Şizofreni hastalarinin nöropsikolojik profilleri ve ilişkili

ŞİZOFRENİ HASTALARININ NÖROPSİKOLOJİK PROFİLLERİ VE İLİŞKİLİ ETMENLER Mustafa Yıldız1, Hüseyin Kutlu2 1 Profesör Dr., Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri AD 2 Psikolog, Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, Psikiyatri AD Yayınlandığı yer XIII. Sosyal Psikiyatri Kongresi kongre tam metin kitabı, Editör: Selçuk Kırlı, Bursa, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı, s:428-431, 2006.

Giriş ve amaç Şizofrenide bilişsel işlevleri araştıran çalışmalarda yürütücü işlevler (planlama, sıralama, problem çözme, öğrenme, soyutlama, neden-sonuç ilişkileri kurma gibi yetiler), dikkat, motor yetiler, dikkati sürdürme, sözel öğrenme, bellek ve sözel akıcılık gibi pek çok bilişsel alanda yaygın bir bozulma olduğu saptanmıştır1,2. Bu bilişsel bozuklukların ilk atak sırasında ve daha öncesinde de saptanabilmesi sorunun hastalığın süreğen yapısından, diğer psikopatolojik özelliklerden ve ilaç yan etkilerinden bağımsız olduğunu düşündürmektedir3-5. Şizofreni hastalarında bilişsel işlevlerden özellikle dikkatin yaşla değişebildiği bildirilmiştir. Hastaların dil, premorbid işlevsellik, dikkat, bellek, görsel-uzamsal yetiler ve yürütücü işlevsellik açısından hastalanmadan önce kendi akranlarından ortalama 1.5 standart sapma daha düşük performans gösterdikleri saptanmıştır.

Bu çalışmada ayaktan izlenen ve klinik durumu dural olan şizofreni hastalarının nöropsikolojik profilini belirlemek ve sonuçların nüfussal özelliklerle ilişkisini araştırmak amaçlanmıştır.

Yöntem Çalışmaya KOÜTF Psikiyatri AD Psikotik Bozukluklar Biriminde takip edilen 19-65 yaş arası hastalardan testlerin uygulanmasına sözlü olarak onay verenler dahil edilmiştir. DSMIV6 ölçütlerine göre şizofreni tanısı alan hastalara sözel zeka yetilerini değerlendirmek için Kent E.G.Y, performans zekalarını değerlendirmek için Porteus Labirentleri, yürütücü işlevleri değerlendirmek için Stroop Testi ve Wisconsin Kart Eşleme Testi (WKET, Wisconsin Card Sorting Test) ve bellek yetilerini değerlendirmek için ise Wechsler Bellek Ölçeği (WBÖ, Wechsler Memory Scale) uygulandı7-11. WKET’ in soyutlamayı ve alınan geribildirimlere göre davranışlarda değişiklik yapmayı test ettiği düşünülmektedir7. Bu çalışmada tamamlanan kategori sayısı değerlendirilmiş ve testin bilgisayar formu kullanılmıştır.

Stroop testi bireyin değişen ihtiyaçlarına uyum sağlamak için algı kümesini ne ölçüde kolaylıkla değiştirebildiğini ve alışılagelen yanıtları baskılayarak, yerine alışılmamış olan yanıtları ne ölçüde verebildiğini ölçer7. Bu çalışma için çeldirmeye karşı koyma puanı değerlendirilmeye alınmıştır.

WBÖ aktüel bilgi, oryantasyon, mental kontrol, mantıksal bellek, sayı dizisi, görsel üretim ve çağrışımlı öğrenme alt ölçeklerinden oluşmaktadır7. Bu çalışmada alt ölçek puanları kuulanılarak toplam bellek puanı değerlendirmeye alınmıştır.

Kent E.G.Y. testi sol hemisfer işlevleri (bilgiyi kazanabilme, soyutlama yapabilme, yargılamada bulunabilme yetileri), S.D. Porteus Labirentleri sağ hemisfer işlevleri (problem çözebilme, görsel algılama, neden-sonuç bağlamında geribildirimde bulunma) konusunda

bilgi vermektedir. S.D. Porteus testi ile kişinin şu anki bilişsel potansiyeli değerlendirilmiş olmaktadır11.

Testler tüm hastalara 1,5-2,5 saat arasında değişen sürelerle ve tek oturumda uygulandı.

Madde kullanım bozukluğu, organik beyin sendromu, ağır EPS yan etkileri olan hastalar çalışma dışı bırakıldı. Veriler SPSS 11.5 programı ile korelasyon analizi yapılarak değerlendirildi.

Sonuçlar Hastaların %71.6’sı (n:48) erkek, %28.4’ ü (n:19) kadındı. Örneklemin %62.7’si (n:42) Paranoid alt tipteydi. Hastaların ortalama yaşı 32,54 ± 9.77, ortalama eğitim süreleri 9,6 ± 3,4 yıl, ortalama hastalık süresi 10.32 ± 7,45 yıl, ilk tedaviye kadar geçen ortalama süre 9,65 ± 19.9 ay idi.

Tablo 1- Şizofreni hastalarının (n:67) nöropsikolojik test sonuçları Ortalama SS Aralık Toplam zeka 81.56 14.99 49-110 Stroop 84.32 38.97 35-220 WBÖ1 92.69 22.85 56-143 2 WKET 2.42 1.96 0-6 1 Wechsler Bellek Ölçeği 2 Wisconsin Kart Eşleme Testi, tamamlanmış kategori sayısı Bilişsel işlev puanları ile nüfussal ve klinik değişkenler arasındaki bağıntı incelendiğinde Stroop, WKET ve WBÖ puanlarının eğitim yılı ve toplam IQ puanı ile bağıntılı olduğu ancak hastalık ve tedaviye başlamadaki gecikme süresi ile herhangi bir bağıntının olmadığı saptandı (Tablo 2).

Tablo 2. Bilişsel işlev puanları ile diğer değişkenler arasındaki bağıntısı analizi Değişkenler Stroop WMS WCST r P r p R P Yaş 0.104 0.401 0.220 0.074 -0.156 0.209 Eğitim yılı -.0365 0.002 0.408 0.001 0.398 0.001 Hastalığın süresi 0.006 0.963 0.079 0.523 -0.209 0.089 Hast.

Yatış 0.052 0.675 -0.072 0.562 -0.234 0.057 sayısı Ted. Geç.

-0.233 0.070 0.199 0.170 0.166 0.180 Sü.(ay) Toplam IQ -0.544 0.000 0.749 0.000 0.636 0.000 Zeka bölümü düştükçe hastaların yatırılarak tedavi sürelerinin arttığı gözlendi (r= - 0.273, p=0.40). Cinsiyetler arasında ve paranoid şizofreni ile diğer şizofreni alt tipleri arasında bulgular yönünden bir fark saptanmadı.

Tartışma Çalışmamızın sonuçları daha önce yapılan çalışmalarla uyumlu olup şizofrenide bilişsel bozuklukların hastalığın süreğen yapısından bağımsız olabileceğini göstermektedir. Bilişsel işlevsellik puanları çalışma grubumuzda sadece eğitim düzeyi ve toplam zeka bölümü ile bağıntılı bulunmuştur. Yaşın ve hastalık süresinin bilişsel işlevsellikle doğrudan bir bağlantısı yok gibi durmaktadır. Harvey ve arkadaşlarının (2003) hastanelerde yatan ve kurumlarda yaşayan 424 yaşlı şizofreni hastasında yaptıkları çalışmada hastalarda yaşlanmayla birlikte

bilişsel yıkımın olduğu ve bunun da günlük işlevselliği bozan en önemli etken olduğu gösterilmiştir.12 Ancak bu bulguyu toplumda yaşayan hastalara genelleştirmek olası değildir.

Savla ve arkadaşlarının (2006) 40 yaş üstündeki 143 şizofreni hastasında (Demans Değerlendirme Ölçeği kullanarak) kontrol grubuyla karşılaştırmalı olarak yaptıkları çalışmada hastalarda yaşlanmayla birlikte önemli bir bilişsel değişikliğin olmadığı saptanmıştır.13 Türkiye’de yapılmış olan bir çalışmada bilişsel işlevlerden sadece dikkatin yaşla değişebildiği gösterilmiştir14. Bunu test edebilmek için uzun süreli izleme dayanan (yaşlanma) kohort çalışmalarına gereksinim vardır.

Referanslar: 1-) Kenny JT, Meltzer HY. Attention and higher cortical functions in schizophrenia. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 1991; 3:269-275 2-) EÇ Öztekin, H Özbay, S Karakaş Dikkat türlerinin şizofreni alt gruplarına göre değişimi Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji (3P) Dergisi 2005; 13 (1): 27-34 3-)Saykin AJ, Shtasel D, Gur RE, Kester DB, Mozley LH, Stafiniak P, Gur RC. Neuropsychological deficits in neuroleptic naive patients with first episode schizophrenia.

Archives of General Psychiatry 1994; 52;124-131.

4-) Mohamed, S., Fleming, S., Penn, D., & Spaulding, W. Insight is schizophrenia: Its association to measures of executive functioning. Journal of Nervous and Mental Disease 1999; 187(9), 525-531.

5-) Gold JM, Green MF (2005) Schizophrenia: Cognition. Comprehensive Textbook of Psychiatry. Sadock BJ, Sadock WA. (Ed). 8. baskı, cilt 2, Baltimore, Williams and Wilkins, s.1436-1448.

6-) Amerikan Psikiyatri Birliği (1994) Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı, Dördüncü Baskı (DSM-IV), (Çev. Ed.: E Köroğlu) Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 1995.

7-) Lezak M.D. Neuropsychological Assessment, Second Edition.MD Lezak (ed). New York, Oxford University Press, 1983 s: 312-381 8-) Karakaş S. Bilnot Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler İçin Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları. Ankara; 2004 9-) Mesulam M.M. Davranışsal ve Kognitif Nörolojinin İlkeleri. Gürvit H (çeviri editörü). İstanbul. Yelkovan Yay.; 2004 10-) Öktem Ö. Psikolojik Testler. Türk Psikoloji Dergisi 1994; 9(33): 33-44 11-) Öner N. Türkiye’de Kullanılan Psikolojik Testler, Bir Başvuru Kaynağı. İstanbul , Boğaziçi Üniversitesi Yay.; 1997 12-) Harvey PD, Bertisch H, Friedman JI, Marcus S, Parrella M, White L, et al. (2003) The course of functional decline in geriatric patients with schizophrenia. American Jorunal of Geriatric Psychiatry 11:610-619.

13-) Savla GN, Moore DJ, Roesch SC, Heaton RK, Jeste DV, Palmer BW (2006) An evalutaion of longitudinal neurocognitive performance among middle-aged and older schizophrenia patients: Use of mixed-model analyses. Sch Res 83:215-223.

14-) Alptekin K, Kıvırcık Akdede BB, Kitiş A, Akvardar Y, Ulaş H, Orhan Z. Şizofreni ve yaşlanma: şizofrenide klinik belirtilerin ve bilişsel işlevlerin yaşla ilişkisi. Türk Psikiyatri Dergisi 2004; 15 (2): 91-97