdadır. Bu nedenle ders kitapları görme engelli öğrenci tarafından zamanında okunamamakta ve yeterli düzeyde not tutulamamaktadır.

Ders anında yapılan konuşmalar görme engelli öğrenci tarafından kasete kaydedilebilmekte ve bu kasetlerin dinlenip not çıkarılması oldukça fazla zaman almaktadır. Bilgisayarlar genelde fakültelerde öğrenim yapan görme engelli öğrencilerin hizmetine sunulmamıştır.

Teknolojinin hızla ilerlemesine rağmen kaynaklar henüz bilgisayar ortamına geçirilmemiştir.

Ülkemizde

bazı

kütüphaneler

hariç

ileri

teknoloji

kullanılmamaktadır. Bu nedenden dolayı bir görme engelli istediği herhangi bir kaynağa ulaşmakta zorluklarla karşılaşmaktadır. Genel olarak üniversite kütüphanelerinde görme engelli öğrencilere yönelik dokümanların yetersiz olması,

kütüphanenin

görme

engelli

öğrenciler

tarafından

aktif

olarak

kullanılmamasına neden olmaktadır.

Dil yorumlayıcıları ve not alıcıların organizasyon içerisinde personel olarak yer alamadığından işitme engellilerin üniversite eğitimi hemen hemen hiç yoktur.

Yürüme engellilere yönelik çevre düzenlemesi ve ulaşım yetersiz durumdadır.

33

El ile ilgili engelleri bulunanlara yönelik ise gerekli bilgisayar ekipmanı, donanımı genelde sağlanamamaktadır. İşitme engelliler meslek liselerinden ya da kaynaştırma eğitimi yoluyla normal lise ve dengi okullardan mezun olan işitme engelli öğrenciler Eskişehir Anadolu Üniversitesi Engelliler Entegre Yüksek Okulu’nda, fakat karma olmayan eğitim ortamında yüksek öğrenim yapma imkanı bulabilmektedir. İşitme engelli öğrenciler bu okulda;

• • • • •

Yapı Ressamlığı Ön Lisans Programı Bilgisayar Operatörlüğü Ön Lisans Programı Seramik Sanatlar Lisans Programı Grafik Sanatlar Lisans Programı Mimarlık Lisans Programı

alanlarında eğitim-öğretim görmektedirler. Bu okullara giriş Ö.S.S. sonuçlarına göre ön kayıtla ve özel yetenek sınavları ile yapılmaktadır. Üniversitesi

kütüphanelerinin

çok

azında

özellikle

özel

üniversitelerin

kütüphanelerinde genelde sadece görme engelli öğrencilere yönelik donanımlar bulunmaktadır. Örnek olabilecek bir üniversite kütüphanesinde, bu donanımlar kütüphanenin “Görsel - İşitsel Koleksiyonu”nda yer almaktadır. Bu birimde görme engelli öğrencilerin çalışmaları için bir oda ve bu odada da bir adet bilgisayar, skaner ve yazıcı bulunmaktadır. Bilgisayarda konuşan program adıyla anılan JAWS (İngilizce) ve Bilkent Üniversitesi Mühendislik Fakültesi çalışanları tarafından oluşturulan OKU (Türkçe) adlı programlar yüklüdür. Bu programlar

bilgisayarda,

internette

gördüğü

her

yazıyı

sesli

olarak

okuyabilmektedir. Görsel-İşitsel Koleksiyon'da video kaset, audio-ses kasedi, DVD, CD, VCD ve mikroform formatında olan kaynaklar ile bunların kullanımı için gerekli olan araç/gereçler koleksiyonun açık olduğu saatlerde hizmete sunulmaktadır. Bunun yanında skaner sayesinde elde edilen materyalleri Braille alfabesiyle basan yazıcı da mevcuttur. Konuşan Kitaplık olarak tabir edilen dinleme kasetleri de mevcuttur. Bu kasetlerde ağırlıklı olarak romanlar bulunmaktadır. Bunun dışında tarih, felsefe vb. konularda bilgi veren makale, yazı vb. türdeki kaynaklarda bu kasetlere okunmuştur. Görme engelliler için özel teyp yine bu kısımda mevcuttur. Metinleri teyp ortamına okuyacak gönüllüler 34

ilanlar sayesinde bulunabilmektedir. Çok geniş olmamakla beraber basılı Braille kaynaklar da vardır.

6. SONUÇ Özürlü öğrencilerin üniversite eğitim hayatından maksimum yararı elde etmelerini sağlama amacı doğrultusunda çalışmalarını sürdürmesi gereken Özürlü Öğrenci Servis personeli açığı yurdumuzda had safhadadır. Üniversite organizasyonu içerisinde bulunması gereken Özürlü Öğrenci Servisleri hiçbir üniversite organizasyonunda maalesef bulunmamaktadır. Özürlülere yönelik oluşturulan gönüllü organizasyonları sadece sorunun çözülmesine destek sağlayabilecek niteliktedir. Kamu kurumlarında ihtiyaç fazlası olarak görülen personelin, özellikle bilgi işlem alanında yetişmiş personelin, yukarıda ayrıntısı verilen Özürlü Öğrenci Servis personeli olarak yetiştirilerek ihtiyaç duyulan alanlara kaydırılması bir alandaki eksiğin kapatılmasını sağlarken, diğer yandan da tasarruf edilen personelin ihtiyaç duyulan alanlarda çalışmasının sağlanması herhalde yerinde olacaktır.

Bu

konudaki başlangıç noktası olabilecek yöntem (fakat diğer bir alternatif yol kesinlikle olmayan) üniversitelerin bilgi işlem personelinden gönüllü olacak bir kısmının

adapte edilmiş bilgisayar teknolojileri ve yazılımları konusunda en

azından “part-time” olarak ilgilenmelerinin sağlanması ve gerekli ortamın oluşturulmasıdır. Özürlülere profesyonel destek sağlayacak Özürlü Servislerinin kurulması desteklenmeli ve bu yönde kamu oyu oluşturulmaya çalışılmalıdır. Bu servisler pilot uygulama olarak birkaç üniversite organizasyonu içinde yer almalı, ve gerekli donanım ve yazılıma sahip ileride genişlemeye uygun bir alanda adapte edilmiş teknoloji laboratuarları kurularak, yukarıda değinilen açıklamalar ve uygulamalar göz önünde tutularak özürlülere hizmet verilmelidir. ÖSS sınav sisteminin ve sınav süresinin özürlülerin durumları ile gelişen teknolojiye uyum sağlaması mümkün olabildiğinde karma eğitim veren üniversitelerde özürlü öğrenci sayısını arttıracak bir etmen olduğu çalışma sırasında ortaya çıkan ve üzerinde hassasiyetle düşünülmesi gereken bir olgudur.

35