Phrae's Chatar

ฉัตร เมือง แพร่ อาณัฐชัย ชุ่มเชื้อ

2

ฉัตรเมืองแพร่ ฉัตร....เป็นเครื่องประกอบและแสดงเกียรติยศของบุคคลชั้ น สู ง มาแต่ โบราณ โดยมี ที่ ม าจากการพั ฒ นาของร่ ม เพื่ อ ใช้ เ ป็ น เครื่ อ งก� ำ บั ง สิ่ ง ต่ า งๆ เมื่ อ พระพุทธศาสนาลังกาวงศ์ภายใต้คณะสงฆ์มหาวิหารวาสินได้น�ำคติการบู ช า พระธาตุ เ ข้ า มายั ง ดิ น แดนเอเชี ย ตะวั น ออกเฉี ย งใตพระบรมธาตุ ข อ ง พระพุทธเจ้าจึงได้รับการปฏิบัติบูชาเฉกเช่นเดียวกับบรรดาชนชั้นสูงในภูมิภาค แถบนี้ และในฐานะที่พระองค์มีพระชาติเป็นกษัตริย์ ด้ ว ยเหตุนี้พระเจดี ย ์ ต ่ า งๆที่ พ บทั่ ว ไปในเขตอ�ำเภอเมืองแพร่จึงมีฉัตร ซ้อนชั้น 9-7ชั้น เป็นเครื่องประกอบพระเกียรติยศของพระธาตุองค์นั้นๆ โดยมี ความแตกต่างไปตามอิทธิพลทางศิลปะและคติความเชื่อพื้นถิ่น

3

4

ลักษณะของฉัตรในเมืองแพร่แบ่งออกเป็น 3 รูปแบบ คือ 1.ทรงหมากเบ็ง เป็นฉัตรรูปดอกไม้ซ้อนกัน 9-7ชั้นประกอบกันเป็นพุ่ม 2.ทรงซ้ อ นชั้ น ลดหลั่ น กั น ไปคล้ า ยขั้ น บั น ไดโดยฉั ต รลั ก ษณะดั ง กล่ า ว สามารถพบได้ทั่วไปตามพื้นที่ต่างๆ 3.ทรงมงกุฎแบบพม่ามีลักษณะเป็นทรงกรวยแหลมสูง การประดั บ ตกแต่ ง ฉั ต รมั ก จะประดั บ โดยการฉลุ แ ผ่ น ทองเหลื อ งปิ ด ทองค�ำเปลวหรือฉลุบนแผ่นสังกะสีเป็นลวดลายพรรณพฤกษา เช่น ลายก้านขด ลายกาบ เป็นต้น มีการดุนลายเพื่อให้เกิดความนูนเด่นของลวดลายออกมาใน บางจุดเว้นแต่ฉัตรทรงหมากเบ็งที่จะใช้โลหะจ�ำพวกเงินหรือทองเหลืองขึ้นรูป เป็นดอกและประกอบกันเป็นพุ่ม ด้วยรูปแบบของฉัตรทรงหมากเบ็งที่ไม่ สามารถพบนอกเหนือจากพื้นที่ในเขตจังหวัดแพร่จึงกลายเป็นลักษณะเด่นของ ฉัตรในเมืองแพร่ 5

รู ป ทรงของฉั ต รที่ มี ค วามแตกต่ า งกั น ดั ง กล่ า วแสดงถึ ง อิ ท ธิ พ ลทาง ศิลปะที่ ส ่ ง ผลต่ อการสร้างฉัตรประเภทนั้นๆ อีก ทั้ ง ยั ง สะท้ อ นคติ ค วามเชื่ อ ที่ มี ผลต่อการสร้างงานศิลปกรรมดังตัวอย่างของฉัตรทรงหมากเบ็งที่ถูกสร้างขึ้น ตามพุทธต�ำนานพระธาตุช่อแฮว่า ครั้งหนึ่งพระพุทธเจ้าได้เสด็จมาประทับใต้ต้น หมากและประทานพระเกศาธาตุให้ขุนลัวะอ้ายก้อมต่อมาได้มีการสร้างพระธาตุ บรรจุ พ ระเกศาธาตุ พ ระองค์ นั้ น ไว้ ใ ห้ ชื่ อ ว่ า พระธาตุ ช ่ อ แฮฉั ต รทรงหมากเบ็ ง จึ ง ท� ำ หน้ า ที่ เ ป็ น สั ญ ลั ก ษณ์ ที่ แ สดงถึ ง พุ ท ธต� ำ นานดั ง กล่ า วที่ เ ป็ นเครื่องก� ำ บั ง ให้ แ ก่ พ ระบรมธาตุ แ ละเป็ น เครื่ อ งเฉลิ ม เพิ่ ม พู น พระเกี ย รติ ย ศของพระบรม ธาตุ เ ช่ น เดี ย วกั บ พุ ่ ม ดอกไม้ เ งิ น -ทองหรื อ พุ ่ ม ข้ า วบิ ณ ฑ์ ที่ ใ ช้ ใ นราชส� ำ นั ก รัตนโกสินทร์ ขณะเดียวกันได้มีการสร้างฉัตรทรงหมากเบ็งกับพระธาตุที่บูรณะ หรื อ สร้ า งขึ้ น ใหม่ ซึ่ ง กระจายอยู ่ ต ามพื้ น ที่ ร อบนอกของเขตอ� ำ เภอเมื อ งแพร่ อันแสดงถึงความตระหนักและความต้องการอนุรักษ์ในศิลปกรรมพื้นถิ่นที่มีมาก ขึ้นในปัจจุบันโดยใช้พระธาตุเป็นศูนย์กลาง ฉัตรในเมืองแพร่เป็นตัวอย่างของศิลปกรรมที่ถูกสร้างขึ้นโดยอาศัยความ เชื่อตามแต่ละพื้นที่ ประกอบกับการได้รับอิทธิพลทางศิลปะจากแหล่งอื่นคือ ศิลปะพม่าและศิลปะยุครัตนโกสินทร์เป็นหลักจนได้น�ำมาประยุกต์ใช้เป็นของตน และในท้ายที่สุดก็สามารถสะท้อนเรื่องราวที่แผงไปด้วยนัยยะส�ำคัญทางความ เชื่อท้องถิ่นอันแสดงถึงคติความเชื่อที่ไม่สามารถแยกออกจากงานศิลปกรรมโดย แท้จริง

6

ฉั ต ร พ ร ะ ธ า ตุ ช ่ อ แ ฮ ประกอบด้ ว ยดอกที่ เ รี ย กตาม ภาษาถิ่นว่า “ดอกหมากเบ็ง” ลั ก ษ ณ ะ ก ลี บ ป ล า ย แ ห ล ม ประกอบกันเป็นวงซ้อนกันเป็น ชั้นจ�ำนวน 9 ชั้น แต่ละชั้นมี จ�ำนวนดอกหมากที่แตกต่างกัน ไป ยอดฉัตรขึ้นรูปคล้ายดอกบัว ตู ม มี ก ลี บ บานรองรั บ ประดั บ อัญมณี

7

ฉัตรหมากเบ็งประดับพระธาตุช่อแฮ 8

ฉัตรทรงหมากเบ็งประดับยอดพระธาตุจอมแจ้ง 9

ยอดฉัตรทรงหมากเบ็งประดับพระธาตุพระนอน 10

ยอดฉัตรประดับพระธาตุพระร่วง ทรงหมากเบ็ง มีกลีบดอกรูปมนรวมกันเป็นวง ซ้อนประกอบเป็นพุ่ม 11

12

ฉัตรพระธาตุมิ่งเมือง วัดพระบาทมิ่งเมือง ทรงหมากเบ็ง มีกลีบดอกปลายมนรวมกัน เป็นวงฉัตรแต่ละชั้นจ�ำนวน 7 ชั้น

13

ฉัตรทรงหมากเบ็ง ประดับยอดพระธาตุหลวงไชยช้างค�้ำ

14

ฉัตรซ้อนลดหลั่นคล้ายทรงของขั้นบันไดประดับตกแต่งด้วยการฉลุและดุนลายเป็นลวดลายพรรณ พฤกษา เช่นลายก้ านขด ลายกาบ ลายรัก ร้อย เป็น ต้น ซ้อนกันจ�ำนวน 9 ชัน้ ประดับยอดพระธาตุ ศรี ชุ ม ฉั ต รลั ก ษณะดั ง กล่าวสามารถพบเห็นได้ทั่วไปตามภูมิภาคต่างๆซึ่งถูกน�ำเข้ามาผ่านการซื้อขายจาก ชุมชนพวกแต้ม จังหวัดเชียงใหม่ 15

ฉัตรลดหลั่นกันคล้ายขั้นบันได ประดับยอดพระธาตุหัวข่วง (ภาพขวา)

ฉัตรทรงมงกุฎแบบพม่ามีการประดับที่ต่างจากฉัตรซึ่งพบเท่าไป

เนื่องจากมี

จ� ำ นวนชั้ น ที่ ซ ้ อ นติ ด กั น เป็ น ทรงกรวยประดับด้วยการดุนและฉลุลายที่วงฉัตรซ้อนกัน 7 ชั้น มัก ประดั ยอดฉัตรด้วยแก้วสลักและประดับชั้นล่างสุดของฉัตรด้วยระฆัง 16

17

ฉัตรในเมืองแพร่ อาณัฐชัย ชุ่มเชื้อ ภาพและเนื้อเรื่อง © 2017 (พ.ศ. 2560) โดย อาณัฐชัย ชุ่มเชื้อ สงวนลิขสิทธิ์ พิมพ์ครั้งแรก ตุลาคม พ.ศ. 2560 จัดพิมพ์โดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ออกแบบและจัดรูปเล่มโดย อาณัฐชัย ชุ่มเชื้อ ใช้แบบอักษร TH Sarabun New ขนาด 16 pt หนังสือเล่มนี้ เป็นผลงานทางวิชาการ จัดท�ำขึ้นเพื่อส่งเสริมและต่อยอดศักยภาพ การศึกษาภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่