Çağdaş yaşamda kişilik ve kişilerarası ilişkiler

Çağdaş Yaşamda Kişilik ve Kişilerarası İlişkiler

ÜNİTE

8

Yazar Yrd.Doç.Dr. A. Sibel TÜRKÜM

Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • çağdaş insana özgü kişilik özelliklerini tanımlayabilecek, bu özellikler arasındaki bağlantıları kurabilecek, • çağdaş kişilerarası ilişkilerde bulunan ögeleri kavrayabilecek, • kişilik özellikleriyle kişilerarası ilişkilerin arasındaki bağlantıları kavrayabilecek, • sağlıklı kişilik gelişimi ve sağlıklı kişilerarası ilişkilerin sağlanması konusunda bir anlayış geliştirebilecek, • Kendinizi tanıma ve kişilerarası ilişkilerinizi geliştirme yolları hakkında bir anlayış geliştirebileceksiniz.

İçindekiler • Giriş

133

• Çağdaş İnsanın Kişilik Özellikleri

134

• Kişilerarası İlişkiler

146

• Özet

150

• Kendinizi Yeniden Gözden Geçirme Yönünde Alıştırmalar149 • Değerlendirme Soruları

151

• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

152

Çalışma Önerileri • Üniteyi okumaya başlamadan önce girişte verilen soruları cevap arayınız • Üniteyi okurken kavramlar arasındaki bağlantıları kurmaya çaba gösteriniz.

• Daha geniş bilgi için ünite sonundaki kaynaklara başvurunuz.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

1. Giriş Bu bölüme başlamadan aşağıdaki sorulara yanıt vermeye çalışınız: • • • •

• •

Ne gibi kişilik özelliklerine sahipsiniz? Kendinizi cümleler halinde betimleyiniz.

Kendinizi gözden geçirdiğinizde ortaya çıkan tablodan hoşnut musunuz?

Daha iyisini gerçekleştirmek için neler yapabilirsiniz?

Diğer insanlarla ilişkilerinizde saygı ölçütleriniz neler? Ne tür davranışlar, özellikler gösteren kişilere saygı duyuyorsunuz?

Kişilerarası ilişkilerinizde istemeden karşınızdakileri kırdığınız, savunmaya veya saldırıya geçmelerine neden olduğunuz anlar olur mu? Bu durumun ortaya çıkmasına etki eden etkenler neler olabilir?

Kişilerarası ilişkilerinizde ne derece (içi-dışı bir) saydamsınız? Tarzınızdan hoşnut musunuz? İnsanlarla ilişkilerinizi gözden geçirdiğinizde ne tür davranışlarınız hedeflerinize ulaşmanızı engelliyor? Bunu değiştirmek için nelere ihtiyacınız var?

Kişilik; bireyin kendi iç dünyasıyla ve içinde yaşadığı dünya ile kurduğu bir ilişki biçimi, bireyi diğerlerinden ayıran (bir diğer deyişle kişiye özgü), bir kısmı doğuştan getirilen bir kısmı da sonradan kazanılan ve büyük ölçüde değişime dirençli özellikler bütünü olarak tanımlanabilir. Psikolojideki bazı kuramlara göre kişilik gelişimi, önemli ölçüde ergenlik dönemi sonunda tamamlanır, ancak yaşamın daha sonraki dönemlerinde de gelişmenin ve değişikliklerin ortaya çıkması olasıdır. Yetişkinlik döneminde ne tamamen aynı kalması ne de tamamen değişmesi söz konusu olmayan bu yapı, genetik unsurlar, aile, eğitim ve sosyal çevre gibi etkenler ve bu etkenlerin birbirleriyle etkileşimleriyle oluşur. Yaşam boyunca kişinin diğer insanlarla ilişkileri, deneyimleri ve bu yaşantılarına ilşkin yorumları ve kararları kişiliğin oluşumunu etkileyen etkenlerdir. Örneğin çocukluk yıllarında topluluk karşısında konuşma denemeleri, deneyimleri ve bunlarla bağlantılı olarak çevresinden aldığı geribildirimler ve kendisiyle ilgili yorumlarının sentezi kişinin gelecek yaşamında girişken, utangaç veya saldırgan kişilik özelliklerine sahip olup olmamasını belirleyici etkenlerdir. Çünkü kişi bu bilgilere dayalı olarak kendisinin nasıl bir insan olduğuna ve olacağına karar verir, kendisinden beklentilerini bu bilgilere dayalı olarak temellendirir. Benlik kavramı olarak isimlendirilen bu yapı; kişinin kendine ilişkin duygu ve düşünceleri olarak şekillenip, davranışlar olarak diğer insanlarca gözlenebilir hale dönüşür. Bu dışarıdan gözlenebilen ögeler kişinin diğer insanlarla ilişkilerinin şekillenmesinde aracı olur.

Psikolojide insanın gelişimini açıklama çabasıyla bir çok kuram geliştirilmiştir. Bu kuramlar aynı avluya farklı açılardan bakan pencereler gibidir. Bu kuramlar aracılığıyla kişiliğin oluşumunu ve gelişmesini inceleme ve bu gelişimin daha sağlıklı biçimde gerçekleşmesi için gerekli koşulları sorgulama fırsatı elde edilmektedir. Sözü edilen kuramlardan bazılarına göre (Psikonalitik Kuram gibi) yaşamın ilk yıllarında AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

133

134

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

yani çocukluk döneminde yaşananlar kişiliğin gelecekte ortaya çıkacak yapısını belirler. Yani yıpratıcı, zedeleyici özellikler taşıyan ilkçocukluk yıllarındaki deneyimler kişiliğin ileriki yıllardaki bozukluklarının temelini oluşturur. Yine bu bakış açısına göre ana babanın çocuk yetiştirme tutumlarının otoriter veya demokratik, kabul veya rededen olması çocuğun kişiliğinin temelini belirler. Freud tarafından geliştirilen söz konusu kurama göre ergenlik sonunda kişilik gelişimi tamamlanmaktadır.

Yetişkinlik döneminde ortaya çıkan ruhsal hastalıkların pek çoğunun nedenini ilkçocukluk yıllarında gören bu kuram psikolojide daha bir çok kuramın ortaya çıkışına öncülük etmiştir.

Psikoloji bilim dalında yer alan diğer bir grup kuram ise insanın doğasına ve gelişimine ilişkin daha iyimser bir bakış getirmekte, bireyin yaşamındaki eksikliklerin, zorlanmaların kalıcı izler bırakmayabileceğini çünkü bu eksiklik ve zorlanmaların neden olduğu istenmedik sonuçların daha sonraki yaşam dönemlerinde de telafi edilebileceğini iddia etmektedirler. Bunlardan günümüzde çok taraftar toplayan Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramına göre kişiliğin gelişimi ergenlik dönemi ile sınırlı değildir. Bu kurama göre bireyin yaşamında ve kişiliğinin gelişiminde ailenin, özellikle ilk yıllarında bebekle yakın ilişki içinde olan kişinin önemli bir yeri vardır. Ancak Psikoanalitik Kuramdan farklı olarak bireyin yaşamına giren diğer insanlar ve daha sonraki yaşam dönemlerinde karşılaştığı olumlu koşullar kişilerin bir önceki gelişim döneminde eksikliğini yaşadığı uyarıcıları sağlayarak bireyin sağlıklı yönde gelişmesine ortam yaratır. Bu bakış açısıyla bakıldığında ruh sağlığı yerinde insanların yetiştirilmesi sadece ana babaların görevi ve sorumluluğu olmaktan çıkıp toplumsal yapıyı oluşturan tüm kurumların ve o toplumun üyelerinin ortak sorumluluğu olmaktadır. Bu grup içinde en önemli ve ağırlıklı pay kuşkusuz öğretmenlere düşmektedirler. Yaratılan sağlıklı sınıf ortamı tüm öğrenciler, özellikle de bazı gelişimsel ihtiyaçlarını karşılayamamış olan öğrenciler için sağaltıcı, geliştirici bir kaynak olarak işlev görebilecektir. Sağlıklı bir gelişim için yaratılan atmosferler ruh sağlığı yerinde yeni nesiller oluşturma fırsatı vermektedir.

Adları, çıkış noktaları, anahtar sözcükleri farklı olmakla birlikte bugüne değin geliştirilmiş bulunan kişilik kuramlarının ruh sağlığı yerinde insan özelliklerinde buluştukları söylenebilir. Bu özellikler kişilerin içinde bulundukları zaman dilimini yaşamalarına olanak tanımaları açısından bakıldığında “çağdaş insan özellikleri” olarak da değerlendirilebilir. Aşağıda bu özellikler tartışılmıştır.

2. Çağdaş İnsanın Kişilik Özellikleri Bu bölümde çağdaş insana özgü kişilik özellikleri tartışılacaktır. Ancak bunu tartışmada amaç; başlığı “çağdaş insan” olan bir kişilik şablonu yaratmak değil, çağdaş toplumun teknolojik, ekonomik ve toplumsal gelişimine ayak uydurabilen, çağının insanı olmayı başarabilen insana özgü kişilik özelliklerini tartışmaktır. İçinde yaşadıkları zaman dilimi açısından bakıldığında, bireylerin taşıması gereken özelliklerde farklılıklar olabilmektedir. İçinde yaşanılan dönemdeki teknolojik koşullar, topANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

lumsal yapı, ekonomik sistem gibi etkenler bireylerin bazı özelliklerinin yeterli düzeyde gelişebilmesine, bazılarının da güdük kalmasına yol açabilecek bir ortam hazırlar. Ancak öyle özellikler vardır ki söz konusu özelliklere sahip olamama durumu kişilerin çağın gereklerini yerine getirememelerine ve kendilerine sunulan olanaklardan yararlanamamalarına neden olabilmektedir. Anababaların ve eğitimcilerin bu özelliklerden haberdar olmaları ise yetişen kuşakların gereksinimlerini anlamalarına ve onlar için daha sağlıklı koşullar yaratabilmelerine yardımcı olacaktır.

Yukarıda verilen tanımına bakılarak, kişiliğin onu oluşturan ögelerin basit bir toplamı olduğu anlamı çıkartılmamalıdır. Aksine kişilik, içerdiği ögelerin toplamından çok öte, (içinde yaşanılan zaman dilimi, yaşantılar, çevresel koşullar ve uyarıcılar gibi pek çok etkenin işe karıştığı) karmaşık bir bileşimdir. Bu yapının içinde hangi ögeler olursa, bireye çağının insanı olma fırsatı verir? Böyle bir bileşimde şu türden nitelemelerle dikkat çeken bireyler, daha çağdaş bir kişiliğe yönelmiş olan bireylerdir: • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Bağımsız olan ama bağlılığı da yaşayabilen Uyum gücü yüksek Kendisinden haberdar olabilen Kendisi ve çevresiyle barış içinde Kendini ifade etme hakkının bilincinde ve bu hakkın kullanımına saygılı İçten denetimli Yaratıcı düşünceye sahip Empatik becerisi olan Evrensel ahlak ilkeleri olan/bütüncü bir dünya görüşüne sahip Sorumluluk duygusu gelişmiş Öğrenmeye açık olabilen Bireyselliğini de diğergamlığını da koruyabilen Olasılıkları yordayabilen Kendini gerçekleştirme yolunda ilerleyebilen Kaba kuvvete değil, aklın gücüne güvenen Kendine saygılı-güvenen Gerektiğinde yardım almasını bilen Koşulsuz saygıyı hissedebilen Spontan Kendini gerçekleştiren Akılcı

şimdi de yukarıda sıraladığımız çağdaş insana özgü özelikleri açıklayalım:

2.1. Bağımsız Olabilen ama Bağlılığı da Yaşayabilen İnsanoğlu, dünyaya geldiğinde yaşamını devam ettirebilmek için yetişkinlere, onların bakım ve korumasına bağımlı olan bir varlıktır. Geçen yıllarla birlikte özbakım AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

135

136

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

becerilerini geliştirerek, fiziksel, zihinsel ve duygusal anlamda olgunlaşarak, kendi kendine yetebilmeyi diğer bir deyişle yaşamsal gereksinimlerini karşılayabilmeyi öğrenir. Bu aşamaya geçen kişi için artık diğer insanların varlığı yaşamda kalabilmenin koşulu olmaktan çıkmış, sevgi ve ilgi alışverişiyle yaşama anlam katan ögeler haline gelmiştir. Ancak kişi hala geçmişteki gibi diğer insanlara olan gereksinimi için“olmazsa olmaz” anlayışını sürdürüyorsa, onlardan sürekli bir yardım bekliyor, kendi yapabileceklerini onların yapmasını talep ediyor ve onlarsız yaşayamayacağını düşünüyorsa ya da bir başkasının bu tarzı geliştirmesine çaba gösteriyorsa bağımlılıktan söz edebiliriz. Yetişkinlik döneminde sağlıksız olan bağımlılık ilişkisinin alternatifi bağlılık gibi görünmektedir. Ancak günlük yaşamda bu iki kavram birbirine karıştırılmaktadır. Oysa bağlılık kişiye kendisini çevresinden ayrı, farklı ve kendine yeten bir birey olarak algılama, bu arada da çevresiyle bağını koparmadan onların gereksinim ve beklentilerine duyarlı olmayı sürdürerek, gereksinim duyulduğunda yardım alışverişinde bulunarak yaşama olanağı sağlar. Bunu gerçekleştirebilmek için kişinin kazandığı fiziksel, zihinsel, duygusal özelliklerini kullanması, kendine yeterli olduğunu düşünmesi ve bundan hoşnutluk duyması gerekmektedir.

Söz konusu duygu, düşünce ve davranışlar bağımlılığa karşıt olan bir diğer kavramı akla getirmektedir ki o da bağımsızlıktır. Buradan yola çıkarak şu söylenebilir; sağlılık bir kişilik belirtisi olan bağlılığın olabilmesi için kişinin kendini bağımsız hissetmesi gerekmekte ve en azından bağımlı ilişkiler kurma eğiliminin olmaması gerekmektedir. Çünkü (gerek kişinin kendisinden, gerekse çevresinden kaynaklanan) bağımlılık çabaları kişiliğin gelişimini engellediği gibi, sağlıklı ilişkiler kurmayı da köstekleyen bir yapıyı içerir. Çağının özelliklerini yaşayan bireyin bir yandan da bağımlı özellikler göstermesi pek olası görünmemektedir. Çünkü çağdaşlık bağımlılıkla çelişen, bağlılık ve bağımsızlıkla ise uyuşan bir kavram olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin okuma-yazma bilme, araba sürme, bilgisayar kullanma gibi beceriler, belli sınırlı bir yaşamı sürdürürken bir gereksinim olarak hissedilmezken, teknoloji gelişip, yaşamın ayrılmaz bir parçası oldukça ve yaşam karmaşıklaştıkça insanın temel ihtiyaçları içinde yer almıştır.

2.2. Uyum Gücü Yüksek Günlük yaşamda uyum sözcüğü, bireyin her hal ve koşulda başkalarına uygu göstermesi ya da onların istekleri doğrultusunda uyumlu davranışlar sergilemesi gibi, gerçekte sağlıksızlık belirtisi olarak nitelendirilebilecek bir anlamla ilişkilendirilmiştir. Böyle bir anlayış içerisinde uyumlu davranışlar gösteren bireylerin çevrelerindeki kişilere boyun eğmeleri ve çatışma içermeyen bir biçimde başkalarına uymaları kastedilmektedir. Oysa sağlıklı uyum; kişinin kendisinin ve başkalarının gereksinimlerini göz ardı etmeden, kendi içinden ve çevresinden gelen bilgileri akılcı bir biçimde işleyerek, durumun, koşulun özelliklerini dikkkate alarak kararlar verdiği bir denge halidir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

137

Uyum içinde olan birey, diğer insanlara dostça yaklaşır, ancak gerektiğinde çevresindekilere karşı çıkar ve haklarını savunur, hatta kimi zaman bu mücadele sırasında çevresindekilere ters düşer de… Ancak aklının sesi, uygulananın yanlış olduğunu söylemesine karşın, çevresine ters düşmemek, onların onayını, sevgisini kazanmak veya dışlanma tehlikesiyle karşılaşmamak için kişiliğinden ödün vererek, çevresinin dediğini yapan kişi uyumlu değildir. Ortaya çıkan tablo uygudur. Kimi bireyler de varlıklarını-güçlerini kendilerine ve çevrelerine kanıtlamak istercesine her durumda (kendi isteklerine aykırı da olarak) karşı çıkma ve diğer insanlarla çatışma eğilimindedirler ki bu da uyumlu değil aksine uyumsuz davranıştır.

Sağlıklı bir uyumu geliştiremeyen kişilerin bu sınırlılıkları, diğer bazı kişilik özelliklerinin gelişmemiş olmasıyla ilişkilidir. Bu özelliklerin hangileri olduğunu düşününüz. Uyumsuz davranışların ardında bu tepkiyi gösteren kişilerin yoğun korku ve kızgınlık duyguları vardır. Bu duygular nasıl ve kime yöneliktir?

Gelişmiş ülkelerde değişen toplumsal koşullar (insan hakları konusundaki beklentiler-yasalarla gelen haklar), kişileri “bir bilene boyun eğmektense” kuralları ve ilkeleri ortaya çıkış nedenleri ve işlevleri açısından sorgulamaya yönelticidir. Böylesi bir atmosferin varlığı bireyselliğe fırsat verici olduğu gibi bazı kişilerin sırf varoluşlarını kendilerine ve başkalarına ispatlama gibi bir çabayla, yine kendileri ve diğerleri ile yoğun ve işlevsiz bir çatışmaya girmelerine yol açabilir. Uyumsuzluk olarak isimlendirilebilen bu durumun tam aksi biçimde; kişiler sırf kişilerarası çatışmayı engelleme veya ortadan kaldırma beklentisiyle durumu, kuralları, ilişkileri sorgulamaksızın (itiraz, öneri veya eleştiri getirmeksizin) başkalarına boyun eğme yolunu da seçebilirler. Kişilerarası çatışmadan kaçarken kendisiyle çatışma-çelişme olasılığını yükselten bu yolun da bir alternatifi var gibi görünmektedir. Çağdaş insan; koşulları bir bilimadamının nesnelliğinde(ipuçlarından yararlanarak gerçekçi değerlendirmeler yaparak) yer, zaman, durumun ciddiyeti, ertelenebilirliği gibi ölçütlere göre değerlendirerek, bağımsız kararlar vermeyi sağlayan bir uyum gücüne sahiptir. Bireyin bu ölçütleri yerine getiren bir düşünme biçimi geliştirmesi ve bunu eyleme dökmesi; kimi zaman olaylara, durumlara geniş açıdan (çok boyutlu olarak) bakmayı başaramayan kişilerce uyumsuz davranış olarak değerlendirilebilir. Örneğin “kan davası” geleneğinin sürdürülmesi çağdışı bir davranış olarak görünmektedir. Şöyle ki; aralarında anlaşmazlık yaşayan insanlar görüşme yoluyla sorunu çözemediklerinde, kaba kuvvete yönelmekte ve yasaları hiçe sayarak, kendi yargı sistemleriyle kişileri yargılamaktadırlar. Ceza da ölüm cezası!. Ancak çağdaş insan, gerçekçi, işlevsel olmayan durumlarda, sorgulamaksızın otoriteye boyun eğmenin beklendiği böylesi durumlarda uyumsuzluk damgasını yemeyi göze alabilen kişidir. Hala kan davası geleneğinin devam ettiği bir köyde yaşayan kişinin, toplumsal baskı ve yaptırımları göze alarak bu geleneğin bir halkası olmayı redetmesi, bu kuralı işletmeye çalışanlar için bir uyumsuzluk örneği sayılabilmesine karşın; çağdaş adalet, hukuk sistemi, insan hakları, insan yaşamının kutsallığı gibi kavramlar açısından uyumlu bir davranıştır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

138

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

2.3. Kendinden Haberdar Olabilen Çağdaş insanın kişiliğinin önemli bir belirtisi de bireyin kendinden haberdar olabilmesidir. Kendinden haberdar olma kişinin diğer insanlardan üstün ve zayıf yanlarını görüp, bunları kabul edebilmesi, ancak bunu ne bir ayrıcalık ne de bir yetersizlik kanıtı olarak da görmemesini içerir. Bunu gerçekleştirebilen kişiler kendileri ile ilgili nesnel değerlendirmeler yapabilir; kontrol edilebilir-değiştirilebilir özellikleri üzerinde çalışabilir, buna karşılık değiştirilemez-kontrol edilemez olanları kabul edip aşağılık duygusuna kapılmadan doyumlu bir yaşam sürdürebilirler. Örneğin kilosu ve boyunun kısalığından hoşnut olmayan bir yetişkini ele alalım. Bu kişi akılcı bir biçimde özelliklerini gözden geçirdiğinde, çok kolay olmamakla birlikte, kilosunda değişiklik yapma şansına sahip olduğu, ama boyunu değiştirebilmede bu şansa sahip olmadığı gerçeğiyle karşı karşıya kalır. Bu değerlendirmeler sırasında kendinden hoşnut olmanın yolları üzerinde çalışma olanağı bulan kişi, kişiliğinin başka boyutlarını da geliştirme şansı elde eder. Burada sözü edilen kendinden haberdar olma kavramının iç barışı sağlama ve kişilerarası barış kavramlarıyla yakından ilgili olduğu görülebilir.

2.4. Kendisiyle ve Başkalarıyla Barış İçinde Kimi psikoloji kuramlarına göre, bireyin kendisi ve çevresiyle barış içinde olması, sağlıklı bir kişilik için önemli bir ölçüt sayılmaktadır. Burada sözü edilen “barış hali” insanların diğerlerinden farklı olmamaları, çelişmemeleri veya çatışmamaları anlamına gelmemektedir. Peki o halde nedir? Bu kavramla; kişinin kendisine ve diğer insanlara özgü farklılıkları, uyuşmazlıkları ve eksiklikleri görebilmesi-farkedebilmesi, bu ögelerden değişebilen-değiştirilemez olanların ayrımını yapabilmesi ve değiştiremediği-kontrolü dışındakileri kabullenebilmesi anlatılmaktadır. Böylesi bir değerlendirmeyi kendisi için nesnel bir biçimde (objektif- duygularından etkilenmeden, mantığını kullanarak) yapabilen kişi, kendi içinde yaşadığı barışın yansıması olarak diğer insanlarla da gerçek barışı sağlayabilecektir.Diğer bir deyişle kendisi ve çevresiyle yokedici-işlevsiz çatışmalara girmeye gereksinim duymayacaktır. Eğer kişi yaratacağını düşündüğü olumsuz sonuçlardan kaçma-kaçınma yolu olarak diğerleri ile barış içinde olma yolunu seçmişse bu “yalancı” bir barış hali olacaktır. Kişinin bu tabloyu yaratmak için kendinden pek çok ödün vermesine de neden olacak olan bu durum, belki de daha vahim bir diğer duruma yol açabilecektir ki; bu da bireyin giderek kendisiyle çatışan bir kişiliğe doğru sürüklemesi olabilecektir. Oysa kişi olumlu ve olumsuz düşüncelerini ifade etme hakkını kullandığında çatışma nedenleri de kendiliğinden ortadan kalkacaktır.

2.5. Kendini İfade Etme Hakkının Bilincinde ve Bu Hakkın Kullanımına Saygılı Çağdaş toplumların ulaştığı insan hakları anlayışı ve buna yasal zemin oluşturan adalet sistemi, bireyin diğer bireyler ve yasalar karşısında bir çok hak elde etmesini ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

olanaklı kılmıştır. Çağdaş insan da kendini ifade etme hakkının bilincinde ve bu hakkını başkalarını incitmeden yerine getirebilen “ensesine vur lokmasını al” betimlemesinden uzak özelliklere sahip bireydir. Bu bilinç düzeyinde olan kişi gerektiği durumlarda, hatta kimi zaman kendisinden farklı bir tavır bekleyen çevresiyle çelişmeyi göze alarak düşüncesini davranışlarına yansıtır. Bu düzeyde kişinin hakların kullanılmasını iki yönlü olarak değerlendirmesi söz konusudur. Bu da, bireyin haklarını salt kendini ifade edebilmek için değil; kendi aleyhine bir sonuç doğarsa bile başkalarının da haklarını kullanabilmesine katlanabilmiş olmasını gerektirir.

Bu durum ise hoşgörü kavramı ile bağlantılıdır. Çağdaş bireye göre insan hakları; cinsiyet, ırk, dil, din gibi ögelerle sınırlı olmaksızın evrenseldir. Çağının insanı olan birey, hak ve yükümlülüklerinin bilincinde olandır. Bu anlamda bilinçlilik, bireyin kişisel özgürlüklerini etkili bir biçimde kullanabilmesine olanak tanırken, diğer bireylerin haklarına da saygılı olabilmesini kolaylaştırır. Böylesi bir bakışı geliştirebilmenin temelleri önce ailede atılmakta, bu temeldeki eksiklikler özellikle ilköğretimde tamamlanarak, bunun üzerine yapı oluşturulmaktadır.

2.6. İçten Denetimli İnsanlar bir davranışa yöneldiklerinde, geçmiş yaşantılarına dayalı olarak sonuçlar hakkında bazı beklentiler içine girerler. Denetim odağı kavramı; kişilerin karşılaştıkları sonuçların ortaya çıkışında (kendi kontrolleri ve güçleri gibi) kendilerinden kaynaklanan ögelere (şans, kader, tesadüf gibi) veya kendileri dışındaki faktörlere ağırlık verme eğilimlerini açıklayan bir kavramdır.Bu görüşü ilk ileri süren bilimadamı olan Rotter, öğrenmenin salt kişileri ödüllendirmekle gerçekleşmediğini, bundan daha da önemlisi bireylerin aldıkları ödül ve cezaların kendileri veya kendi kontrolleri dışındaki güçlerce denetlendiğine ilişkin inançlarına da bağlı olduğunu belirtmektedir. Bu eğilimlerden biri; ödül ve cezaların büyük ölçüde bireyin kendi eseri olduğu, bunların ortaya çıkışından daha çok kendi davranışlarının etkili olduğu düşüncesi ve inancını içerir, buna içten denetim denir. Bu inancı taşıyanlar da içten denetimli olarak değerlendirilirler. Diğeri ise; ödül ve cezaların büyük ölçüde kişinin kendisi dışındaki güçlerce uygulandığı, yönetildiği veya denetlendiği, böylece ödüle ulaşma ve cezadan kaçınma konusunda kişisel çabaların etkili olamayacağı doğrultusundaki genel beklentidir. Buna da dıştan denetim, bu inancı taşıyanlara da dıştan denetimli denir.

Denetim odağı kavramı ile ilgili araştırmalar, içten denetimlilerin dıştan denetimlilere göre daha olumlu niteliklere sahip olduklarına işaret etmektedir. Bu araştırmalardan elde edilen bulgular; içten denetimli bireylerin problem çözmeye yönelik başa çıkma stratejilerini seçtiklerini, akademik başarılarının yüksek olduğunu, güç kararlar karşısında daha uzun süreye gereksinim duyduklarını, doyumlarının geciktirilmesine daha kolay katlanabildiklerini, yarışma ortamlarında daha başarılı olduklarını, toplumsal olaylarda daha aktif olduklarını, olumsuz etkilere daha fazla direnebildiklerini, kişisel özgürlüklerinin sınırlandırılmasına güçlü tepkiler verdiklerini, girişimci kişiler olduklarını ve kendilerini daha etkili, güvenli ve bağımsız kişiler AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

139

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

140

olarak algıladıklarını göstermiştir. Buna karşılık dıştan denetimlilikle ruhsal hastalıklar ve uygu arasında olumlu ilişkiler belirlenmiştir. Araştırmalar, dıştan denetimlilerin çevre üzerinde kontrollerinin olmadığına inandıklarını; olayları kontrol altına alamayacakları ve sonucu etkileyemeyecekleri kanısından dolayı daha kaygılı, pasif, kuşkucu ve dogmatik kişiler olduklarını göstermektedir. Öte yandan bu eğilime sahip kişilerin, kendileri ve başkalarına daha az güvendikleri, kendilerini yeterince tanıyamadıkları, saldırgan kişilik özellikleri geliştirdikleri ve diğerlerine göre daha fazla savunma mekanizmaları kullanmaya yöneldikleri bilinmektedir.

?

Çağının koşullarına ayak uydurabilme, yeniliklere, gelişmeye açık olma gibi becerilerin gelişebilmesi denetim odağının hangi boyutunun daha gelişmiş olmasını gerektirir?

2.7. Yaratıcı Düşünceye Sahip Çağdaş insan aklını, hayal gücünü (salt birinin ya da diğerinin güdümünde olmaksızın) eşgüdümlü çalıştırarak, en zorlayıcı koşullarda bile çözümler üretmeye yönelebilen bir insandır. Dökmen, yaratıcı düşünceyi, kişinin spontanlığı ile fiziksel gerçeği dikkate alan aklın bağdaştırılması olarak betimlemektedir. Yaratıcı düşüncenin kullanıldığı , dikkat çeken alanlar bilim ve sanattır. İnsanlara yaratıcılıklarını geliştirme ve kullanma fırsatları verilerek kişiliklerinin gelişimine olanak sağlanırken, ülke kalkınmasına da katkıda bulunulmuş olur.

2.8. Empatik Becerisi Olan Empati; kişinin dünyaya karşısındaki insanın bakış açısıyla (gözleriyle) bakarak, yargılamaksızın onu anlamaya çalışmasıdır. Bu özelliğin karşıtı olan benmerkezci olma; zihinsel gelişimin alt evrelerine özgü bir özelliktir. İnsanoğlu yaşamının ilk yıllarında zihinsel kapasitesinin sınırlılığı nedeniyle, olaylara sadece kendi açısından bakma becerisine sahiptir. Ancak daha sonraki yıllarda zihinsel yetinin artışına paralel olarak, tesadüfen yaşadıklarıyla; eğitim gibi planlı, programlı etkinliklere katılırken kazandığı yaşantıları empatik becerinin gelişimini destekler. Bir insanla empati kurabilmek için onunla yakın bir ilişki veya dostluk içinde olmak gerekmemektedir. Kişiler hiç tanımadıkları, hatta ortak değerlerde-kültürde veya gelenekte bile buluşmadıkları insanlarla empati kurabilirler. Bir başkasının açısından onun dünyasına bakıp, onu anlamaya çalışan kişi, karşısındakini yargılama, aşağılama, suçlama kısaca onunla çatışma gereksinimi duymaksızın sağlıklı ilişki kurma yollarını bulabilir. Bu açıdan bakıldığında empati kavramı; kişilerarası ve hatta topluluklar ve toplumlar arası barışı sağlamanın yollarından biri gibi görünmektedir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

2.9. Evrensel Ahlak İlkeleri Olan/Bütüncül Bir Dünya Görüşüne Sahip Çağımızda kültürlerin karşılıklı etkileşimi, iletişimde ve ulaşımdaki kolaylıklar; insani değerleri; gelenek, dil, din, ırk birliği sınırının üstüne çıkarmıştır. Dünyanın herhangi bir yerinde özgürlüğü, onuru, yaşamın sağlıklı olarak devamını olumsuz yönde etkileyen insan haklarına aykırı uygulamalar tepki çekmektedir. Çünkü çağımızda, bireysel özgürlük, sosyal eşitlik, onurlu ve sağlıklı bir biçimde yaşamını sürdürme gibi çağdaş toplumlara özgü bir takım toplumsal değer yargıları geliştirilmiştir. Bu değerleri içselleştirmiş olan çağdaş insan da, kendisine veya başkasına yönelik olarak, bu değerlere aykırı davranışlar karşısında tepki gösterme eğilimindedir.

2.10. Sorumluluk Duygusu Gelişmiş Çağdaş insan kişisel sorumluluğunu üstlenen insandır. Bu kavram kişinin kendini gerçekleştirme sorumluluğunu üstlenmesini, davranışlarının sorumluluğunu kabulllenmesini, doğruyu bulma gücüne güvenmesini ve biricikliğini sürdürme sorumluluğunu içerir. Sağlıklı düşünebilen insan yaşamın sınırlılığı ve ölüm gerçeğini işlevsel ve gerçekçi bir biçimde değerlendirir. Yani zamanı etkin olarak kullanma becerisini geliştirmeye yönelir. Bunu başaramadığı anlarda da sorumluluğu üstlenir. Çağdaş insan çevresini koruma çabasını sadece yaşamındaki özel kişiler için değil, tanımadığı diğer insanlar ve diğer tüm canlılar için de gösterebilen kişidir. Bu çabayı gösterebilmesi için yasal veya toplumsal yaptırımların olması da gerekmez. Kişi kendisinden beklenmese de- istenmese de bu duyarlığı gösterir. Çağdaş insan sorumluluğunun sınırlığını; salt kendisinden beklenenlere veya yerine getirmediğinde karşılaşacağı yaptırımlara dayandırmaz. Bunu aklının süzgeçinden geçirerek işleme sokar. Onu bu çabaya yönelten onay- takdir- ödül-ceza gibi dışsal kaynaklar değil, sahip olduğu içsel değerlerdir. Bu açıdan bakıldığında çağdaş insan arabasında biriken çöpleri herhangi bir uyarı, ceza olasılığı veya yaptırım uygulayacak biri olduğu için değil, doğaya ve dolayısıyla diğer canlılara vereceği zararı düşünerek bir çöp kutusu bulana kadar atmayı erteleyebilendir.

2.11. Öğrenmeye Açık Olabilen Çağımız; kişilerin yaşam kalitelerini yükseltecek, yaşamdan doyum almalarını sağlayacak bilgiler demetini ve teknolojik olanakları içermektedir. Bilgi çağında yaşıyor olmak, kişilere bu “ayrıcalığı” kullanma fırsatı tanır. Çağına ayak uydurabilen kişi, yeniliklere açık olabilen, yeniliklerden ve bunları denemekten korkmayan, yeri geldiğinde ilkel ve geçerliğini yitirmiş alışılmış olanlar yerine yaşamını kolaylaştıran yeni yöntemleri hayata geçirebilen bir kişidir. Örneğin bir Anadolu köyünde kilim dokuyarak kalkınan köylülerin, dış pazarlarla hızlı ve etkin bağlantı kurma yollarını araştırmaları ve bunun için fax sisteminden yararlanmaları gibi.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

141

142

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

2.12. Bireyselliğini de Diğergamlığını da Koruyabilen Çağdaş insan kararlarını verirken insiyatifini kullanabilen ama bunu yaparken de diğer insanları da dikkate almayı başarabilen kişidir . Bireysellik günlük yaşamda ne yazık ki yanlış anlaşılan bencillikle eş anlamlı görüldüğü için olumsuz bir kişilik özelliği olarak değerlendirilen bir kavramdır. Oysa bireysellik; bireylerin kişisel özgürlük alanlarını nesnel bir biçimde değerlendirebilmeleri ve başkalarının da söz konusu sınırlarını çiğnemeden kendileri hakkında karar verme ve eylemde bulunma haklarını kullanmalarını içerir. Bu noktadan hareketle çağdaş insanın bencil olmadan bireysel olabilen, maddi veya manevi bir karşılık beklemeden “başkaları” için bir şey yapabilen yani diğergam olmayı başarabilen bir insan olduğunu söyleyebiliriz.. Diğergamlık, kişinin ne çevresindeki insanların onayını-takdirini kazanma veya yitirme kaygısı, ne de kendini kanıtlama çabasıyla ilişkilidir. Diğergamlık, karşılık beklemeksizin başkalarının yararına bir takım davranışlarda bulunmaktır.

2.13. Olasılıkları Yordayabilen Bireyin çağdaş yaşamla uyumlu bir yaşam sürdürebilmesi için sadece kuralları bilmesi ve bunlara uyması yetmemektedir. Bilgi çağında çoğu zaman gelişim öylesine hızlı, bilgiler öylesine kapsamlıdır ki, bir insanın ömrü bu bilgilere sahip olmaya yetmez. O halde ne olacak? En çok bilgiye sahip olan daha çağdaştır denebilir mi? Çağdaş yaşamda salt bilgilere sahip olmak yetmemekte, o bilgileri günlük yaşamda kullanmak gerekmektedir. Kişilerin ilk kez karşılaştıkları durumlarda ne yapacaklarına karar vermek için kullandıkları yöntemlerden biri; deneme-yanılma yöntemidir. Ancak bu yöntemin geriye dönüşsüz, onarılamaz sonuçları da olabilir. Buna alternatif olan yöntemlerden biri ise; belli davranışlar yapıldığında ne gibi istendik/ istenmedik sonuçların ortaya çıkabileceğine ilişkin olasılıkları davranışı sergilemeden önce aklında tasarlama, yordamadır. Çağdaş insan, alışılmadık durumlar karşısında sahip olduğu bilgilerden yararlanarak, ilk kez karşılaştığı bir problemle başedebilen bir insandır. Bu da deneme-yanılmalarla değil, fakat bireyin farklı olasılıklarla farklı sonuçları içerebilen zihinsel tasarımlar ve işlemler yapabilmesiyle olasıdır. Bu düzeye gelememiş olan kişi ancak hız sınırının olduğu bir yerde (radar, trafik polisi gibi ögeler yok diye) sınırı aşıp, ardından kaza geçirdikten sonra ders alabilir.

Bunu yansıtan atasözlerimiz de vardır: “Bir musibet bin nasihatten evladır” gibi…

Oysa çağdaş kişi “musibetle” karşılaşmadan da, nasihat almadan da aklının ve mantığının sesine kulak vererek yaşamını sağlıklı ve doyum içinde, başkalarına da zarar vermeden geçirebilir.

2.14. Kendini Gerçekleştirme Yolunda İlerleyebilen Maslow kendini gerçekleştirme kavramını insanların sahip oldukları gizil güçleri keşfetme, bunları geliştirme, kendileri ve diğer insanlar yararına kullanma eğilimini açıklamada kullanmıştır. İnsanlar sahip oldukları bu eğilim ve yönelimle yaşamANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

larının yakın ve uzak hedeflerini seçer ve bu hedefleri gerçekleştirme mücadelesine girerler. Bireye yaşamdan doyum elde edebilme,kendisiyle ve diğer insanlarla barış içinde yaşayabilme ve nihayet üretken bir birey olabilme fırsat ve olanağını yaratabilen,doğuştan gelen bu eğilimi daha iyi anlayabilmek için; kendini gerçekleştiren bir bireyin özelliklerini bilmek yararlı olacaktır. Cüceloğlu ve Akkoyun’un editörlüğünü yapmış olduğu kaynaklardan derlenerek oluşturulan aşağıdaki listede: Maslow’a göre kendini gerçekleştiren bir insanda bulunması gereken özellikler sıralanmıştır: • • • • • • • • • • • • • • •

Gerçeği, kendini ve diğer insanları olduğu gibi kabul eder.

Yaşamın getirdiği olayları tam anlamıyla yaşayarak tadını çıkarma eğilimindedir.

Kendiliğinden hareket eder.

Yaratıcı bir biçimde davranabilir.

Kendine ve yaşama gülebilir. İnsanlığa değer verir ve onun sorunlarını ciddiye alır.

Son derece yakın ve derin birkaç dostu vardır.

Yaşamı bir çocuğun gözü ve kalbiyle görüp yaşayabilir.

Gerektiğinde çok çalışır ve sorumluluklarının farkındadır.

Dürüstür. Çevresinin farkındadır, sürekli çevresini araştırır ve yeni şeyler dener.

Savunucu değildir.

Bağımsızdır ve kültürleşmeye dirençlidir.

Demokratik karakter yapısına sahiptir.

Ahlaki değerleri ayırt etmede üstün yetenekleri vardır.

Yukarıda sıralanan özelliklere bakarak, kendini gerçekleştirme yolunda ilerleyen bireylerin çağdaşlığı da yakalama şansları olduğu söylenebilir.

2.15. Kaba Kuvvete Değil, Aklın Gücüne Güvenen İçinde bulunduğumuz çağdan sözederken “iletişim çağı” betimlemesinin sık kullanıldığına tanık olmaktayız. Bu betimleme ile daha çok insanların içinde bulundukları dünyadan yakın veya uzak geçmişe göre haberdar olmaları kastedilmektedir.

Bu denli büyük ölçekli bakışı biraz daraltalım ve birlikte düşünelim: Acaba çağımızda insanlar yüzyüze ilişkilerinde sağlıklı bir iletişim gerçekleştirebiliyorlar mı? Birbirlerini anlamadıklarında ya da beklediklerinden farklı bir durumla karşılaştıklarında yaşadıkları olumsuz duyguları ve tepkilerini bedenleri ve fiziksel güçleriyle ifade etmeye yönelmeleri, hangi ihtiyaçların ve ne gibi yetersizliklerin sonucu olabilir? Sorun çözme aracı olarak kaba kuvvet yerine aklını işleterek, problem çözme becerilerini ve sözel iletişimi kullanma, böylece de iletişim kazalarını en aza indirme çağdaş insana özgü özelliklerdir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

143

144

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

2.16. Kendine Saygılı-Güvenen Çağındaki gelişmelere gözlerini kapatmama, çevrede olup bitenlerle ilgili olma, gelişmeler hakkında bilgi sahibi olma; bireylerin kendilerine ve diğer insanlara güven duymalarına ortam yaratır. Güven duygusunun temelinde bilgi ve bilgi sahibi olmaya ilişkin olumlu düşünce vardır. Güven duygusunun temeli dünyaya geldiğimiz ilk yıllarda atılır. Bebeğin temel gereksinimlerinin zamanında karşılanması ve bu gereksinimlerin karşılanacağını bilmesinin yarattığı rahatlama duygusuyla oluşan yapı; uygun koşulların yaratılamaması durumunda güvensizliğe dönüşür. Temel güven duygusu zamanla gelişerek kişinin yetişkin olduğunda çevresine göstereceği tepkilerin niteliğini belirler. Güven kavramı, salt kişinin çevresine duyduğu bir duyguyu içermekle kalmayıp, kendisinin de güvenilir bir insan olduğunu düşünmesi gibi bir boyutu vardır. Bir diğer deyişle temel güven, kişinin kendisinin ve çevresindeki insanların güvenilebilir olduklarına ilişkin inancını içerir. Güven duygusunun gerçekçi bir değerlendirme ile yapılandırılması söz konusu olduğu gibi, gerçekçi olmayan şişirilmiş-abartılmış güven duygusu geliştirmek de olasıdır. Sağlıklı bir güven kavramının yukardaki diğer özellikler gibi kişinin deneyimlerinin, beklentilerinin ve bunlarla ilgili duygularının aklın süzgeçinden geçirilmesiyle oluşturulabileceği söylenebilir.

2.17. Gerektiğinde Yardım Almasını Bilen Günümüzdeki sosyal refah hizmetlerini yakın geçmişle karşılaştırdığımızda, insan gelişimine katkıda bulunan pek çok hizmetin örgütlendirildiğini görmekteyiz. Çağın insanı kendisinin farkında olan ve gereksinim duyduğunda kendisine sunulan bu hizmetlerden yararlanabilendir. Çağdaş insan bunu bir zayıflık veya yetersizlik olarak görmeyip, kendisiyle çatışma kaynağı yaratmaz, aksine gerektiğinde yardım almayı bilmenin gururunu yaşar.

2.18. Koşulsuz Saygıyı Hissedebilen Yaşamın içinde olan, kendine doğal-kendisi gibi olma hakkını veren kişi yaşamdan doyum elde edebilir ve kendine saygısı olur. Bu yapıdaki bir insan diğer insanlara da (çocuklarına, eşine, iş arkadaşlarına, aynı toplumu paylaştığı, aynı dünyayı paylaştığı insanlara), hayvanlara ve bitkilere ve onların haklarına saygılı olabilir. İnsanoğlu böylesi bir tavrın ilk örneklerini aile ortamında bulabilir. Anne babanın doğal, içten tavırları, kendisine ve diğerlerine sergiledikleri davranışları çocuk için model olur. Ancak tam aksi yönde davranışlar da yine model olma özelliği taşır ve kişiliğin oluşumunda bir olumsuz parça olarak yerini alır.

Kendine saygı, kişinin; davranışlarının, tutumlarının, özelliklerinin tümünü kabul etmemekle birlikte, kendisine saygı duymasını içeren bir kavramdır. Bu kişinin insana saygı duymayı; güzellik, başarı, ün gibi ögelerden bağımsız olarak canlı bir varlık olmasına dayandırmasıyla oluşturulur. Bu bakış açısına göre kişi saygı duyANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

ma ilkelerini belli ögelerden bağımsız, daha üst bir erdem olarak yaratmaktadır.

Kendisine koşulsuz saygı ilkesini işletemeyen yani belli koşullar ve şartları yerine getirirse saygı duyma ama bunları yerine getirmemişse saygı duymama veya saygısını yitirmekten korkma gibi bir inancı olan kişinin başkalarına da saygı duyması pek olası değildir. Kişinin kendine saygı duyması, olumlu ve olumsuz özelliklerini daha iyi görebilmesini, kendini kabul edebilmesini ve böylece daha az savunucu olmasını ve diğer insanları da kolay kabul edebilmesini sağlar.

2.19. Akılcı Akılcılık, salt aklın kullanılması demek değildir. Akılcılık “kuru, yavan bir mantıklılıktan” da öte bir kavram olarak kişinin duygu ve düşüncelerini aklın-mantığın süzgeçinden geçirmesidir. Kimi durumlarda bilgilerimizle davranışlarımız veya eğilimlerimiz çeliştiğinde “mantığa bürünerek” yani mantıklı dayanaklar bularak durumu kendimize ve/veya başkalarına açıklamaya girişiriz. Bu da akılcılık değildir. Akıl devre dışı kaldığında kendini tüketen-yok eden yönelimler devreye girer.

Bir çok bağımlılık türünde olduğu gibi, sigara içme alışkanlığında da yaşanan hoşnutluk, savunmaya yönelme, mazeret bulma, kişinin kendisiyle yüzleşmekten kaçınması, bu arada kısa süreli hoşlanımlar için zararlı etkilerini bildiği maddeye bağımlılığını sürdürme davranışı sürer gider. Bu açıdan bakıldığında tüm bağımlılıklar kendini tüketen eğilimler olarak karşımıza çıkar. Alternatif olarak görebileceğimiz akılcılık; aynı bir bilim adamı gibi bir yargıya varmadan önce durumu, kanıtları nesnel (objektif) bir biçimde değerlendirmeyi, iç dünyasından ve dışarıdan gelen uyarıcıları dikkate alarak ama nesnelliğini yitirmeden kararlara varmayı içerir.

2.20. Spontan Çağının insanı, başkaları tarafından değerli bulunma gibi gayretlerin çok üstünde, probleme çözüm üretme gibi veya sıkıntılı bir durumdaki duygu durumundan içten bir espri yaratma gibi anında gizil güçlerini devreye sokarak içinde bulunduğu zaman diliminde koşulları sonuna kadar zorlayıp olanakları değerlendirmeyi bilir. Çağdaş insan; hep geçmişe özlem duyarak bu gününden yakınma veya bütün umutlarını-beklentilerini geleceğe bağlama gibi çabalar yerine, içinde bulunduğu zaman diliminde kendisi ve başkaları için sağlıklı-işlevsel biçimde koşulları sonuna kadar zorlayıp olanakları değerlendirmeyi ve bundan hoşnutluk duymayı bilen kişidir. Yine çağdaş insan, yaşamın akışı sırasında ortaya çıkan değişikliklerle başetmesini bilen, yaşamında oluşturabileceği gelişmelerle ilgili seçeneklere- olanaklara karşı uyanık olmayı başarabilendir. Burada söz konusu edilen “uyanıklık” genellikle anlaşıldığı gibi kurnazlık ve işbilirlikten oldukça farklı bir anlam taşır. Söz edilen kavram; kişinin hem kendini geliştirme potansiyeline, yeteneklerine, ihtiyaçlarına, yönelimlerine hem de kendisi dışındaki koşulları ve olanakları farketmeye açık olmasını ve gelişmeye hazır olmasını içerir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

145

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

146

Yukarıda sıralanan özellikler bir bütün olarak gözden geçirildiğinde, çağının insanı olmayı başarabilen kişinin; doğal olarak ruh sağlığını korumayı başarabilen kişi de olduğu söylenebilir. Sunulan kişilik özellikleri, işlevleri açısından gözden geçirildiğinde, bu özelliklerin birbiriyle bağlantıları, ilişkileri olduğunu görmekteyiz. Başka bir deyişle örneğin kendine güven, saygı gibi kişilik özelliklerine sahip olan bireylerin diğer olumlu kişilik özelliklerini geliştirme olasılığının yükseldiği söylenebilir.

?

Böylesi bir bakış açısı anababaların, eğitimcilerin ne işine yarayabilir?

Bu özellikler arasında bağlantı olabileceği görüşü, çocukların sağlıklı gelişimi için aile ortamının anababa-çocuk ilişkilerinin, eğitim ortamlarının, öğretmen-öğrenci ilişkilerinin düzenlenmesi konusunda önemli ipuçları sağlayabilir.

?

Çağın insanı olabilmek için gerekli bazı özelliklerden söz ederken, çağdaş insanlara özgü kişilerarası ilişkilerden söz edilebilir mi?

3. Kişilerarası İlişkiler Teknolojideki gelişmeler insanoğlunun yaşamını bir çok açıdan kolaylaştırıcı etkiler yaratmaktadır. Ancak bu durumdan “gelişmeler insanlar için yeni durumlar, koşullar, zorluklar da yaratmaz” gibi bir sonuç çıkaramayız. Var olan bildik düzende oluşan değişiklikler kişileri farklı yoğunlukta etkiler. İçinde bulunduğu çağın insanı; bu gelişim ve değişimin farkında olan, geçmişi redetmeden, geleceğe de hazırlanabilen ve daha da önemlisi bugününü yaşayabilendir. Sağlıklı insan ilişkilerinin oluşturulabilmesi için ilişki ortamında bazı ögelerin olması, iletişime giren kişilerin bazı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Aksi takdirde bazı sorunlarla karşılaşmak kaçınılmaz görünmektedir. Bu özellikleri aşağıda inceleyelim: Saygı, çok sık tartışılan bir kavramdır. Değerler sisteminin bir ürünü olan bu kavram, geleneksel toplumlarda görece daha az değişime uğrayarak nesiller boyu aktarılır. Teknolojik gelişime paralel olarak sanayileşmeyi ve bunun getirdiği toplumsal değişimi daha yoğun yaşayan ülkelerde diğer bir çok değer gibi saygı kavramı ve bu kavramı ele alış biçimi de hızla değişime uğramaktadır. Koşulsuz saygı, kişileri diğer insanlardan ayıran statü, ün, yetenek, zenginlik, güzellik veya başarı gibi tipik bir ya da birden çok özelliği aramaksızın sırf insan oldukları için insanı saygıya değer bulma düşüncesidir. Bu ölçütlerden bir veya daha fazlasına bakarak saygı duyma eğilimi, bir anlamda koşullu saygıdır. Saygının kimi durumda veya bazı insanlarda görebileceğimiz biçimi ise, bazı getirileri olacağı veya sergilenmezse bedelleri ile karşılaşılacağı düşüncesiyle ortaya çıkar. Yalancı saygı olarak isimlendirebileceğimiz bu olgu, insan ilişkilerinde samimiyet, içtenlik ve dürüstlükle çelişmektedir. Koşulsuz saygı gibi bir değere “gerçekten” sahip olan kişi sadece insanlığa değil, tüm doğal ve kültürel çevresine de duyarlı olabilir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

Saydamlık: İçtenlik, dürüstlük gibi kavramlarla zaman zaman aynı, zaman zaman da birbirini destekler nitelikte algılanarak kullanılan bu kavram; kişinin düşünceleriyle, davranışları arasında bağdaşım olmasını, diğer bir deyişle içi-dışı bir olmayı içerir. Kişilerin söyledikleri veya yaptıklarıyla düşüncelerinin birbirine aykırı olmamasıdır. Ancak bu, kişinin aklına geleni yapması, ne düşünüyorsa onu söylemesi de değildir. Kişiler zaman zaman içinde bulundukları ortamdaki insanların beklentilerine, genel eğilimlerine ve ortak düşüncelerine aykırı düşüncelere sahip olabilirler. Salt biricikliğini, farklılığını ispatlama veya dikkat çekerek doyum elde etme çabalarıyla kişi aykırı davrandığında sağlıksız kişilerarası ilişkiler yapılandırılır. Çünkü kişi için ters davranmak bir süre sonra ilgi görmenin, doyum elde etmenin tek yolu haline gelir. Bu stili pek çok çocukta gözleyebiliriz. Sırf ilgi toplamak ve hatta sevgi görme ihtiyacını karşılamak için “yaramazlık yapma” gibi… Ancak ilk çocukluk yıllarında benmerkezciliğin eşliğinde doğal bir yapı olarak görünen bu eğilim, sosyalleşme ve empatik becerilerin gelişimi ile biçim değiştirir. Kimi bireyler de gözden düşme, rededilme, terkedilme, dışlanma gibi olasılıkları ortadan kaldırma çabasıyla, düşüncelerinden çok farklı ve hatta tamamen aykırı davranışlar sergileyebilirler. Saydam olmayan bu tür davranışları sergileme eğilimi ile uygulu kişilik özelliği arasında yakın bir bağ olduğu söylenebilir.

Psikoloji bilimi açısından saydamlık; kişinin kendisine de çevresine de açık olması, dürüst olmasıdır. Kişilerarası ilişkilerde pek çok insan çatışmadan kaçınmak için, düşündüğünden farklı bir biçimde genellikle de karşı tarafın beklediği şekilde) konuşma ve davranma eğilimindedir. Genellikle bu çabanın kişilerarası çatışmalardan kurtarma gibi beklenen sonucu getirdiği söylenebilir, ancak kişinin kendisiyle iç dünyasında kurmuş olduğu barışın yara alması gibi bir yan etkiyle birlikte! O halde içten bir ilişki oluşturabilmek bazı kişilik özellliklerinin gerektiğini söyleyebiliriz. Kendine ve diğer insanlara güvenen, içten denetimli, uyum düzeyi yüksek, insanları olumlu ve olumsuz özellikleriyle kabul etmeyi ve onlara saygı duymayı bilebilen insanlar, içten olmayı da başarabilirler. Buna karşın uyumsuz, güvensiz ve dıştan denetimli kişilerle koşullu bir saygı anlayışı içinde olan kişiler olsa olsa “yalancı” bir içtenliği oynayabilirler. Ancak bu tabloyu oluşturabilmek için bireyin kendini abartılı çabalara zorlaması zaman zaman kişinin kendisiyle ve çevresiyle çelişmesi ve çatışması için ortam yaratacaktır.Yani yalancı dürüstlük, içsel ve kişilerarası çatışmanın kaynağı olacaktır.

Hoşgörü: Kısaca farklılıklara katlanma düzeyini yansıtan bir kavramdır. Ancak hoşgörü, boyun eğmek, sorgusuz her koşulu kabul etmek, nesnel olarak değerlendirme yapmaktan vazgeçmek de değildir. Kişiler bireysel farklılıkları kabul edebildikleri ve bunu yaşama uyarlıyabildikleri oranda hoşgörülü olmayı da başarabilirler. Kimi zaman insan ilişkilerine baktığımızda hoşgörülü davranmayla hoşgörülü olma arasında bir farkın olduğu düşünülebilir. Bu aynı saygı duymadan, saygılı davranma gibi; toplum içinde yaşamanın bazı gereklerinin yerine getirmekle ilgilidir. Kişiler kalplerinde hissetmeksizin davranışlarıyla ilgili kavramı yansıtmaya çalışırken dışsal kaynaklı olarak ortaya çıkabileceğini düşündükleri onaylanmama, rededilme ve hatta cezalandırılma olasılıklarını düşürme kaygısı ve çabası içindeAÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

147

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

148

dirler. Ancak hoşgörüyü içlerinde yaşamaksızın böyle davranışlar sergilemeleri içsel çatışmaları yani bireylerin kendileriyle çatışmaları için temel oluşturur. Gerçek anlamıyla hoşgörünün hissedilmesi için kişilerin koşulsuz saygı kavramını geliştirmiş olmaları gerekir. Aksi takdirde kişilere hoşgörü ile yaklaşırken başarı, güzellik, zeka, aynı siyasal görüşü veya dini görüşü paylaşma gibi belli koşullar arayacağız veya yaptırımla karşılaşmamak için hoşgörülüymüşüz gibi görünmeye çalışacağız.

Problem çözme becerisi: İnsan ilişkilerinde çatışma, insanların düşünme (bilgiyi işleme) stillerinden kaynaklanmaktadır. Psikolojide Bilgiyi İşleme Kuramı, insan beyninin aynı bir bilgisayar gibi çalıştığını öne sürmektedir. Bir diğer deyişle insan bilgiyi işlerken yani düşünürken aynı bir bilgisayar gibi işlem görmektedir. Bu süreç; bilginin dışsal veya içsel kaynaklardan alınması, işlenmesi ve sonra çıktı olarak sunulması şeklindedir. Kimi zaman bu bilginin işlenmesi sırasında, kimi zaman da iletilmesi sırasında sorunlar yaşanır. Bireyler; duygu, düşünce ve davranışları arasında uyuşmazlık-çelişki olduğunda içsel çatışma yaşarlar. Bireylerin çatışma kaynaklarında bir diğeri de çevrelerinden gelen mesajlardır. Kişilerin iletişim becerileri gibi problem çözme becerileri geliştikçe içsel ve dışsal çatışmaların çözülme olasılığı da yükselir.

?

İçsel çatışma kaynaklarını ve bağlantılı kişilik özelliklerini gerçek yaşamdan örnekler bularak araştırınız. Çatışma türlerinden bir diğeri de kişilerarası çatışmalardır. Yaşamımızda çatışma yaşamamak olası değildir. Hatta çatışma yaşamadan yaşamı sürdürmeye çalışma; gerçekçi olmayan bir hedefe ulaşma çabası olarak bireyi uyguya, hoşgörünün abartılması olan fedakarlık seferberliğine yöneltir. Kişilerarası çatışmalarıyla iletişim becerileri, empatik beceri ve kendine güven gibi ögeler arasında ters yönlü bir ilişki vardır. İletişim dili: Sağlıklı kişilerarası ilişki ortamı yaratmada etken olan ögelerden biri kullanılan dil-üsluptur. Burada üsluptan kastedilen; kişilerarası iletişim sırasında kullanılan mesajın niteliğidir. Etkileşim içindeyken bireyler kullandıkları üslupla karşı tarafın tepkilerini bir ölçüde düzenleme gücüne sahiptirler. Çünkü iletişim iki yönlü bilgi alışverişidir. Bazı davranışlara tepkilerle, karşımızdaki kişilerin saldırgan davranmalarına, kendilerini suçlu hissetmelerine veya savunmaya geçmelerine yol açabiliriz. İletişim içinde olan bireylerin kullandıkları üsluba çeşitli isimler verilmektedir. Bunlardan biri de “sen dili”, “ben dili” sınıflamasıdır. Sen-dili; kişilere hatalarını görme şansı vermeyen, karşı saldırı veya savunmaya yönelmelerine veya kendilerini değersiz hissetmesine yol açan mesajları içeren üsluptur. Bu tür mesajlar çoğunlukla olumsuz ögeler içeren biçimde ve kişiliğe yöneltilmiş olarak düzenlenmiş olduğu için, bu mesajları alan kişiler hangi davranışlarının onaylanmadığını anlayamazlar. Sorun olan davranış hakkında sağlıklı bilgi içermemesinin yanısıra sen-dilinde düzenlenmiş mesajların daha pek çok iletişim kazaları ve çatışmaların oluşmasına da ortam yarattığı bir gerçektir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

149

Buna bir kaç örnek verilecek olursa; eve geç gelmeyi bir alışkanlık haline getirmiş olan bir delikanlının bu davranışından annesi çok rahatsız olmakta yaşadığı endişeyi, kaygıyı ve öfkeyi sen-diliyle şu şekilde yansıtmaktadır. “Sen ne duyarsız, ne sorumsuz insansın! Saatin kaç olduğundan haberin var mı?” Delikanlı içinde bulunduğu gelişim döneminin özelliklerinin de etkisiyle annesinin tepkisinin gerçek nedeni, kendisinden beklentisi ve daha da önemlisi kendisi hakkındaki fikri konusunda sağlıklı bilgi sahibi olmaksızın, büyük bir olasıllıkla yaşadığı olumsuz duyguların etkisiyle, kendince bazı yorumlamalara gidecektir. Ulaşılan nokta iki kişinin birbirlerini anlamaya çalışmaksızın kısır bir yolla kendilerini anlatmaya çalışmalarıdır. Oysa alternatif olarak görülebilecek “ben dili”nde diğerinde olmayan pek çok öge vardır. Yani ; • •

•

Problem davranış anlaşılır bir biçimde açıklanır. “Akşamları eve geç geldiğinde…”

Bu davranışın ortaya çıkması karşısında yaşadığı duygular belirtilir. “Akşamları eve geç geldiğinde, sen gelene kadar meraktan ölüyorum, başına bir şey gelmiş olmasından endişe duyuyorum…”

Ben dilinin üçüncü ögesi ise sergilenmesini beklediğimiz alternatif davranış hakkında temiz, açık, net bilgidir. “Akşamları eve geç geldiğinde, sen gelene kadar meraktan ölüyorum, başına bir şey gelmiş olmasından endişe duyuyorum, eğer gecikeceksen eve telefon edip, haber verir misin?” veya "saat 10’dan sonra dışarıda olmanı istemiyorum.”gibi.

Sorun olan davranışda kalıcı bir değişiklik yaratmak için daha etkili olabilecek bir yol; ben dilinin yukarıda verilen üçüncü ögesini yani çözümü, birlikte aramaya ilişkin bir davet ifadesine dönüştürmek olabilir. O durumda kişiler birlikte çözüm arayışına girecekler ve kendi buldukları yolda ilerlemek ve bu yaklaşımı benimsemek daha çekici olacaktır. Özetle ben dilinin sağlıklı iletişimi yaratmada daha işlevsel olduğu görülmektedir. Ancak ben dilini kullanabilmek için bazı kişilik özellikleri gerekmektedir.

“Ben dilini kullanabilmek için gerekli olan kişilik özellikleri hangileridir?

Kendinizi Yeniden Gözden Geçirme Yönünde Alıştırmalar Sakin bir ortam yaratarak, uygun anınızı belirleyerek ve kendi kendinizle başbaşa kalmaya hazır olup olmadığınızı yoklayarak aşağıda yer alan soruları yanıtlamaya çalışınız. Bunu kendinizi biraz daha tanıma, anlama ve ihtitaçlarınızı, değerlerinizi yeniden gözden geçirme fırsatı olarak kullanabilirsiniz. Kendinize karşı ne kadar içten olursanız, keşfiniz de o denli anlamlı olacaktır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

150

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

1.

2.

Bu bölümde size sunulan kişilik özelliklerinden hangilerine sahip olduğunuzu belirtiniz. Sunulan özelliklerden bazılarına sahip olmamanın ne gibi etkileri olabileceğini araştırınız.

Diğer insanlarla ilişkilerinizde belirlediğiniz saygı ölçütleri , “koşulsuz saygı” kavramıyla ne ölçüde uyuşuyor? Bunun kişilerarası ilişkilerinizi nasıl etkilediğini düşününüz.

3.

Kişilerarası ilişkilerinizde saydam olma düzeyinizden hoşnut musunuz?

Böylesi bir tarz geliştirerek neleri kazanmayı, neleri kaybetmemeyi sağlamaya çalışıyorsunuz? Daha işlevsel yollar bulabilir misiniz?

4.

Diğer insanlarla ilişkilerinizde ben dilini mi yoksa sen dilini mi daha sık kullanma eğilimindesiniz? Özellikle sizi rahatsız eden bir durumda ben dilini kullanarak mesaj düzenlemeye çalışın, sonra bu üslubu kullanmanın ilişkinizin, sizin ve karşınızdaki kişinin üzerinde yarattığı etkileri inceleyiniz.

5.

Kendinizi ve diğer insanlarla ilişkilerinizi gözden geçirdiğinizde, ne tür davranışlarınız istediğiniz sonucu almanızı engelliyor? Bunu değiştirmek için nelere ihtiyacınız var?

Eğer yukarıda size sunulan alıştırmaları yaptıysanız, yeni denemeler ve bilgi kazanma yolları için aşağıda size sunulan kaynaklara yöneliniz.

Özet Çağdaş insana özgü bazı kişilik özelliklerinden söz edilebilir. Bu özellikler, kişilerin çağın gereklerini yerine getirmelerine ve teknolojik olanaklardan yararlanmalarına olanak sağlar. Bu özellikler incelendiğinde aslında birbirinden bağımsız ögeler olmadıkları görülür. Kişilik, onu oluşturan parçaların-ögelerin-özelliklerin basit bir toplamından öte, bu örüntülerin birbirleriyle etkileşimlerinden oluşur. Örneğin olumlu kişilik özellikleri olarak değerlendirilen bağımsızlık, içten denetimlilik ve sorumluluk gibi özellikler, yaşamın ilk yıllarından başlayarak kişilere verilen fırsatlarla, deneyimlerle gelişir ve birbirlerinin gelişimini etkiler. Bu yapıların ortaya çıkışı yıllar alır. Yaşamın bir döneminde yeterince geliştirilmesine fırsat bulunamamış olan bir özelliğe, bir sonraki gelişim döneminde yaratılan fırsatlarla gelişme olanağı sağlanabilir. Bu nedenle kişiliğin oluşmasında ailenin, eğitim kurumlarının ve özellikle öğretmenlerin önemli etkileri vardır. Çağımızda yaşamın karmaşıklaşmasının yansımalarını insan ilişkilerinde de görmekteyiz. Çağımızda kişilerarası ilişkilerin gerçekleştiği ortamlarda bazı ögelerin bulunması gerekmektedir. Sözü edilen akılcılık, dürüstlük, saygı, hoşgörü gibi ögelerin yaşama aktarılması da etkileşime giren kişilerin bazı kişilik özelliklerine sahip olmaları ile olası görünmektedir. Bu özellikler yaşam boyu devam eden bir süreç içinde geliştiği için, bu süreçte bireyle etkileşim içinde olan özellikle aile üyeleri ve öğretmenlerin önemli etkileri vardır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını, verilen seçenekler arasından bulunuz.

1.

Uyumla ilgili olarak belirtilen aşağıdaki açıklamalardan hangisi doğrudur?

A. Kişilerarası ilişkilerde sorun çıkarmamaktır.

B. Kurallara bütünüyle uymaktır.

C. Zaman zaman değişebilen bir denge halidir.

D. Bir kez oluştuktan sonra, değişmeyen bir yapıdır.

E. Uyguya denk bir kavramdır.

2.

Başkalarını gözüyle, onların dünyasına bakıp, onları anlamaya çalışma hangi kavramın karşılığıdır?

A. Diğergamlık B. Koşulsuz kabul C. Uygu D. Empati E. Dıştan denetim

3.

Aşağıdakilerden hangisi çağdaş insana özgü kişilik özelliklerinden biri değildir?

A. Dıştan denetimli olması B. İçten denetimli olması C. Bağımsız olması D. Bireyselliğini koruması E. Diğergam olması

4.

Aşağıdaki kavram gruplarından hangisinde, birinin diğerini olumsuz yönde etkilemesi biçiminde bir ilişki vardır?

A. Empatik beceri - Diğergamlık B. Uygu - Bağımlılık C. Uyum - Bağımsızlık D. Dıştan denetim - Bağımlılık E. Benmerkezcilik - Diğergamlık

5.

Sigara içmeyen ve sağlık durumu nedeniyle bulunduğu ortamda sigara içildiğinde rahatsızlanan Ahmet Beyin çok yakın arkadaşlarının hepsi de aksine sigara bağımlısıdırlar. Ahmet Bey de onlarla birlikte iken dumandan rahatsız olduğunu söylemeyip, kendini bu duruma alıştırmaya çalışmaktadır. Ahmet Beyin bu davranışının aşağıdaki hangi kavrama karşılık geldiğini bulunuz.

A. Uyum B. Koşulsuz saygı C. Boyun eğme D. Hoşgörü E. Uyumsuzluk

Aşağıdaki ifadelerin DOĞRU ya da YANLIŞ olduklarını belirtiniz.

6.

Uygu, diğer insanlara tartışmasız uymaktır.

7.

Diğergamlıkla benmerkezlilik birbirine karşıt kavramlardır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

151

152

ÇAĞDAŞ YAŞAMDA KİŞİLİK VE KİŞİLERARASI İLİŞKİLER

8.

Koşulsuz kabul, insanların olumlu-olumsuz tüm davranışlarını kabul etmektir.

9.

“Sen dili”, kişilerarası ilişkilerin kalitesini yükseltir.

10. Empatik bakış açısı, kişinin diğerlerine hak vermesidir.

11. Kendini gerçekleştirme, hiç kimseye bağlı olmamak demektir.

12. Bağımsız insan, bağlılığı olmayan insandır.

13. Saydamlık, içi-dışı bir olmaktır.

14. Hoşgörünün önkoşulu koşulsuz kabuldur.

15. “Ben dili”, “sen dili”ni kapsar.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Can, Gürhan; "Sosyal Etki Karşısında Nasıl Uygu Gösteriyoruz?" Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(2), 19-26, 1990.

Cüceloğlu, Doğan; İnsan ve Davranışı, 4. Baskı, Remzi Kitapevi, İstanbul:1993.

Cüceloğlu, Doğan; Yeniden insan İnsana, Remzi Kitapevi, İstanbul: 1992.

Dağ, İhsan; "Kontrol Odağı, Öğrenilmiş Güçlülük ve Psikopatalojiyle İlişkileri", Psikoloji Dergisi, 7(27), 1-9.1992.

Dökmen, Üstün; İletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık, İstanbul: 1994.

Ekşi, Aysel; "Çağdaş Bir Toplumda Kişilik Gelişimi", Yaratıcı Toplum Yolunda Çağdaş Eğitim, Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği Yayınları:1, Cem Yayınevi, İstanbul: 1990.

Geçtan, Engin, İnsan Olmak, Adam Yayınları, İstanbul:1986.

Kağıtçıbaşı, Çiğdem, İnsan ve İnsanlar: Sosyal Psikolojiye Giriş, 2. Baskı, Duran Ofset Matbaacılık, Ankara: 1977.

Nelson-Jones, Richard, İnsancı Kuram: Birey Merkezli, Danışma Psikolojisi Kuramları, Ed.. F. Akkoyun 72 TDFO Ltd. Şti. Ankara: s. 14-36, 1995.

Yeşilyaprak, Binnur, "Denetim Odağının Belirleyicileri ve Değişimine İlişkin Araştırmalar: Bir Eleştirel Değerlendirme", Psikoloji Dergisi, 7(25), s. 41-52, 1990.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ