ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ μένη ομάδα που δρα με ποικίλους τρόπους κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, αλλά μάλλον οι τρόποι με τους οποίους διαφορετικά υποκείμενα και ομάδες αναπαράγουν την «τελετουργία»18 της επίσκεψης ενός αρχαιολογικού χώρου. Παρόλα αυτά, προκειμένου να περιορίσω το δείγμα μου, αγνόησα όλα τα σχόλια τα οποία προέρχονται από αλλοδαπούς, αν και συμπεριέλαβα όλα εκείνα (περίπου ένα 7%) τα οποία κατατέθηκαν από ομογενείς, λαμβάνοντας υπόψη ότι, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων με τις πληγές του εμφυλίου ακόμη να αιμορραγούν, πολλοί ήταν αυτοί που εγκατέλειψαν τα φτωχά χωριά της Δυτικής Μακεδονίας και κατέφυγαν στην Αυστραλία, την Αμερική και τη Γερμανία. Μετά από 50 χρόνια και αν και με έμφαση δηλώνουν την ελληνική καταγωγή τους δεν είναι περίεργο ότι πολλά από τα σχόλιά τους δεν είναι γραμμένα στα ελληνικά. Εκτός από αυτές τις περιπτώσεις δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την προέλευση των επισκεπτών· λιγότερα από τα μισά σχόλια δίνουν μιαν ένδειξη του τόπου κατοικίας του συγγραφέα και, κρίνοντας από αυτά, μπορούμε να πούμε ότι στο Δισπηλιό έρχονται επισκέπτες από όλη την Ελλάδα, αν και η πλειονότητα προέρχεται, όπως είναι φυσικό, από τη Θεσσαλονίκη και τη Μακεδονία. Βεβαίως, η κατάθεση ενός γραπτού σχολίου αποτελεί μία μόνο πτυχή της τελετουργίας της επίσκεψης και, από το σύνολο των επισκεπτών, μόνο ένα μικρό ποσοστό μπαίνει στον κόπο να γράψει τις εντυπώσεις του. Κατά συνέπεια τα ΒΕ δεν αντανακλούν τις απόψεις όλων όσων επισκέπτονται το χώρο. Στην περίπτωσή μας το ποσοστό αυτό δεν ξεπερνάει το 7%. Οι λόγοι γι’ αυτό είναι, πιστεύω, πολλοί: πολλοί δεν αισθάνονται ότι έχουν κάτι να πουν, τα γραπτά σχόλια, όσο σύντομα και να είναι, απαιτούν μια κάποια επεξεργασία σε σύγκριση με τα προφορικά και, τέλος, πολλοί δεν επιθυμούν να εκφρα18
133
στούν γραπτά και μάλιστα με ένα κείμενο που θα παραμείνει σε δημόσια θέα. Παρότι οι κοινωνικές έρευνες δίνουν μεγάλη σημασία στα δημογραφικά στοιχεία του δείγματος, στην περίπτωση των ΒΕ τα περισσότερα σχόλια δεν δίνουν καμιά σχετική πληροφορία: τα σχόλια είτε είναι ανυπόγραφα είτε ακολουθούνται από ένα μικρό όνομα ή μια δυσανάγνωστη υπογραφή. Η ηλικία των συγγραφέων σπάνια αναφέρεται και όταν αναφέρεται είναι κατά κανόνα στις περιπτώσεις μικρών παιδιών -αν και στις περιπτώσεις αυτές η ηλικία δηλώνεται και από τον γραφικό χαρακτήρα. Από τον γραφικό χαρακτήρα, επιπλέον, όπως και από τα γραμματικά, συντακτικά και ορθογραφικά λάθη, το ύφος, τη χρήση των λέξεων σχηματίζει κανείς μια ιδέα για το μορφωτικό επίπεδο των συγγραφέων. Όμως όλα αυτά αποτελούν απλές υποθέσεις και δεν θα ήταν θεμιτό να θεωρηθούν στοιχεία με στατιστική ή άλλη σημασία στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης. Εξίσου σπάνια αναφέρεται το επάγγελμα των επισκεπτών (μόνο στο 4% των σχολίων). Μπορούμε παρόλα αυτά να κάνουμε μερικές αρκετά ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις: ανάμεσα σε όσους αναφέρουν το επάγγελμά τους το 44% είναι εκπαιδευτικοί στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, 15% είναι καθηγητές πανεπιστημίου και 12% αρχαιολόγοι. Από τη στιγμή που αυτά τα ποσοστά δεν αντιστοιχούν στα ποσοστά αυτών επαγγελμάτων στην ελληνική κοινωνία, είναι σαφές ότι οι επαγγελματίες αυτοί, ανάμεσα σε όλους τους υπόλοιπους αισθάνονται πιο κοντά στο αρχαιολογικό περιεχόμενο της έκθεσης και στον γενικά αποδεκτό εκπαιδευτικό της ρόλο. Έτσι θεωρούν ότι είναι αρμοδιότεροι -και ενδεχομένως υποχρεωμένοι- να εκφέρουν μια άποψη για την έκθεση, δηλώνοντας μάλιστα την ιδιότητά τους για να προσδώσουν κύρος στην άποψη αυτή. Δεν προκαλεί, ίσως, έκπληξη το γεγονός ότι εκτός από αυτούς οι
Για τη χρήση του όρου «τελετουργία» σε σχέση με την επίσκεψη σε ένα μουσείο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις γίνονται από την C. Duncan (2002: 7-20).