Öğrenci davranışlarını değiştirme

Öğrenci Davranışlarını Değiştirme

ÜNİTE

8

Yazar Prof.Dr. Süleyman ERİPEK

Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • öğrenci davranışlarındaki değişiklikleri pekiştirmede, öğretmen ilgisinin nasıl doğru ve yanlış şekillerde kullanıldığını açıklayabilecek, • öğrencileriniz için en etkili olabilecek pekiştireçlerin listesini yapabilecek, • öğrencilerin yeni beceri ve yetenek edinmelerine yardımcı olmak amacıyla ipucu verme, model olma ve şekillendirme yöntemlerini planlayabilecek, • problem davranışları önlemek ya da azaltmak için etkili teknikler önerebilecek, • ceza uygulamalarının sakınca ve sınırlılıklarını açıklayabilceksiniz.

İçindekiler •

Giriş

133

• Uygun-Olumlu Davranışları Farketme

133

• Yeni Davranışlar

136

• Yeni Davranışlar Geliştirme

137

• Uygun Olmayan Davranışların Düzeltilmesi

139

• Özet

143

• Değerlendirme Soruları

144

• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

145

Çalışma Önerileri • Üniteyi başlamadan önce Edimsel Koşullanma yoluyla öğrenmeye ilişkin bilgilerinizi tazeleyiniz.

• Ünite üzerinde çalışırken okulunuzun, meslektaşlarınız ve kendinizin öz eleştirisini yapınız.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

1. Giriş Okul, çocuğun akademik öğrenmelerinden olduğu kadar sosyal öğrenmelerinden de sorumludur. Bu yönüyle çocukların mevcut uygun davranışlarını korumaları, yeni uygun davranışlar edinmeleri ve bunları geliştirmeleri, varsa uygun olmayan davranışlarını azaltmaları ya da ortadan kaldırmaları, toplum yaşamına başarılı bir biçimde uyum sağlamalarında önemli olmaktadır.

Bu konuda genellikle Davranışçı Görüş ağırlıklı bazı davranış değiştirme yaklaşım ya da yöntemleri önerilmektedir. Bu ünitede bunların başlıcaları açıklanacaktır.

2. Uygun-Olumlu Davranışları Farketme Davranışların pekiştirildiği zaman benzer durumlarda görülme sıklıklarının arttığını biliyoruz. O halde sınıftaki olumlu davranışları pekiştirerek bu davranışların artmasını sağlayabiliriz.

Bu kuralın uygulamaya geçirilebilmesi sanıldığı kadar kolay değildir. Çünkü, yanlış ya da uygun olmayan davranışların neler olduğu konusunda neredeyse uzmanlaşan bizler, olumlu davranışların neler olduğu konusunda tereddüte düşeriz. Neyin yanlış olduğunu neyin doğru olduğundan daha iyi biliriz. Olumsuz eleştiride bulunmada üzerimize yoktur. Ancak övgüde bulunmayı çoğu kez aklımıza getirmeyiz. Tüm bu genellemelerde bulurken bizim yaptığımız da bu değil mi?

Bu genellemelere katılıyor musunuz? Katılıyorsanız sizce başlıca nedenleri neler olabilir? Sıralayınız.

2.1. Öğretmenin İlgisinin Pekiştireç Olarak Kullanılması Yapılan araştırmalar öğretmenin ilgisinin çoğu öğrenci için çok önemli olduğunu, dolayısıyla çocuk için pekiştireç özelliği taşıdığını göstermektedir. Burada yapılabilecek en büyük yanlış, uygun olmayan öğrenci davranışına ya da o davranışta bulunan öğrenciye ilgi göstermektir. Böylece farkına varmadan öğrencinin uygun olmayan davranışını pekiştirmiş oluruz. Öğretmen bunu yapmayıp uygun davranışları ya da bu davranışlarda bulunan öğrencileri över, uygun olmayan davranışları görmemezlikten gelirse, bu durumda sınıfta uygun öğrenci davranışları artacaktır.

Bu yönüyle uygun davranışları artırmada övgüde bulunmanın görmemezlikten gelme ile birlikte uygulanması etkili sonuçlar vermektedir. Aynı uygulama akademik çalışmalarda da etkili olmaktadır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

133

134

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

Kuşkusuz 30-35 öğrenciyi aşan sınıflarda öğrencilere sıklıkla övgüde bulunmak kolay bir iş değildir. Böylesi kalabalık sınıflarda genellikle uygun olmayan davranışlar dikkati çekerken uygun davranışlar gözden kaçmaktadır. Öğretmenler, sınıfta uygun olmayan davranışları görmemezlikten gelmeleri durumunda, bu davranışların tüm sınıfa yayılacağından korkarlar. Bunun sonucu olarak öğrencilere sıklıkla kızar, bağırır ve onları uyarırlar. Oysa buna harcanan zaman ve enerjinin bir bölümü övgüde bulunmaya kullanılsa, çok daha etkili sonuçlar alınabilecektir. Buna “Eleştiri Tuzağı” dendiği de olmaktadır.

Eleştiri Tuzağı Kırksekiz kişilik birinci sınıfta öğrenciler okumayı öğrenmektedir. Sınıfta, her birinde sekiz öğrencinin bulunduğu altı grup oluşturulmuştur. Öğretmen küçük grupta okuma öğretirken, diğer öğrencilerden sıralarında ödevlerini yapmalarını istemiştir. İki gözlemci, sırasını terkeden öğrencilerin ne kadar süreyle sıralarından ayrıldıklarını, on saniyelik gözlem aralıklarına göre düzenlenmiş kayıt çizelgelerini kullanarak, yirmi dakika süreyle kayıt etmişlerdir. Ayrıca gözlemciler, öğretmenlerin öğrencilerine hangi sıklıkla yerinize oturun ya da sıranıza geçin dediğini de, kağıt üzerinde işaretleyerek yirmi dakika süreyle kayıt etmişlerdir.

Gözlemler, altı günlük başlama düzeyi döneminde, üç öğrencinin dikkati çekecek düzeyde sıralarından ayrıldıklarını göstermiştir. Öğretmen de, yirmi dakikalık gözlem süresince, öğrencilerden yedi kez yerlerine oturmalarını istemiştir. Gözlemciler, öğretmenden “yerine otur” yönergesini daha sık tekrarlamasını istemişlerdir. Öğretmenin, öğrencilerine daha sık yerlerine oturmalarını söylemesinden sonra, beklenmeyen şeyler olmaya başlamıştır. Öğretmenin daha sık öğrencilerine oturmasını söylediği oniki günlük bu dönemde, yirmi dakikalık gözlem sürelerinde ortalama 27 kez onlardan yerlerine oturmalarını istemiştir. Aralıklı gözlem (on saniyelik aralıklarla) ve kayıt etme tekniğine göre sıralarını terketme davranışları kayıt edilen öğrencilerin, ortalama 4-5 kez daha uzun süre sıralarından ayrıldıkları görülmüştür. İzleyen sekiz günde, daha önce yapılanlar aynı sırayla tekrarlanmış, öğrenci ve öğretmen davranışları aynı şekilde gözlenmiş ve kayıt edilmiştir. Yirmi dakikalık gözlem süresince, öğretmen öğrencilere yerlerine oturmalarını eskiden olduğu gibi yedi kez söylemiştir. Öğrencilerin sıralarından ayrılma davranışı, ortalama üç kez azalmıştır. Öğretmen, tekrar öğrencilerine yerlerine oturmalarını söylemeyi dört kez arttırmış, yani 28 kez söylemiştir. Öğrencilerin sıradan ayrılma davranışları da dört kez artmıştır.

Son olarak öğretmenden, öğrencilerine “yerinize oturun” demeyi bırakması, ama oturma ve çalışma davranışlarını ödüllendirmesi istenmiştir. Öğrencilere oturmalarını söylemeyip, oturma ve çalışma davranışları ödüllendirildiğinde, aralıklı kayıt sistemine (on saniye aralıklı) göre, gözlenen ve davranışları kayıt edilen öğrencilerin daha az, hatta en az süreyle sıralarından ayrıldığı gözlenmiştir. Özyürek, M. Sınıfta Davranış Yönetimi. s. 98. Övgüde bulunmak, herkese övgü dağıtmak gibi gelişigüzel bir uygulama değildir.

Kendi içerisinde belirli bir disiplin ve kuralları vardır. Bunların başlıcaları şunlardır:

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

•

Övgüde bulunulan davranış açık bir biçimde tanımlanmalıdır: Büyük bir olasılıkla öğrenciler, öğretmenin övgüde bulunduğu davranışın ne olduğunu açıklamasına gerek duymaksızın, davranışla öğretmenin övgüsü arasında ilişki kurabilecektir. Ancak yapılan araştırmalar bu olasılığın sanıldığı kadar büyük olmadığını, öğrencilerin bir çok durumda hangi davranışın övgü aldığını anlamadıklarını göstermektedir.

•

Övgünün hemen davranışı izlemesi: Davranış hemen övgüyle karşılanmazsa araya başka bir davranış hatta uygun olmayan bir davranış girebilir. Bu durumda öğretmen uygun olmayan davranışı pekiştirmiş olur. En azından öğrencilerin davranış ile övgü arasında ilişki kurabilmeleri için övgünün hemen davranışı izlemesi gerekir.

•

Övgüde bulunurken doğal ve sevecen olunması: Öğretmen övgüde bulunurken, hoşnutluğunu yalnızca sözleriyle değil jest ve mimikleriyle, ses tonuyla öğrenciye ya da öğrencilere hissettirmelidir.

Bu kurallara ne ölçüde uyabiliyorsunuz?

135

?

2.2. Olumsuz Pekiştireçler Kullanma Olumsuz pekiştirme uygun olmayan davranışları azaltmada etkili sonuçlar vermektedir. Olumsuz pekiştirme cezaya mükemmel bir altenatif oluşturmaktadır.

Uygun olmayan davranışları azaltmada olumsuz pekiştirmenin kullanılmasında temel kural öğrenciye alternatif davranış sunmak ya da göstermektir. “Eğer X’i yapmayı durdurur, Y’yi yapmaya başlarsan, bu olumsuz durumdan kurtulursun” Olumsuz durumlar çocuğun oyun oynama, teneffüse çıkma, yemek yeme gibi, hoşlandığı durumlardan alıkonulmasıdır.

2.3. En Etkili Pekiştireçlerin Seçimi Sınıf ortamlarında öğretmenin ilgisi ve övgüsü dışında kullanılabilecek bir çok pekiştireç vardır. Bunlar çocuğa bazı olanakların sağlanması ya da somut ödüller olabilir. Okul yaşamında öğrencilerin yerine getirmekten hoşlandıkları görev ve etkinlikler vardır. Kuşkusuz bunlar okulun işleyişine ve olanaklarına göre değişir. Bu, bayrak töreninde bayrağın göndere çekilmesi, sınıftaki bir aracın kullanıma hazırlanması ya da okulun herkese her zaman açık olmayan bir alanını kullanma olabilir.

Somut ödüller ise adı üzerinde çocukların hoşlandıkları nesneler, yiyecek, içecek türü ödüllerdir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

Olumsuz Pekiştirme: Davranışın ileride meydana gelme olasılığının, davranışı izleyen arzu edilmeyen ya da hoşnutsuzluk veren uyarının ortadan kaldırılması yoluyla artırılmasıdır.

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

136

Burada önemli olan tüm bu pekiştereçler içerisinde çocuk için en etkili olanların belirlenmesidir.

?

Çocuk için en etkili pekiştireçlerin neler olduğunu nasıl belirleyebiliriz?

Etkili pekiştireçleri belirlemenin belki de en etkili yolu, çocuğun boş zamanlarında ne yaptığına, neyle oynadığına, ne yiyip içtiğine bakılmasıdır. İlginçtir, çocuğa yönelttiğiniz, “önüne bak”, “artık yeter” gibi uyarılara neden olan etkinlikler gerçekte çocuk için etkili pekiştireçlerdir. Bunların yanısıra doğrudan çocuğa ne yapmaktan ya da neye sahip olmaktan hoşlandığı sorulabilir. Çocuğun yapmaktan hoşlandığı, dolayısıyla sıklıkla yerine getirdiği etkinlikler, zaman zaman yerine getirdiği dolayısıyla yapmaktan fazlaca hoşlanmadığı etkinlikler için pekiştireç olarak kullanılabilir. “Eğer ödevini bitirirsen, televizyon seyredebilirsin” ya da klasik bir örnek “Ispanağı yersen dondurmayı yiyebilirsin” psikolojide buna Premack İlkesi denilmektedir.

Premack ilkesine ilişkin olarak iki örnek de siz hazırlayınız.

3. Yeni Davranışlar Buraya değin yaptığımız açıklamalardan sınıftaki her bir uygun öğrenci davranışının öğretmenin ilgi ve övgüsüyle karşılanacağı anlamı çıkarılmamalıdır. Buna öğretmenin ne zamanı ne de enerjisi yeter. Üstelik bunun bir anlamı da yoktur.

?

Hangi uygun davranışları pekiştireceğiz?

Belki bu soruyu “hangi uygun davranışları pekiştirmeyeceğiz?” şeklinde sormak daha uygun olurdu. Bu soruyu bir örnek ile açıklayabiliriz.

Gözde, bir şekilde uygun çalışma alışkanlıkları edinmiş. Okuldan geliyor, mutfakta birşeyler atıştırıyor, bir saat kadar televizyon seyrediyor, sonra çalışma masasına geçip o günkü derslerini gözden geçiriyor, ertesi güne hazırlık yapıyor.

Sizce Gözde’nin çalışma davranışı pekiştirmenin fazlaca bir anlamı olabilir mi? Niçin?

Cevabınız hayır olmalı. Önemli olan çocuğun kendi davranışlarını kontrol edebilmesi değil mi? Gözde, en azından çalışma davranışında bu hedefe ulaşmış, ders çalışma davranışını alışkanlığa dönüştürmüş. Dolayısıyla bu davranışı pekiştirmenin bir anlamı yok. Hatta çocuk tam istenilen hedefe ulaşmışken kafasını karıştırabiliriz. Ancak Gözde’nin bu alışkanlığını zaman zaman övmekte hiç bir sakınca yok.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

137

Kuralımız şu: Yeni ortaya çıkan ya da henüz yerleşmemiş, alışkanlık haline gelmemiş uygun davranışlar pekiştirilmelidir.

?

Nereye kadar?

Yerleşene, alışkanlık haline gelene kadar. Daha sonra davranışı izleyen pekiştirecin sıklığını azaltacağız. Daha teknik bir deyişle PekiştirmeTarifeleri uygulayacağız.

Pekiştirme Tarifeleri Pekiştirme tarifesi, pekiştirecin davranışla ilişkisini belirler. Sürekli pekiştirme tarifesinde her davranıştan sonra pekiştireç sunulur. Aralıklı pekiştirme tarifelerinde ise birkaç hedef davranıştan biri pekiştirilir.

Aralıklı pekiştirme tarifeleri oranlı ve fasılalı olmak üzere ikiye ayrılır. Oranlı pekiştirme tarifesinde, belli sayıda davranış gerçekleştikten sonra pekiştireç sunulur. Sabit oranlı pekiştirme tarifesinde tek bir oran belirlenir. Örneğin 1/5 oranında, 5., 10., 15., vb. davranışlardan sonra pekiştireç sunulur. Parça başına ücret ödenmesi sabit oranlı pekiştirme tarifesine örnektir. Değişken oranlı pekiştirme tarifesinde ise oran her seferinde değişir. Örneğin, 1/5, 1/ 8, 1/4 gibi.

Fasılalı pekiştirme tarifesinde belirlenen süre içinde davranış en az bir kez yapılırsa, o süre sonunda pekiştireç sunulur. Sabit fasılalı pekiştirme tarifesinde tek bir süre belirlenir. Örneğin, eğer 20 dakikalık süreler belirlenmişse, 20., 40., 60., vb. dakikalarda pekiştirme yapıp yapmamaya karar verilir. Aydan aya maaş ödenmesi, sabit fasılalı pekiştirme tarifesine örnektir. Değişken fasılalı pekiştirme tarifesinde ise süre her seferinde değişir. Örneğin 30 dak, 40 dak, 30 dak, 50 dak, vb. İftar, G.K. ve E. Tekin. Tek Denekli Araştırma Yöntemleri. s. 15.

4. Yeni Davranışlar Geliştirme Çocuğun, ondan beklediğimiz, gelişim düzeyine uygun davranışta bulunma gibi bir niyeti ya da girişimi yoksa, bu durumda ne yapmamız gerekir?

Bu gibi durumlarda yeni uygun davranışların geliştirilmesinde çeşitli yöntemler uygulanmaktadır. Bu yöntemler içerisinde en etkili olan ve yaygın olarak kullanılan yöntemler ipucu verme, model olma ve şekillendirmedir.

4.1. İpuçları Verme İpucu, belirli durumlarda hangi davranışın uygun olduğu ve pekiştirileceği hakkında bilgi sağlayan uyaranlardır. Bu bir kuralı hatırlatma olabilir. Örneğin “sıraya gir”, “kısa yaz” gibi. Ses ya da görüntü olabilir. Örneğin zil sesi, trafik işaretleri gibi.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

138

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

İpuçları özellikle çocuğun gelişim düzeyi itibarıyla yerine getirebileceği ancak kendiliğinden yerine getirmediği ya da nadiren yerine getirdiği davranışlar için etkili olmaktadır. Örneğin teneffüste ders zili çalmıştır. Herkesin sınıfına yönelmesi gerekir. Ancak bir kaç öğrenci zil sesini duymalarına rağmen sınıfa yönelmezler. Burada zil sesi sınıfa girmek için verilen bir ipucudur. Bu çocuklar bu ipucunu umursamazlar. Muhtemelen geçmişte sınıfa yönelme ya da zamanında sınıfta olma davranışları pekiştirilmemiştir.

Kuşkusuz ipuçlarının zaman içerisinde azaltılması gerekir.

4.2. Model Olma Pek çok davranışımızı başkasını gözleyerek öğreniriz. Yapılan araştırmalar gözlenen davranışları pekiştireçlerin izlediğinde o davranışların örnek alınma olasılıklarının arttığını göstermektedir. Dolayısıyla çocuklara yeni davranışlar kazandırmada bu kuraldan yararlanabiliriz.

Bu yönüyle model olma süreci iki alt süreçten oluşmaktadır. Bunlar (a) örnek davranışın sunulması, (b) örnek davranışın pekiştirilmesi. (a) Örnek Davranışın Sunulması: Örnek davranış sınıfta bir başka öğrenci tarafından yerine getiriliyor olabilir. Bu durumda örnek, bir diğer öğrencidir. Öğrencinin dikkati bu öğrenciye çekilir. Bazı durumlarda öğretmen doğrudan örnek olabilir.

Beden eğitimi öğretmeni hareketi nasıl yapılacağını gösterir. Yazma çalışmalarında öğretmen çocuklara alfabedeki harflerin nasıl yazılması gerektiğini gösterir.

Yazısı kötü bir öğretmen düşünebiliyor musunuz? Niçin? Öğrencilere bazı örnek davranışlar video bandı gibi görsel malzemeler kullanılarak da gösterilebilir. (b) Örnek Davranışların Pekiştirilmesi: Örnek davranış pekiştirildiğinde örnek alınma olasılığı artar. Örneğin uygun bir biçimde söz isteyen öğrenciye söz verilirse çalışmasını zamanında tamamlayan öğrenci övülürse sınıftaki diğer öğrenciler benzer davranışlarda bulunmaya gayret ederler.

Gerçekte bu kuralın uygulanması toplum düzeni için de son derecede önemlidir.

Güzel şeylerin altını çizersek, güzelliklerin artmasına katkıda bulunmuş oluruz.

Güzellikler dalga dalga topluma yayılır.

Tersine, güzel davranışlar umursanmazsa, teşvik görmezse, övgüyle karşılanmazsa, yanlış davranışlar yapanın yanına kar kalırsa o toplumda huzurdan söz edilebilir mi?

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

139

4.3. Şekillendirme Daha öncede belirttiğimiz gibi, tanımladığımız davranışları tam olarak yerine getiren öğrencileri pekiştiriyoruz.

Bazı durumlarda öğrencilerin tanımlanan davranışları yerine getirmeleri zaman alabilir. Bu gibi durumlarda bu davranışın yaklaşıkları pekiştirilebilir. Buna şekillendirme diyoruz. Örneğin, öğrenciden dakikada şu kadar sözcük okumasını ya da şu kadar problemden şu kadarını çözmesini bekliyoruz. Ancak öğrencinin kısa dönemde bu düzeyde başarılı olabilmesi mümkün gözükmüyor. Bu durumda beklentimizi, koyduğumuz ölçütü, çocuğun yapabildiği düzeye çekiyoruz ve başarılı davranışlarını pekiştiriyoruz. Zaman içerisinde çocuğun tanımlanan davranışa ulaşmasını sağlıyoruz. Tıpkı çömlekçi ustasının çamura kademe kademe son şeklini vermesi gibi.

Bu yöntemle öğrencinin yerinde oturma, arkadaşlarıyla düzgün bir biçimde oynama, çalışma gibi davranışlarının süresini ve sıklığını artırabiliriz.

Yaklaşık davranışlar pekiştirildiğinde çocuk bu davranışlarda takılı kalmaz mı?

Doğru, böylesi bir tehlike var. Çocuğun davranışında gelişme kaydedilmek için, çocuk yaklaşık davranışlarda başarılı olduğunda ondan bir üst düzeyde başarı bekleyeceğiz, bu başarıyı göstermesi durumunda davranışını pekiştireceğiz. Bu uygulama çocuk tanımlanan davranışı gösterene değin sürecek. Şekillendirme konusunda daha ayrıntılı bilgi edinmek isterseniz ünitenin sonunda önerilen “Sınıfta Davranış Değiştirme” kitabını sağlayabilirsiniz. Çocuklara yeni davranışlar kazandırmada şekillendirme zaman alıcı bir yöntemdir. Bu nedenle yalnızca ipucu ve model olmanın etkili olmadığı durumlarda başvurulması önerilir.

5. Uygun Olmayan Davranışların Düzeltilmesi Yapılan bir araştırmada, iki grup öğretmen ele alınmıştır. Birinci grup sınıflarında nisbeten daha az uygunsuz davranışlara dolayısıyla daha az disiplin problemlerine rastlanan öğretmenlerden, ikinci grup ise sınıflarında uygunsuz davranışlar ve disiplin problemleri yoğun olan öğretmenlerden oluşmaktadır. Araştırmada bu iki grup öğretmenin öğrencilere yönelik tutum ve davranışları karşılaştırılmıştır. Sonuçta gruplar arasında sınıfta disiplin problemleri ortaya çıktığında gösterdikleri davranışlar yönünden önemli farklılık bulunamamıştır. Ancak ikinci grup da yer alan öğretmenlerin problemin ortaya çıkmasını önlemede daha etkili oldukları belirlenmiştir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

?

140

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

5.1. Problemi Önleme Söz konusu edilen araştırmada, sınıfında disiplin problemlerine daha az rastlanılan öğretmen grubunun öğrencileri ve etkinlikleri yönetmede diğer gruba göre daha başarılı oldukları belirlemiştir. Bu gruba giren öğretmenler sınıf yönetiminde başarılı oldukları kadar sınıftaki öğrencilerle tek tek ilgilidirler. Kuşkusuz sürekli etkin olan ve öğretmenin ilgisini üzerinde hisseden öğrencilerin uygunsuz davranışlarda bulunmaları için çok az nedenleri olacaktır. Öğretmenin sınıfta olup bitenin farkında olması, problem davranışları önlemede zamanlama ve hedef hatası yapma olasılığını azaltmaktadır.

Turgut Özakman edebiyat öğretmeni Fevziye Tansel’i anlatıyor: “... ele avuca sığmaz sınıfımız, yeniden bir arada. Daha ilk gün elebaşlarından biri, buluşmanın sevincini kursağımızda bırakıyor: Edebiyata, Fevziye Hanım geliyor! Sınıfa bir sessizlik çöküyor. Öğretmenleri baştan çıkarmanın bir yolunu bulan kodaman öğrencilerin bile başları öne düştü. Benim de içime bir korku düştü. Nasıl bir öğretmen olmalı Fevziye Hanım? Bilenlere soruyoruz: saygıyla tanıyınca anlarsınız! diyorlar. Çok geçmeden hoca geldi: Dal gibi zayıf, esmer, gösterişsiz, sakin, ciddi bir kadın. Ne ağzından alev fışkırıyor, ne gözleri top namlusu gibi. Ders başladı... Yavaş yavaş bir şey farkettik: Hepimiz, her an görüş alanı içindeyiz. Gözlerini fıldır fıldır döndürmüyor, sınıfta fırıldak gibi gezinmiyor, ikide bir apansız arkasına dönmüyor; sınıfın bütününe bakıyor. Her kımıltımızın fotoğrafını çekiyor sanki...”

5.2. Pekiştireçleri Geri Çekme Davranışların pekiştirildiği zaman benzer durumlarda görülme sıklığının arttığı kuralını hatırlayalım. O halde yanıt aranacak soru şu: “Çocuğun uygunsuz davranışını kim, nasıl pekiştiriyor?”

Kim sorusunun yanıtı, öğretmen ya da sınıf arkadaşları olabilir. Nasıl sorusunun yanıtı şaşırtıcı olabilir. Size dıştan bakıldığında pekiştireç niteliğinde görülmeyen, çocuğun uygun olmayan davranışını izleyen herhangi bir uyaran örneğin öğrenciyi uyarmanız, kızmanız, bağırmanız ayrıca arkadaşlarının şikayetleri, gülüşmeleri pekiştireç işlevini görebilir. Çocuklar çoğu davranışa katlanırlar. Ancak başkaları tarafından önemsenmemek, dikkate alınmamak, buna katlanamazlar. Bu duruma ya boyun eğerler ya da sonucu ne olursa olsun varlıklarını hissettirecek davranışlarda bulunurlar. Bu davranışlar, özellikle çocuğun dağarcığında uygun alternatif davranışlar olmadığında, uygun olmayan davranışlar olarak karşımıza çıkar.

Kuşkusuz olayın bu noktaya gelmesi ciddi bir talihsizliktir. Yapılması gereken, uygunsuz davranışı besleyen pekiştirecin belirlenip ortadan kaldırılmasıdır. Psikolojide bu sürece sönme diyoruz.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

Ortadan kaldırmak istediğimiz uygunsuz davranış sönme uygulamasının başında artma ve çeşitlenme gösterebilir. Bu bizi telaşlandırmasın. Çocuk pekiştirilmeye alışmıştır, pekiştirilmeyince pekiştirilme beklentisi içerisinde davranışını artırır.

Gerçekte bu artış doğru yolda olduğumuzun bir işaretidir. Burada tutarlı davranırsak, kısa bir süre sonra davranışta hızlı bir azalma başlayacaktır.

5.3. Ceza Uygulamaları Alınacak tüm önlemlere rağmen yine de zaman zaman sınıfta görmemezlikten gelinemeyecek uygunsuz davranışlar olabilecektir. Bir öğrenci düşünün ki tüm yaklaşımlara rağmen uygun olmayan davranışlarını düzeltmek için hiçbir çaba göstermiyor. Günlerce, pekiştirilebilecek herhangi bir davranışta bulunmuyor. Bulunduğu davranışlar sınıftaki ortamı, ilişkileri bozabilecek, daha ötesinde kendisi, arkadaşları ya da okul eşyaları için tehlikeli olabilecek nitelikte, tüm kural ve sınırlılıkları hiçe sayıyor. Öğrencinin bu davranışları gözmemezlikten gelinebilir mi? Bu ve buna benzer durumlarda ceza uygulamaları kaçınılmaz olmaktadır.

Cezalandırma en basit anlamıyla; belirli bir davranışın ileride meydana gelme olasılığının davranışı izleyen ya da hoşnutsuzluk veren uyaranlar yoluyla azaltılması ya da bastırılmasıdır. Öğrenciye hoşnutsuzluk veren uyaranlar psikolojik ya da bedensel nitelikte olabilir. Psikolojik uyaranlara örnek olarak; uyarma, azarlama, bağırma, hoşa gitmeyen bir görevin verilmesi gösterilebilir. Bedensel uyaranlara örnek olarak vurma, çekme gibi bireye bedensel acı veren uyaranlar düşünülebilir. Ancak bedensel cezaları haklı gösterebilecek hemen hiçbir neden bulunmamaktadır. Öğrenciye hoşnutluk veren uyaranın ortadan kaldırılması ya da geri çekilmesinde ise adı üzerinde öğrenci hoşlandığı şeyi yapmaktan ya da hoşlandığı ortamda bulunmaktan alıkonmaktadır. Örneğin, TV seyretmesine ya da teneffüse çıkmasına izin verilmemesi gibi. Maalesef özellikle ikili öğretim yapan okullarımızda öğrencilere sağlanan ders dışı etkinlikler son derece sınırlıdır. Bu durumda öğrenciyi hangi etkinlikten alıkoyarak cezalandıracağız? Okulun video salonunda film seyretmesinden mi? Spor salonunda voleybol ya da basketbol oynamasından mı? Okulca gidilecek bir gösteri ya da eğlenceden mi? Bedensel cezalar insani değil, okullarımızda ders dışı etkinlik ve olanaklar son derecede sınırlı, dolayısıyla elimizde öğrenciyi yoksun bırakacağımız çok az malzeme var. Bu durumda geriye psikolojik cezalar kalıyor.

5.3.1. Psikolojik Cezalar Psikolojik cezalar içerisinde en sık kullanılan ceza türü “sözlü uyarıda bulunmadır”. Sözlü uyarıda bulunurken iki temel kuralın gözönünde bulundurulması gerekmektedir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

141

142

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

Uygun Davranışlara Yöneltme: Öğrencinin bulunduğu davranışından dolayı uyarılması, tek yanlı bir uygulama değildir. Öğrenci bir yandan uyarılırken diğer yandan uygun davranışların neler olabileceği konusunda kendisine yardımcı olunmalıdır. Eğer bu yapılmaz ise öğrenciye yalnızca neyin yalnış olduğu gösterilmiş olur.

Peki doğru olan, uygun olan nedir? Belki de öğrenci bunu bilemediği için uygun olmayan davranışta bulunmuştur.

Sessiz ve Özel: Araştırma sonuçları öğrencinin sınıf önünde sesli olarak uyarılmasının, davranışı azaltmada etkili olmadığını hatta bazan ters yönde etki yaptığını göstermektedir. Daha önce de açıkladığımız gibi, belki de öğrenciler öğretmen tarafından uyarılmak yoluyla arkadaşlarının dikkatini çekmekten, dersi kaynatan kişi olmaktan hoşnutluk duymaktadırlar. Kısacası öğretmenin uyarısı onlar için ceza değil pekiştireç olmaktadır. Dolayısıyla uyarılan davranış azalmamakta artmaktadır.

Diğer yandan uyarılmanın gerçekten etkili olduğu öğrencilerde, uyaranın sesli yapılması durumunda, buna bir de sınıf önünde küçük düşme eklenmektedir. Bu nedenlerle sözlü uyarının sessiz ve özel bir biçimde yapılması önerilmektedir. Çünkü temel amaç, öğrenciyi psikolojik yönden fazlaca örselemeden uygunsuz davranışı azaltmaktır.

5.3.2. Ceza Uygulamalarının Sakıncaları Yapılan araştırmalar öğrenci davranışlarını değiştirmede cezalandırmanın pekiştirmeden daha az etkili ve daha az kalıcı olduğunu göstermektedir. Ceza belki o an problemi çözmüş, uygunsuz davranışı ortadan kaldırmış gözükebilir. Ancak bir süre sonra ortadan kaldırıldığı sanılan (gerçekte bastırılan) davranış yeniden ortaya çıkabilmektedir. Hatta bazan aradan belirli bir sürenin geçmesi dahi gerekmemektedir. Cezalandırıcı arkasını döndüğünde bastırılan davranış yeniden ortaya çıkmaktadır.

Ceza uygulamalarının, bir bölümü doğrudan uygulamanın kendisinden, diğer bir bölümü ise hatalı uygulamalardan ya da ceza uygulamalarına sıklıkla başvurulmasından kaynaklanan pek çok sakınca taşımaktaadır.

Bu sakıncaların belli başlıları aşağıda kısaca açıklanmıştır.

Duygusal Tepki: Ceza hem alanda hem verende, özellikle alanda çeşitli olumsuz duygulara neden olabilmektedir. Cezayı hak ettiğini düşünen öğrenci kendisini suçlu hissetmekte, kendine olan güveni zedelenmektedir. Cezayı haketmediğini kendisine haksızlık yapıldığını düşünen öğrenci ise karmaşık duygular içerisinde bocalamaktadır. Cezalandırılan öğretmen ise suçluluk ya da pişmanlık tepkileri gösterebilmektedir.

Hata: Cezayı gerektiren davranışın iyi tanımlanmamış ve açıklanmamış olması.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

Yalnış Anlaşılma: Öğrenci uygunsuz bir davranışta bulunmuştur. Bu nedenle cezalandırılmıştır. Oysa öğrenciler genellikle cezalandırma olayını kendileri ile öğretmenleri arasında kişisel bir mesele olarak görürler. “Öğretmen ona takmıştır”, “Öğretmen onu sevmemektedir”. Öğrenci olaya böyle baktığı sürece cezanın düzeltici etkisinden söz edilemez.

Hata: Öğrencilerin hatta öğretmenin davranış-ceza ilişkisini kavrayamamamış olması.

Cezalandırıcı Model (Örnek): Öğretmenler öğrenciler için önemli bir modeldir. Bu yönüyle cezalandırıcı öğretmen öğrenciler için saldırgan bir model oluşturabilmektedir. Üstelik ideal bir öğretmen modeli ile cezalandırıcı bir kişiliği bağdaştırabilmek oldukça güç olmaktadır.

Hata: Dikkatin uygun olmayan davranışlar üzerinde yoğunlaşması.

Ceza Beklentisi: Ceza uygulamalarına sıklıkla başvurulması, öğrencilerde sürekli olarak ceza beklentisine neden olmaktadır. Her an ceza beklentisinde olan öğrencilerin dikkatlerini sınıftaki çalışmalar üzerinde yoğunlaştırmaları kolay olmamaktadır.

Hata: Ceza uygulamalarına sıklıkla başvurulması.

Ceza Uygulamalarına İlişkin Bazı Pratik Öneriler • • • • • • •

Cezanın uygunsuz davranışın hemen arkasından uygulanması Cezalandırmanın gerekli olduğuna karar verildiğinde kararlı bir biçimde uygulamaya geçilmesi Ceza uygulanırken soğukkanlı olunması Ceza uygulamalarında tutarlı olunması Uygunsuz davranış ile uygulanan cezanın oranlı ve dengeli olması Cezanın asla bir tehdit aracı olarak kullanılmaması Ceza uygulaması bittikten sonra olayın orada kalması

Özet Öğrencilerin uygun davranışlar edinmesinde, bu davranışların pekiştirilmeleri önemli olmaktadır. Bu yönüyle öğretmenin ilgisi etkili bir pekiştireç olmaktadır. Öğretmen uygun davranışlara yönelik ilgisini övgüde bulunarak gösterebilir. Öğretmenin övgüsü tanımlanan uygun davranışı izlemelidir.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

143

144

ÖĞRENCE DAVRANIŞLARINI DEĞİŞTİRME

Öğrencilerde uygun olmayan davranışları azaltmada olumsuz pekiştirme etkili sonuçlar vermektedir. Öğretmen çocuk için en etkili olabilecek pekiştireçleri belirlemelidir. Yeni ortaya çıkan davranışları pekiştirmeye özen göstermelidir. Öğrencilerin yeni davranışlar geliştirmelerinde çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bunların başlıcaları; ipuçları verme, model olma ve şekillendirme olarak sıralanabilir.

Okul ortamlarında alınan tüm önlemlere rağmen yine de zaman zaman bazı uygun olmayan davranışların görülmesi kaçınılmaz olacaktır. Bu durumda ceza uygulamaları söz konusu olabilmektedir.

Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz.

1. Öğrenci davranışlarını değiştirmede aşağıdaki yaklaşımlardan hangisi daha yaygın olarak kullanılmaktadır?

A. Psikodinamik yaklaşım B. Psiko-eğitsel yaklaşım C. Davranışçı yaklaşım D. İnsancı yaklaşım E. Tıbbi yaklaşım 2. Aşağıdaki durumlardan hangisi öğretmenin eleştiri tuzağına düştüğünü gösterir?

A. Öğretmenin sıklıkla öğrencileri uyarması B. Öğrencilerin öğretmenin yanlışını göstermesi C. Öğretmenlerin boş bulunup öğrencileri eleştirmesi D. Öğretmenin öğrencileri uyarmaması E. Öğrencilerin öğretmenin eleştirilerini ciddiye almaları 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi olumsuz pekiştireç tanımının kapsamında yer almaktadır?

A. Davranışın olumsuz olması B. Pekiştirecin itici olması C. Pekiştirecin davranışı izlememesi D. İzlediği davranışı artırması E. Uyaranın olumsuz olması

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

ULUSLARARASI İLİŞKİLER TARİHİ (1939-1989)

4. Premack ilkesinde yetişkinin istediğini aşağıdakilerden hangisi izlemektedir?

A. Çocuğun istediği B. Olumsuz pekiştirme C. Alternatif davranışlar D. İtici uyaranlar E. Övgü 5. Aşağıdakilerden hangisi ceza uygulamalarında önerilmez?

A. Cezanın davranışı izlemesi B. Soğukkanlı olunması C. Tutarlı olunması D. Davranışla oranlı olması E. Zaman zaman hatırlatılması

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akkök, F. İlköğretimde Sosyal Beceriler Geliştirilmesi (Öğretmen El Kitabı). İstanbul: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi Başkanlığı, Nisan 1996.

Eripek, S. İyi Bir Okul Ortamı ve Uygunsuz Öğrenci Davranışlarının Düzeltilmesi: Eğitim Bilimlerinde Çağdaş Gelişmeler. (Editör: A. Hakan). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi-Lisans Tamamlama Programı, 1991. İftar, G.K. ve E. Tekin. Tek Denekli Araştırma Yöntemleri. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 1997. Özyürek, M. Sınıfta Davranış Yönetimi (2. Basım). Ankara: Karatepe Yayınları, 1997. . Sınıfta Davranış Değiştirme. Ankara: Karatepe Yayınları, 1997.

Woolfolk, A.E ve L.M. Nicolich. Educational Psychology for Teachers. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1984.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

145