Çocuklarda psikoaktif madde kullanimi

ÇIRAKLARDA PSIKOAKTIF MADDE KULLANIMI*

PSYCHOACTIVE SUBSTANCE USE IN APPRENTICES*

Özsahin A.**

Bostanci M.***

Zencir M.**

Yazisma Adresi: Dr. Aysun Özsahin: Pamukkale Üniv. Tip Fak. Halk Sagligi A.D. Kinikli/DENIZLI Tel: 0-258-2134030/1328 e-mail: ozsahin@pamukkale.edu.tr

*Bu çalisma “Denizli Vali Necati Bican Çiraklik Egitim Merkezinde Okuyan Çiraklarda Psikoaktif Madde Kullanimi„ adli tez çalismasinin makalesidir. ** Yard. Doç. Dr. Pamukkale Üniv. Tip Fak. Halk Sagligi A.D. *** Doç. Dr. Pamukkale Üniv. Tip Fak. Halk Sagligi A.D.

1

ÖZET: Bu çalisma Denizli Necati Bilican Çiraklik Egitim Merkezi’nde okumakta olan çiraklarin sigara, alkol ve uçucu madde kullanim sikliklarini incelemek amaciyla gerçeklestirilmistir. Kesitsel bir çalismadir. Veriler anket yöntemiyle toplanmis, bilgisayarda Epi-Info ve SPSS paket programlarinda degerlendirilmistir. Çocuklarin yas ortalamasi 16.02+/-1.41’dir. Çocuklar çok erken yaslarda çalismaya baslamakta ve yasal olarak çalisma saatlerinden daha uzun süre çalistirilmaktadirlar. %65.3’ü yillik izin kullanamamaktadir ve çok düsük ücretlerle çalistirilmaktadir.Çiraklarin %68.6’si sigarayi denemis, 44.8%’i halen sigara içmektedir. Çiraklarin %46.2’si alkolü denemis ve 28.6’si alkol kullanmaktadir. Sigara ve alkol kullanimi erkeklerde, kizlardan daha yüksektir (p<0.05). Uçucu madde kullanim orani %5.3’dür ve siklikla benzen, tiner ve yapistiricilar tercih edilmektedir. Uçucu madde kullanma dösemecilik is kolunda %12.0 ile en yüksek iken, bunu sirasiyla %7.2 ile motorculuk, %7.0 ile konfeksiyon is kollari izlemektedir. Sigara, alkol ve uçucu madde kullanim sikligi, özellikle ailesiyle sorunlari olan, yaptigi isi sevmeyen ve is yerinde baski gören çocuklarda yüksek bulunmustur.

Anahtar kelimeler: sigara, alkol, uçucu madde, çirak, adölesan

2

SUMMARY: This study has been performed at Denizli Necati Bilican Apprenticeship Education Center. Apprenticesâ&#x20AC;&#x2122; working conditions, prevalence of smoking, alcohol abuse, volatile abuse was investigated. Itâ&#x20AC;&#x2122;s a cross-sectional study. Data was collected with questionnaire method and was evaluated with computerized SPSS and Epi-Info Programmes.

Mean age of the group was 16.02+/-1.41. The children had begun working at very early ages and worked longer than legal working hours, 65.3% didnâ&#x20AC;&#x2122;t use their legal vacation and received lower salaries than minimum wage for their age. 68.6% of the apprentices had tried smoking and 44.8% is smoking at the present time. 46.2% had tried alcohol and 28.6% has been using alcohol. Smoking and alcohol drinking ratio is significantly higher for boys (p<0.05). Volatile substances using prevalence is 5.3% and most frequently benzene, thinner, glue were preferred substances. Most of these volatile substance abusers worked at furnishing (12 %), motor car repair (7.2%) and ready-made clothes (7.0%). Smoking, alcohol drinking, volatile abuse is especially high among children who have family problems, who dislike their work and who are mistreated at work (p<0.05). As a result in this study, smoking, alcohol and volatile abuse rate has been found to be high among apprentices.

Key words: cigarette, alcohol, volatile, apprentice, adolescent .

3

GIRIS: Psikoaktif madde kullaniminin önlenebilir olmasi ve son yillarda tüm dünyada artis göstermesi konunun halk sagligi açisindan önemini ortaya koymaktadir. Madde kullanimina çocukluk çaginda özellikle ergenlik döneminde baslanmaktadir. Bir çok ülkede sorunun boyutlarini saptamak, degerlendirmek ve önlemler alabilmek için genis çapli arastirmalar yapilmaktadir (1 - 7).

Gelismis ülkelerde psikoaktif madde kullanimm epidemiyolojisi incelendiginde; ABD’de “National Institute on Drug Abuse” (NIDA)’un lise ögrencilerinde yaptigi bir çalismada “yasamin herhangi bir döneminde” alkol kullanimi %92.2, sigara kullanimi %67.2, uçucu madde kullanimi %17.0 bulunmustur (8). Tobacco Institute’un pek çok ülkeyi kapsayan arastirma sonuçlarinda, Kanada’da, 11 yasindaki çocuklarda, haftada en az bir kez sigara içme prevalansi %4.0, 15 yasindakilarda ise %15.0 bulunmustur. Ayni çalisma, Ingiltere’de 11 yasindaki çocuklarda haftada en az bir kez sigara içme prevalansini %1.0, 15 yasindakilerde %28.0 oldugunu ortaya koymustur (6). Gelismekte olan ülkelerde yapilan çalismalar incelendiginde ise; Portekiz’de ögrencilerin %43.0’ünün sigarayi denedikleri, %47.0’sinin alkol kullandiklari, Yunanistan’da 15-16 yas grubunda günde bir ya da daha fazla sigara içme oraninin erkeklerde %37.6, kizlarda %35.9 oldugu belirtilmektedir (7).

1996’da Ankara’da yapilan bir çalismada lise ögrencilerinde sigara içme prevalansi %28.3, ortaokul ögrencilerinde %3.5 bulunmustur (9). 1991’de Ankara’da otosanayi sitesinde çalisan 11-15 yas grubu çocuklarda sigara içme sikligi %41.7 (10); Elazig’da 1995’de yine çalisan çocuklarda alkol kullanma sikligi %13.4, uçucu madde kullnma sikligi ise %10.6 bulunmustur (11).

Psikoaktif madde kullanimi için yüksek risk grubundaki çocuklarin erken dönemde tanimlanmasi, koruyucu önlemler alinmasi açisindan çok önemlidir. Dünya Saglik Örgütü (DSÖ) özellikle sokak çocuklari ve zor kosullar altinda yasayan diger çocuklarda, madde kullanimi risk faktörleri ve bunlarin önlenmesine yönelik projeler gelistirmektedir (12). Çalismamizin üç ana özelligi, arastirma evreninin çocukluk çaginda olmasi, ögrenim görmeleri gereken dönemde “isçi” (çalisan çocuk) olmalari ve psikoaktif madde kullanimina açik olmalaridir. Bu çocuklarin hem ergenlik döneminde olmalari hem de henüz küçük

4

yaslarda yetiskin kimligine bürünerek, yetiskinlerle ayni ortamda çalismalari, fiziksel, sosyal ve ruhsal açidan gelisimlerini çok olumsuz bir biçimde etkilemektedir.

Bu çalismada amaç, Denizli Vali Necati Bilican Çiraklik Egitim Merkezi’nde okuyan “çirak” çocuklarin, sigara, alkol, uçucu madde kullanim prevalanslarini belirlemektir.

GEREÇ ve YÖNTEM: Arastirma, Denizli Vali Necati Bilican Çiraklik Egitim Merkezi’nde, 1996-1997 egitim-ögretim yilinda, çirak çocuklarda, anket yöntemiyle gerçeklestirilen kesitsel bir çalismadir. Çiraklar (2204 kisi), ortaögrenim yas grubununda olmalari nedeniyle arastirma grubunu olusturmus ve tamamina ulasilmasi hedeflenmistir. Ancak çocuklarin farkli is kollarinda egitim almalari nedeniyle haftada bir gün okula gelmeleri ve birbirlerinden etkilenmelerini önlemek amaciyla, veri toplama islemi bes is gününde bitirilmistir. Çalisma süresi içinde herhangi bir nedenle okula gelmeyenler oldugundan 1891 ögrenciye (%85.7’si) ulasilmistir.

Arastirmada Kullanilan Tanim ve Kriterler: Çiraklik egitim merkezlerinde (ÇEM) çiraklik ve ustalik egitimi verilmektedir. 13 yasini tamamlamis ve 19 yasindan gün almamis gençler çiraklik egitimi, henüz 13 yasini tamamlamamis olanlar ise aday çirak adi altinda yine ayni egitimi almaktadirlar. Bu çocuklar, 3308 Sayili Çiraklik ve Meslek Egitimi Kanunu‘na göre haftanin bir günü ÇEM’e gelerek çalistiklari is kolu ile ilgili teorik bilgi ve ayrica kültür dersleri almakta, haftanin diger günlerinde ise is yerlerinde çalismaktadirlar (13).

Bu çalismada çiraklarin sigara içme özellikleri, DSÖ’nün yasal olarak eriskinlik dönemine ulasmamis olanlar için yaptigi tanima uygun bir biçimde siniflandirilmistir (14).

Sigara: A-Sigara içenler: a)Her gün içenler (Daily smokers): Arastirmanin yapildigi günlerde, günde en az bir tane olmak üzere sigara içenler. b)Haftada en az bir tane içenler (Weekly smokers): Arastirmanin yapildigi günlerde, günde birden az, haftada en az bir tane olmak üzere sigara içenler. c)Deneyenler: Haftada bir taneden daha az olmak üzere sigara içenler.

5

B-Sigara içmeyenler: a)Birakmis olanlar: Üç ay ya da daha uzun bir süre, haftada en az bir adet sigara içmis olup, arastirmanin yapildigi anda sigara içmeyenler. b)Denemis olanlar: Üç ay ya da daha uzun süre içmemis olmak kosuluyla, sigara içmeyi denemis, ancak arastirma yapildigi sirada sigara içmeyenler. c)Hiç içmeyenler (Non-smokers): Hayatinda bir kez bile olsa hiç sigara içmemis olanlar.

Ayrica yasaminin bir döneminde haftada en az bir adet olmak üzere üç ay ya da daha uzun süre içenler “Düzenli Içiciler-Regular Smokers” seklinde belirtilmistir.

Alkol : Bu çalismada çiraklarin alkollü içki içme özellikleri su sekilde siniflandirilmistir: a)Deneyenler: Simdiye kadar (bir kez bile olsa) alkollü içki içenler. b)Günde birden az, haftada bir defadan fazla içenler: Arastirmanin yapildigi günlerde, günde birden az, haftada bir defadan fazla olmak üzere alkollü içki içenler. c)Haftada bir kez içenler: Arastirmanin yapildigi günlerde, haftada en az bir kez alkollü içki içenler. d)Hiç kullanmayanlar: Hayatinda bir kez bile olsa hiç alkollü içki içmemis olanlar.

Uçucu Madde : Bu çalismada “uçucu madde kullanimi” deyimi, is yerinde, is amaciyla uçucu madde kullanimini içermemektedir. “Kokusundan hoslandiginiz için özellikle kokladiginiz sivi ya da gaz bir madde var mi?” sorusuna “Evet” yanitini verenler “uçucu madde kullananlar” olarak tanimlanmistir. Buna göre çiraklarin uçucu madde kullanma özellikleri söyle siniflandirilmistir: A-Uçucu Madde Kullananlar: a)Her gün kullananlar, b)Haftada bir defadan daha fazla kullananlar, c)Haftada bir defa kullananlar, d)Nadiren Kullananlar e)Düzenli kullananlar:Haftada bir defa ya da daha fazla kullananlar

6

B-Uçucu Madde Kullanmayanlar: a)Sadece bir kez denemis olanlar: Simdiye kadar arastirma dönemi öncesinde sadece bir kez uçucu madde kullanmis ve bir daha kullanmamis olanlar, b)Hiç kullanmayanlar:Yasaminda bir kez bile olsa hiç uçucu madde kullanmamis olanlar.

Elde edilen veriler bilgisayarda Epi-Info ve SPSS pogramlari ile degerlendirilmisdir.

Istatistiksel analiz olarak ki-kare ve egimde ki-kare analizleri kullanilmistir.

BULGULAR: Arastirma grubunu olusturan çiraklarin yas ortalamasi 16.02±1.41’dir. Çiraklarin %87.8’i erkek, %12.2’si kizdir. Çocuklarin %42.1’i Denizli-merkez dogumludur. Çocuklarin %82.5’i ailesiyle birlikte, önemli bir kismi da (%11.1) bekar evinde kalmaktadir. Arastirma grubunun %97.5’inin annesi ve %94.0’ünün babasi öz ve yasiyor; %72.3’ünün annesi, %80.4’ünün babasi okur-yazar ya da ilkokul mezunudur. Çocuklarin %76.3’ünün annesi çalismamaktadir; %89.4’ünün babasi çalismaktadir. Çalisan babalarin %42.0’si isçi ve %25.9’u çiftçidir.

Arastirma grubunun %66.8’si okumak istemedigi için, %17.2’si geçim sikintisi nedeniyle, %10.8’i ise ailesi okula göndermedigi için ögrenimine devam edememistir. Çocuklarin %94.9’u anne-babasinin iyi geçindigini, %93.8’i kendisinin anne babasiyla geçiminin iyi oldugunu; %67.6’si bir sorunu oldugunda annesi ya da babasiyla, %25.8’i arkadaslariyla konustugunu belirtmistir. Çiraklar en siklikla motorculuk (%23.5) dalinda çalismakta olup, bunu %14.6 ile metal isleri, %14.0 ile agaç isleri, %12.4 ile berberlik izlemektedir. Çocuklarin çalisma yasamina baslama yas ortalamalari 12.87 ± 1.46 olup, %72.1’i 12-14 yaslari arasinda çalismaya baslamislardir. Çiraklarin %18.1’i günde 8 saat çalisirken, %81.9’u 8 saatten fazla çalismaktadir. Çocuklarin %64.7’si haftada 6 gün, %12.6’si 7 gün çalismaktadir. Çiraklarin %71.2’si çalistiklari yerde yillik izin kullanamazken (%13.1’i henüz isyerinde bir yili doldurmadigi, %58.1’i de isverenin izin vermemesi nedeniyle), %13.2’si yilda 8-15 gün, %7.6’si yilda 16-30 gün, %7.2’si ise yilda 7 gün ya da daha az yillik izin

7

kullanmaktadirlar. Çiraklarin %56.1’i hafta sonu tatillerinde gezerken, %34.5’i ailesine yardim etmektedir. Çocuklarin %54.3’ü kazandigi paranin bir kismini harcayip kalanini ailesine verdigini ya da biriktirdigini, %25.4’ü ise tamamini kendisinin harcadigini belirtmistir. Çiraklarin %69.2’si yaptigi isi severek yapmaktadir.

Denizli Ili Çiraklik Egitim Merkezindeki okuyan ögrencilerin (çiraklarin) psikoaktif madde kullanim prevalanslari; sigara için %44.8, alkol için %28.6, uçucu madde için %5.3’dür (Tablo I).

Erkeklerin %46.3’ü, kizlarin %34.6’si sigara içmektedir. Yaslara göre incelendiginde 13 yas grubunda sigara içme orani en az (%19.4), 18 yas grubunda ise en fazladir (%60.7) (Tablo I). Çiraklarin cinsiyet ve yaslarina göre alkollü içki içme durumlari incelendiginde; erkeklerin %31.5’i, kizlarin %12.3’ü alkol kullanmaktadir. Alkol kullanimi 13 yasindaki çiraklarda %3.3, 16 yasindakilerde %29.6, 18 yas ve üstündekilerde %46.9’dur (Tablo I).

Arastirma grubunda kizlarda uçucu madde kullanim orani (%7.0) erkeklerde %5.1’dir. Çalismamizda 13 yasinda uçucu madde kullanimi hiç yok iken, 14 yasinda %5.3, 15 yasinda %7.2, 17 yasinda %4.8, 18 yas ve üstündekilerde %5.1’dir (Tablo I).

Arastirma grubunda simdiye kadar sigara içmeyi deneyenlerin yüzdesi, erkek çiraklarda %70.2, kizlarda %57.1 olmak üzere ortalama %68.6’dir. Sikliklari degismekle birlikte erkeklerin %46.3’ü ile kizlarin %34.7’si halen sigara içmektedir (ortalama %44.8).

Halen sigara içenler içinde “her gün içme” kizlarda %21.7, erkeklerde ise %32.3’dür.

"Haftada en az bir tane içme „ kizlarda %9.5 ve erkeklerde de %9.5’dir. Kizlarin %32.0’si, erkeklerin %43.3’ü yasamlarinin bir döneminde haftada en az bir adet olmak üzere üç ay ya da daha uzun süre sigara içmislerdir (Tablo II).

Tüm arastirma grubunda alkol kullanma orani %28.6’dir (541 çocuk) (Tablo I). Çiraklarin %46.2‘si alkollü içkiyi denemistir. Çiraklarin %1.6‘si hergün, %1.9‘u haftada birkaç kez, %12.5’i haftada bir kez, %12.6’si haftada birden az siklikta alkol kullanmaktadir. Simdiye kadar bir kez de olsa alkollü bir içki içenlerin %53.6’si son bir ay içinde, %77.6’si da son bir yil içinde alkollü içki içmisdir (Tablo III).

8

Arastirmamizda uçucu madde kullanan çiraklarin en sik-%38.6 benzin kullandiklari, bunu %27.7 ile tiner, %23.8 ile yapistiricilarin izledigi görülmektedir. En az kullanilan uçucu ise bütandir (Tablo IV).

Uçucu madde kullanan çocuklarin %68.3’ünün son bir ay içinde en az bir kez bu maddeyi kullandigi, %17.8’inin her gün kullanmakta oldugu, %24.8’inin haftada bir kez ve %38.6’sinin haftada birden daha az siklikta bu maddeyi kullandigi görülmektedir (Tablo IV).

Uçucu madde kullanan 101 çocugun %23.8’i bir yil ya da daha az bir süredir, %20.8’i ise bir yildan daha uzun süredir bu maddeyi kullandigini belirtmis; ancak %55.4’ü bu soruyu yanitlamamistir (Tablo IV).

Tüm is kollarina göre çiraklarin %5.3’ü uçucu madde kullanmaktadir. Uçucu madde kullanma dösemecilik is kolunda %12.0 ile en yüksek iken, bunu sirasiyla %7.2 ile motorculuk, %7.0 ile konfeksiyon, %6.5 ile berberlik ve %5.1 ile elektrikçilik is kollari izlemektedir (Tablo V).

Sigara içen çiraklarin %52.1’inin anne-babalarinin birbirleri ile geçimlerinin iyi olmadigi, %56.0’sinin kendilerinin anne-babalariyla iyi geçinemedikleri, %51.5’inin kazandigi paranin tamamini kendisinin harcadigi, %46.3’ünün yaptiklari isi sevmedikleri ve %56.6’sinin is yerinde herhangi bir sekilde korku-baski oldugu saptanmistir (Tablo VI).

Alkollü içki içen çiraklarin %30.8’inin anne-babalarinin birbirleri ile geçimlerinin iyi olmadigi, %45.0’inin kendilerinin anne-babalariyla iyi geçinemedikleri, %37.2’sinin kazandigi paranin tamamini kendisinin harcadigi, %32.8’inin yaptiklari isi sevmedikleri ve %34.6’sinin is yerinde herhangi bir sekilde korku-baski oldugu saptanmistir (Tablo VI).

Uçucu madde kullanan çiraklarin %9.6’sinin anne-babalarinin birbirleri ile geçimlerinin iyi olmadigi, %10.4’ünün kendilerinin anne-babalariyla iyi geçinemedikleri, %6.6’sinin kazandigi paranin tamamini kendisinin harcadigi, %10.4’ünün yaptigi isi severek yapmadigi ve %11.8’inin is yerinde herhangi bir sekilde korku-baski oldugu belirtilmistir (Tablo VI).

TARTISMA:

9

Arastirma grubundaki çiraklarin %42.1’i Denizli-merkez dogumludur. Bu orana merkeze bagli kasaba, köy, ilçe ve ilçe köyleri de dahil edildiginde %87.8’inin Denizli’li olduklari ve %73.4’ünün 10 yildan fazla süredir Denizli’de yasadiklari görülmüstür. Bu sonuç çocuklarin büyük bir çogunlugunun bölgeye göçle gelmedigini göstermektedir. Çocuklarin %72.3’ünün annesi, %80.4’ünün babasi okur-yazar ya da ilkokul mezunudur. Çiraklarin anne ve babalarinin egitim düzeylerinin oldukça düsük oldugu görülmektedir. Çiraklarin %81.9’u 8 saatten fazla, %64.7’si haftada 6 gün çalismaktadir. Oysa 1475 sayili Is Yasasi’nin 61. maddesinde, çocuk ve gençlerin çalisma süreleri günde 7.5, haftada 45 saatle sinirlanmis, bu sürelerin de egitimini sürdüren çocuklarda egitimi aksatmayacak sekilde düzenlenmesi öngörülmüstür (13).

Denizli Ili Çiraklik Egitim Merkezindeki okuyan ögrencilerin (çiraklarin) psikoaktif madde kullanim prevalanslari; sigara için %44.8, alkol için %28.6, uçucu madde için %5.3’dür (Tablo I).

Erkeklerin %46.3’ü, kizlarin %34.6’si sigara içmektedir. Erkekler kizlardan daha fazla sigara içmektedir ve bu, istatistiksel olarak da çok anlamlidir (p=0.001). Yaslara göre incelendiginde 13 yas grubunda sigara içme orani en az (%19.4), 18 yas grubunda ise en fazladir (%60.7). Çocuklarin yaslari büyüdükçe sigara içme oraninin arttigi görülmekle birlikte, istatistiksel olarak anlamli bir iliski saptanmamistir (p=0.128) (Tablo I). Ankara’da 1996’da yapilan bir çalismada, lise ögrencilerinde sigara içme prevalansi %28.3, ortaokul ögrencilerinde ise %3.5 bulunmustur (9). 1994’de Ankara’da Sanayi Sitesi’nde yapilan bir çalismada 13-15 yas grubu çiraklarda sigara içme sikligi %38.7 (10); 1995’de Elazig’da çiraklarda yapilan bir çalismada % 49.4 bulunmustur (11). Zonguldak’ta yine çiraklarda yapilmis olan bir çalismada ise bu oran %45.9’dur (15). Çalismamizda çiraklarin sigara içme sikligi ögrenim gören çocuklardan yüksek, ancak çalisan çocuklarda yapilmis olan diger çalismalarla uyumlu bulunmustur. Çiraklarda sigara içme sikliginin ögrenim gören çocuklardan yüksek olmasi, ailenin ilgisizligi, ögrenimi birakma, para kazanma ile ekonomik bagimsizliga adim atma gibi nedenlerden kaynaklanmis olabilir. Elazig’da çiraklarda yapilan bir arastirmada çocuklarin yaslari arttikça sigara içme oraninin arttigi görülmüstür (11). Ögrencilerde ve çalisan çocuklarda yapilan diger arastirmalarda da çocuklarin yaslari büyüdükçe sigara içme oraninin arttigi görülmüstür; bu sonuç da bizim bulgularimizi

10

destekler niteliktedir (9,11). Arastirmalar küçük yaslarda sigara içen çocuklarin, ileride yasal olmayan psikoaktif madde kullanma sikliklarinin daha yüksek oldugunu ortaya koymustur (16-19). Bazi çalismalarda özellikle 15 yas öncesinde psikoaktif madde kullaniminin, daha sonraki riski artirdigini, daha ileri yaslardaki denemelerde ise bu riskin azaldigi belirtilmektedir (4,20). Çiraklarin cinsiyet ve yaslarina göre alkollü içki içme durumlari incelendiginde; erkeklerin %31.5’i, kizlarin %12.3’ü alkol kullanmaktadir. Erkeklerde alkol kullanim sikligi kizlardan daha fazladir ve farklilik istatistiksel olarak da çok anlamlidir (p<0.0001) (Tablo I). Ankara’da lise ögrencilerinde yapilan bir çalismada, bu oran erkeklerde %40.2, kizlarda %19.6 bulunmustur (9). Bu çalisma ögrenim gören çocuklari kapsamakla birlikte; çalismamiza benzer biçimde erkeklerde alkol kullanimi kizlardan daha yüksek oranlardadir.

Zonguldak’ta Çiraklik Egitim Merkezi (ÇEM) son sinifinda okuyan çiraklarda yapilan çalismada alkol kullanma prevalansi

%11.2, Elazig çalismasinda ise %13.4

bulunmustur (11,15). Istanbul’da lise 2. sinif ögrencilerinde yapilan genis kapsamli bir arastirmada ögrencilerin %23.5’inin son bir ayda alkollü bir içikiyi içtikleri saptanmistir (7). Ögrenim gören ve çalisan çocuklarla yapilmis olan diger çalismalarla kiyaslandiginda çalismamizda alkol kullanim oraninin daha yüksek oldugu görülmüstür; üstelik çalismamizdaki çocuklarin yas ortalamasi (16.02±1.41) diger üç çalismadan daha düsüktür (7,11,15). Bu sonuç çocuklarin çogunun kazandiklari parayi rahat harcamalarindan ve bölgesel-kültürel özelliklerden kaynaklanabilir. Çiraklarin yaslarinin büyümesi ile alkollü içki içme oranlarinin arttigi ve bu artisin istatistiksel olarak da ileri derecede anlamli oldugu görülmektedir (p<0.0001). Ingiltere’de yapilan bir çalismada 13 yasindaki çocuklarin %29.0’unun haftada bir kez alkollü bir içki içtikleri, Avustralya’da yapilan bir baska çalismada ise 13-17 yas grubundaki gençlerde alkol kullanma prevalansinin %70.0’in üzerinde oldugu bildirilmektedir (21,22). Bu arastirmalar gelismis ülkelerin adölesanlarinda alkol kullanma prevalansinin ülkemizdeki oranlardan çok daha yüksek oldugunu gösteriyor.

Arastirma grubunda kizlarda uçucu madde kullanim oraninin (%7.0) erkeklerden (%5.1) daha yüksek oldugu, ancak bunun istatistiksel olarak anlamli olmadigi görülmektedir (p=0.2516). Elazig’da sanayi sitesinde çalisan çiraklarda bu oran %10.6’dir (11).

11

Çalismamizda uçucu madde kullanim sikliginin Elazig çalismasindan düsük olmasinin nedeni, bizde 14 ayri is kolundan çiraklarin bulunmasi, diger çalismada ise uçucu madde kullaniminin yogun oldugu is kollari olan oto sanayinde çiraklarin %80.0’i, mobilya ve agaç sanayinde ise %20.0’sinin çalisiyor olmasindan kaynaklanabilir. Ingiltere’de 13-17 yas grubundaki çocuklarda yapilan bir arastirmada %13.0’ünün yasamlarinda en az bir kez uçucu maddeyi denedikleri bildirilmistir (22). Ülkemizde yapilan bir çalismada erkeklerin kizlardan daha yüksek oranda uçucu madde kullandigi bulunmustur (23). Çalismamizda 13 yasinda uçucu madde kullanimi hiç yok iken, 15 yasinda en yüksektir (%7.2). Yas ile uçucu madde kullanimi arasinda istatistiksel olarak anlamli bir iliski bulunamamistir (p=0.3453). 1992’de Istanbul’da lise ögrencilerinde yapilan bir çalismada uçucu madde kullanim prevalansi %3.8 bulunmustur (7). Arastirmamizda uçucu madde kullanim prevalanslari Ingiltere ve ABD’de ögrenciler üzerinde yapilan arastirmalarin sonuçlarina benzerdir (5,21); ancak Istanbul’da lise ögrencilerinde yapilan çalismadan (7) yüksektir. Bu konuda Ingiltere’de yapilan bir çalismada, uçucu madde kullaniminda 1982 ile 1987 arasinda erkek/kadin oraninin 8.1’den 3.1’e, baslama yasinin da 15.9’dan 13.3’e düstügü görülmüstür (24). Bu konuda yapilan epidemiyolojik çalismalarin henüz yetersiz sayida olmasi ve belirli gruplari temsil etmesi konunun saglikli tartisilamamasina neden olmaktadir.

Arastirma grubunda simdiye kadar sigara içmeyi deneyenlerin yüzdesi, erkek çiraklarda %70.2, kizlarda %57.1 olmak üzere ortalama %68.6’dir. Cinsiyetler arasindaki içme sikligi erkeklerde daha fazladir. Bu fazlalik istatistiksel olarak da anlamlidir (p=0.005) (Tablo II). Elazig’da ortaokul son sinif ögrencilerinde yapilan bir çalismada her gün sigara içme orani erkeklerde %11.5, kizlarda %1.9 bulunmustur (25). Çok merkezli bir çalismada 11-15 yaslarindaki çocuklarda “düzenli sigara içme“ orani Norveç’te %13.0, Isveç’te %10.0, Ispanya’da %7.0 bulunmustur (26).

Tüm arastirma grubunda alkol kullanma orani %28.6’dir. Çiraklarin %46.2‘si alkollü içkiyi denemistir. Çiraklarin %1.6‘si hergün, %53.6’si son bir ay içinde alkol kullanmistir (Tablo III). Elazig’da çiraklarda, simdiye kadar bir kez de olsa alkolü deneyenlerin orani %17.8’dir (11). Istanbul’da lise ögrencilerinde yapilan çalismada ise %56.2’sinin alkollü bir içkiyi denedikleri, %23.5’inin de son bir ay içinde alkollü içki

12

içtikleri saptanmistir (7). Daha önce de tartisildigi gibi bu farkliliklarin kültürel özelliklerden kaynaklandigi düsünülmektedir.

Arastirmamizda uçucu madde kullanan çocuklarin %68.3’ünün son bir ay içinde en az bir kez bu maddeyi kullandigi, %17.8’inin her gün kullanmakta oldugu ve %48.5’inin ise haftada en az bir kez kullandigi görülmektedir (Tablo IV). Elazig’da çiraklarda yapilan çalismada uçucu madde kullananlardan %74.2’sinin, Istanbul’da ögrencilerde yapilan diger çalismada ise %37.0’sinin son bir ay içinde en az bir kez bu maddeyi kullandiklari belirtilmektedir (7,11).

Arastirmamizda uçucu madde kullanan 101 çocugun %23.8’i bir yil ya da daha az bir süredir, %20.8’i ise bir yildan daha uzun süredir bu maddeyi kullandigini belirtmis; ancak %55.4’ü bu soruyu yanitlamamistir (Tablo IV). Elazig’da çiraklarda yapilan çalismada ise uçucu madde kullananlarin %80.6’sinin bir yil ya da daha az bir süredir, %16.1’inin de bir yildan daha uzun süredir bu maddeyi kullandigi belirtilmektedir. ABD’de NIDA’nin yaptigi bir arastirmada 12-17 yas grubundaki gençlerin %9.0’unun uçucu maddeleri denedigi, %4.0’ünün ise halen kullandigi belirtilmektedir (5). Çalismamizda uçucu madde kullanan çocuklarin %55.4’ünün bu soruyu yanitlamamasi dikkat çekicidir ve bu nedenle bu sonuçlari tartismak saglikli olmayacaktir.

Tüm is kollarina göre çiraklarin %5.3’ü uçucu madde kullanmaktadir. Uçucu madde kullanma dösemecilik is kolunda %12.0 ile en yüksek iken, bunu sirasiyla %7.2 ile motorculuk, %7.0 ile konfeksiyon, %5.1 ile elektrikçilik is kollari izlemektedir (Tablo V).

Tüm bu is kollarinin çalisma ortaminda uçucu madde kullanilmaktadir. Elazig’da 1995’de oto sanayinde çalisan çiraklarin %9.4’ünün uçucu madde kullandigi ve yine bu çiraklarin çalisma ortaminda da uçucularin kullanildigi bildirilmektedir (11). 1992’de Bakirköy Ruh ve Sinir Hastaliklari Hastanesi, Alkol ve Madde Bagimliligi Tedavi Merkezi’nde (AMATEM) uçucu madde bagimliligi nedeniyle yatarak tedavi gören hastalarda yapilan bir çalismada, bu hastalarin %43.0’ünün uçucu maddelerin kullanildigi islerde (deri, konfeksiyon, ayakkabi, mobilya imalati g.b.) çalistiklari bildirilmektedir (28). Bu çalismalarin sonuçlarina göre çalistiklari is yerinde uçucu madde kullananlarin, is disinda da uçucu madde kullanma prevalansi diger çalisanlardan daha yüksektir. Bu oldukça önemli bir konudur ve bu konuda daha fazla arstirmaya gereksinim vardir.

13

Çiraklarda, sigara içme oranlari; anne-babalarinin birbirleri ile geçimlerinin iyi olmamasi (%52.1), çocuklarin anne-babalariyla iyi geçinememeleri (%56.0), kazandiklari paranin tamamini kendilerinin harcamasi (%51.5), yaptiklari isi sevmemeleri (%49.8) ve is yerinde herhangi bir sekilde korku-baski olmasi (%56.6) durumlarinda artmaktadir. Sigara içme oranindaki bu artislar, anne ve babanin birbirleriyle iyi geçinememeleri durumunda istatistiksel olarak anlamli degil iken (p>0.05), diger durumlarda anlamlidir (p<0.05) (Tablo VI). Çiraklarda, alkollü içki içme oranlari; anne-babalarinin birbirleri ile geçimlerinin iyi olmamasi (%30.8), çocuklarin anne-babalariyla iyi geçinememeleri (%45.0), kazandiklari paranin tamamini kendilerinin harcamasi (%37.2), yaptiklari isi severek yapmamalari (%32.8) ve is yerinde herhangi bir sekilde korku-baski olmasi (%34.6) durumlarinda artmaktadir. Alkol kullanma oranindaki bu artislar, anne ve babanin birbirleriyle iyi geçinememeleri durumunda istatistiksel olarak anlamli degil iken (p>0.05), diger durumlarda anlamlidir (p<0.05) (Tablo VI). Çiraklarda, uçucu madde kullanma oranlari; anne-babalarinin birbirleri ile geçimlerinin iyi olmamasi (%9.6), çocuklarin anne-babalariyla iyi geçinememeleri (%10.4), kazandigi paranin tamamini kendisinin harcamasi (%6.6), yaptigi isi severek yapmamasi (%10.4) ve is yerinde herhangi bir sekilde korku-baski olmasi (%11.8) durumlarinda artmaktadir. Uçucu madde kullanma oranindaki bu artislar, anne ve babanin birbirleriyle iyi geçinememeleri ve kazandigi paranin tamamini kendisinin harcamasi durumlarinda istatistiksel olarak anlamli degil iken (p>0.05), diger durumlarda anlamlidir (p<0.05) (Tablo VI). Çocugun isini severek yapmamasi ve is yerinde korku-baski uygulanmasi ruh sagligini olumsuz yönde etkileyebilir. Adolesanlarda psikoaktif madde kullanimina yönelik çalismalarda, çocugun psikolojik sorunlarinin olmasi, aile içi iliskilerde olumsuzluk ve adolesana sosyal destegin az olmasinin psikoaktif madde kullanimi için önemli risk faktörleri oldugu belirtilmektedir (15,29-32).

SONUÇ ve ÖNERILER: Arastirmamizda çiraklarda sigara, alkol ve uçucu madde kullanimi, çalismayan ayni yas grubundaki çocuklardan daha yüksek bulunmustur.

14

Çocuklarin henüz egitim görmeleri gereken bir yasta çalismalari, psikoaktif madde kullanim sikligini arttirmasi nedeniyle, çocuklarin çalisma yasamindan çikarilmasina yönelik yasal düzenlemeler yapilmasi gerekmektedir.

KAYNAKLAR: 1) Aarons GA, Brown SA, Houge LR, Garland A, Wood P: Prevalance of adolescent sustance use disorders across five sectors of care. J Am Acad Child Adol Psyc 40: 419-26, 2001.

2) Aarons GA, Brown SA, Coe MT : Adolescent alcohol and drug abuse and health. J Adol Health 24: 412-21, 1999.

3) Carroll A, Houghton S, Odgers P: Volatile solvent use among western australian adolescents. Adolescence 33: 877-89, 1998.

4) Adger H: Problems of alcohol and other drug use and abuse in adolescents. J Adol Health 12:606-13, 1991.

5) Halikas J: Substance abuse in children and adolescents. Psychiatric Disorders in Children and Adolescents. W.B. Saunders Company, Philadelphia, 21034,1990.

6) Stanton W, Silva P : Change in children’s smoking from age 9 to 15 years: The Dunedin study. Public Health 105:425-33,1991.

7) Yazman Ü: Lise gençliginin psikoaktif maddelere bakisi ve kullanim oranlarinin Türkiye-Istanbul örnegi ile incelenmesi. Uzmanlik Tezi, Bakirköy Ruh ve Sinir Hastaliklari Hastanesi. Istanbul,1995.

8) Durell J, Bukoski W: Preventing substance abuse: The state of the art. Public Health Rep. 99:23-31, 1984.

9) Bilir N, Dogan B, Yildiz AN: Sigara içme konusundaki davranislar ve tutumlarAnkara/Türkiye. Hacettepe Halk Sagligi Vakfi-International Development Research Centre. Hacettepe Halk Sagligi Vakfi Yayin No:7

Ankara, 1997.

10) Baytemür M, Koçak A, Fisek G: 13-15 yas diliminde sigara içmeyi etkileyen etmenler üzerine bir arastirma. Çalisma Ortami 14: 32-8, 1994.

15

11) Bilgin N: Elazig sanayi sitesinde çalisan çiraklarda sigara içme, alkol kullanma ve uçucu madde bagimliligi prevalans arastirmasi. Doktora tezi. Firat Üniv.

Saglik Bilimleri Enstitüsü-F.Ü.Tip Fakültesi Halk Sagligi Anabilim Dali. Elazig, 1996.

12) The World Health Report 1997. Conquering suffering riching humanity. Report of the Director-General WHO. Genova, 1997.

13) Esmelioglu I., Bayazit S: Is ve sosyal güvenlik mevzuati açisindan isletmelerde çiraklik ve meslek egitimi uygulamalari. I. basim. Ankara, 1990.

14) Sigara (tütün) kullanimi prevalans arastirmalarinda temel tanimlar ve ilgili sorular. Sigara Alarmi 2:6-7, 1992.

15) Çamkusu B, Sala G, Yildiz AN: Ahi Evran Çiraklik Egitim Merkezi son sinifta egitim gören, oto yan sanayinde çalisan isçilerin psikolojik semptom dagilimi. V. Halk Sagligi Kongresi. Istanbul, 1996.

16) Jackson C, Henriksen L: The early use of alcohol and tobacco: It’s relation to children competence and parents behavior. Am J Pub Health 87: 359-64, 1994.

17) Fleming R, Leventhal H, Glynn K: The role of cigarettes in the initation and progression of early substance use. Addictive Behaviors 14:261-72,1989.

18) Kandel DB, Logan J: Patterns of drug use from adolescence to young adulthood: Periods of risk for initiation, continued use and discontinuation. Am J Pub Health 74: 660-5, 1984.

19) Yamaguchi K, Kandel DB: Patterns of drug use from adolescence to young adulthood: II. sequences of progression.Am J Pub Health 74: 668-72, 1984.

20) Vega W, Zimmerman S, Warheit GJ, Apaspori E, Andres G: Risk factors for early adolescent drug use in four ethnic and racial groups. Am J Pub Health 83:185-9, 1993.

21) Rutter M, Taylor E, Hersov L: Child and adolescent psychiatry modern approach. III. Edition. London, Blackwell Since Ltd, pp 529-41, 1994.

16

22) Temple D, Kai LS: Stages of drug use: A community survey of perth teenagers.

British Journal of Addiction 87: 215-225, 1992.

23) Oral G., Ziyalar A, Tanman Ç, Ilkay E: Uçucu madde kullanimi ve tinerci çocuklar. Sendrom. Eylül: 78-85. 1995.

24) Billington AC: Volatile substance abuse: The role of agencies in the community in prevention and counselling. Human Toxicology 8:323-25,1989.

25) Horasan E, Sezer E: Ortaokul son sinif ögrencilerinde sigara kullanim prevalansi Elazig-1993. Saglik Için Sigara Alarmi 2: 17-26, 1995.

26) Bodewyn J.J: Gençlerde sigaraya baslama ve reklamlar. Int Advert Ass.-New York (Çev: Uluslararasi Reklamcilar Dernegi Türkiye Bölümü. Istanbul), 1990.

27) Akvardar Y, Aral J, Aytaçlar S, Karali A, Onaran S, Türkcan A: The nature and extent of drug abuse in Istanbul: Rapid assessment study. First report: The assessment of the second-hand data about drug abuse in Turkey.UNDCP. Istanbul, 1996.

28) Arman T: Uçucu madde bagimlilarinin sosyodemografik özelliklerinin ve ailelerinin çocuk yetistirme tutumlarinin incelenmesi.Yüksek lisans tezi. Marmara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Istanbul, 1993.

29) Spooner C: “Country watch-Australia”. AIDS/STD Health Promotion Exchange 2:10-1, 1997.

30) Kandel DB, Davies M: Adult sequelae of adolescent depressive symptoms.

Arch Gen Pshyc 43: 255-62, 1986.

31) Breslau N, Kilbey M, Andreski P: Nicotine dependence, major depression and anxiety in young adults. Arch Gen Psyc 48:1069-74, 1991.

32) Largie S, Field T, Hernandez-Reif M, Sanders CE, Diego M: Employment during adolescence is associated with depression, inferior relationships, lower grades, and smoking. Adolescence 36: 395-401, 2001.

17

Tablo I: ร iraklarin Cinsiyet ve Yaslarina Gรถre Psikoaktif Madde Kullanimlari Psikoaktif Madde Kullanimi Sigara iรงenler

Alkol

%

%

P

Uรงucu madde p

%

P

18

Cinsiyet Kiz

34.6

Erkek

46.3

31.5

5.1

13

19.4

3.3

0.0

14

30.1

16.0

5.3

15

36.0

16

47.3

29.6

4.5

17

50.9

37.0

4.8

18 ve +

60.7

46.9

5.1

44.8

28.6

5.3

p=0.001

12.3

p<0.0001

7.0

p>0.05

Yas

Toplam

p>0.05

19.4

p<0.0001

7.2

p>0.05

Tablo-II: ร iraklarin Cinsiyetlerine Gรถre Sigara Iรงme Durumu Erkek

Kadin

Toplam

19

Simdiye Kadar Deneme

%

%

Sayi

%

Evet, Içtim

70.2

57.1

1296

68.6

Hiç Içmedim

29.8

42.9

593

31.4

Evet, Içtim

43.3

32.0

792

41.9

Hayir, Içmedim

56.7

68.0

1097

58.1

32.3

21.7

586

31.0

Haftada En Az Bir Tane 9.5 Içenler

9.5

180

9.5

Haftada Bir Taneden Daha 4.4 Az Içenler

3.5

81

4.3

Içmeyenler

53.7

65.3

1042

55.2

Toplam

1658

231

1889

P p<0.001

Üç Aydan Fazla Içme p<0.001

Su Anda Içme Her Gün Içenler

p<0.005

20

Tablo-III: Çiraklarin Herhangi Bir Alkollü Içki Içme Davranislari Simdiye Kadar Hiç Alkollü Içki Içip-Içmedigi

Sayi

%

Evet, Içtim

881

46.2

Hayir, Içmedim

997

53.1

Bilinmeyen

13

0.7

Toplam

1891

100.0

Evet

684

77.6

Hayir

177

20.1

Bilinmeyen

20

2.3

Toplam

881

100.0

Evet

473

53.6

Hayir

388

44.1

Bilinmeyen

20

2.3

Toplam

881

100.0

Her gün içenler

30

1.6

Haftada Birkaç Kez Içenler (2-3)

35

1.9

Haftada Bir Kez Içenler

237

12.5

Haftada Birden Daha Az Siklikla Içenler

239

12.6

Içmeyenler

315

16.7

Bilinmeyen(deneyenler içersinde)

25

1.3

Hiç denemeyenler ve bilinmeyenler

1010

53.4

Toplam

1891

100.0

Deneyenlerde Son Bir Yil Içinde Alkollü Içki Içme

Son Bir Ay Içinde Alkollü Içki Içme

Halen Alkollü Içki Içme Sikligi

21

Tablo-IV: Çiraklarin Uçucu Madde Kullanim Durumlari Uçucu Maddelerin Cinsi

Sayi

%

Benzin

39

38.6

Tiner

28

27.7

Yapistirici (bali vb.)

24

23.8

Sprey

4

4.0

Bütan

3

3.0

Diger (mazot, leke çikaricilar, cilalar vb.)

8

7.9

Yanitsiz

10

9.9

Evet

69

68.3

Hayir

22

21.8

Yanitsiz

10

9.9

Bir Yil ve Daha Az

24

23.8

Bir Yildan Fazla

21

20.8

Yanitsiz

56

55.4

18

17.8

Son Bir Ay Içinde Uçucu Madde Kullanimi

Uçucu Madde Kullanim Süresi

Uçucu Madde Kullanim Sikligi Her Gün

Günde Birden Az Haftada Birden Fazla 6 Kullananlar

5.9

Haftada Bir Kez Kullananlar

25

24.8

Nadir

39

38.6

Yanitsiz

13

12.9

Toplam

101

5.3

22

Tablo-V: Çiraklarin Is Kollarina Göre Uçucu Madde Kullanim Durumu Uçucu Madde Toplam Kullananlar Is Kolu

Sayi

%

Sayi

%

Konfeksiyon

13

7.0

187

9.9

Motorculuk

32

7.2

442

23.5

Dösemecilik

3

12.0

25

1.3

Metal Isleri

11

4.0

272

14.4

Berberlik

15

6.5

232

12.3

Ayakkabicilik

1

2.2

45

2.4

Elektrikçilik

8

5.1

156

8.3

Matbaacilik

-

-

14

0.7

Terzilik

-

-

23

1.2

Yiyecek Hazirlama ve Pisirme

2

2.0

98

5.2

Tesisatçilik

2

3.6

55

2.9

Agaç Isleri

12

4.5

265

14.1

Tesviyecilik (Torna)

1

3.4

29

1.5

Elektronik

1

2.4

41

2.2

Toplam

101

5.3

1884*

100.0

* 38 kisi uçucu madde kullanimi sorusuna yanit vermememistir.

23

Tablo VI: Çiraklarin Aile Içi Iliskilerine ve Is Yasamlari ile Ilgili Bazi Özelliklerine Göre Psikoaktif Madde Kullanimlari Psikoaktif Madde Kullanimi Sigara içenler

Alkol

%

%

P

Uçucu madde p

%

P

Ana-Baba Geçimi Iyi Geçinenler

42.5

Iyi Geçinemeyenler

52.1

p>0.05

28.8

p>0.05

30.8

5.1

p>0.05

9.6

Çocuklarin AnaBabasiyla Geçimi Iyi Geçinenler

44.1

Iyi Geçinemeyenler

56.0

45.0

10.4

51.5

37.2

6.6

p=0.012

28.0

p=0.0001

5.0

p= 0. 013

KazandigiParayi Harcama Tamamini kendi harcayanlar Bir kismini harciyan, 44.8 kalanini biriktiren ya da ailesine verenler Tamamini ailesine

29.7 p<0.0001

4.5 p<0.0001

p>0.05

35.9

15.6

5.7

Sevenler

42.5

27.2

4.7

Bazi yönlerini sevenler

49.8

Sevmeyenler

46.3

Verenler Yaptigi Isi Sevme

p=0.019

33.7

p=0.021

32.8

6.3

p=0.028

10.4

Isyerinde KorkutmaBaski Var

56.6

Yok

42.8

28.3

4.2

Toplam

44.8

28.6

5.3

p<0.0001

34.6

p=0.026

11.8

p<0.0001

24

25