Κρήτη 1942 - Οι φωτογραφίες του Lidio Cipriani

ΚΡΗΤΗ 1942 OI ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ LIDIO CIPRIANI CRETA 1942 LE FOTOGRAFIE DI LIDIO CIPRIANI

Επιμέλεια A cura di Παύλος Κόρπης Paolo Corpi Πρόλογος Prologo Jacopo Moggi-Cecchi Κείμενα Testi Παύλος Κόρπης Paolo Corpi Κωνσταντίνος Ε. Μαμαλάκης Constantinos E. Mamalakis Μιχάλης Παπαηλιάκης Michalis Papailiakis

ΗΡΑΚΛΕΙΟ | 2014 | IRAKLION v

Περιεχόμενα | Sommario

Jacopo Moggi-Cecchi Πρόλογος

Jacopo Moggi-Cecchi Prologo

2

Παύλος Κόρπης Ο Lidio Cipriani στην Κρήτη Κωνσταντίνος Ε. Μαμαλάκης Η μικρή ξανθιά γαλανομάτα από το Ψυχρό Το στρατιωτικό ένδυμα σε δεύτερη χρήση Μιχάλης Παπαηλιάκης O Lidio Cipriani στη μνήμη των Κρητικών Φωτογραφίες Ιούλιος - Σεπτέμβριος 1942 Φωτογραφίες Χειμώνας 1942-1943

Paolo Corpi 4

Lidio Cipriani a Creta

44

Constantinos E. Mamalakis La biondina dagli occhi azzuri di Psichrò Gli indumenti militari di seconda mano

50

Michalis Papailiakis Lidio Cipriani nella memoria dei Cretesi

55

Fotografie Luglio - Settembre 1942

359

Fotografie Inverno 1942-1943

Χάρτης

Carta

ix

Παύλος Κόρπης Ο Lidio Cipriani στην Κρήτη Το χρονικό Τον Αύγουστο του 2012 ο Κωνσταντίνος Ε. Μαμαλάκης μού εμπιστεύτηκε ένα αδημοσίευτο αφήγημα, γραμμένο την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου από ανώνυμο Ιταλό λοχαγό. Ο αξιωματικός αυτός, ύστερα από τον πόλεμο της Αλβανίας και την κατάκτηση της Ελλάδας, υπηρετούσε στη Μεραρχία «Κούνεο» με έδρα τη Σάμο. Μέσα στην άνοιξη του 1943 πήρε άδεια να επισκεφθεί την οικογένειά του στην Ιταλία και εκεί πληροφορήθηκε τη μετάθεσή του στη Μεραρχία «Σιένα» της ανατολικής Κρήτης. Το κείμενό του αρχίζει τις τελευταίες μέρες του Ιουνίου 1943, όταν επιστρέφει από τη Ρώμη στο αεροδρόμιο Τατοΐου Αττικής, ενδιάμεσο σταθμό προς τον Πειραιά, όπου θα επιβιβαζόταν σε πλοίο για το Ηράκλειο1. Ξεκίνησα να διαβάζω το αφήγημα, γρήγορα όμως στάθηκα σε μια παράγραφο που έλεγε: (απόδοση από τα ιταλικά) «...ο ταγματάρχης –μικρόσωμος, αδύνατος και διοπτροφόρος, σωστός τύπος καθηγητή– ήταν κι αυτός αναποφάσιστος (σ.σ. δηλαδή αν, από το ενδεχόμενο τορπιλισμού από εγγλέζικα υποβρύχια, θα έπρεπε να επιβιβαστεί ή όχι στο μικρό πλοίο που θα τους μετέφερε στην Κρήτη)2. Τελικά, στην απόφασή του να μη μείνει έξω από το καράβι έπαιξε αποφασιστικό ρόλο το γεγονός ότι είχε μαζί του τρία κιβώτια μεγάλων διαστάσεων, τα οποία, όπως μας είπε ο ίδιος, δύσκολα θα μπορούσαν να μεταφερθούν με αεροπλάνο. Τι ακριβώς περιείχαν τα κιβώτια, δεν μας εξήγησε, μόνο μιλούσε αόριστα για ειδικά καθήκοντα που του είχε αναθέσει η (ιταλική) στρατιωτική διοίκηση Κρήτης. Αργότερα, στη γέφυρα του πλοίου μόνο με τα σώβρακα και τα σωσίβιά μας και με την οικειότητα που προκαλεί η κοινή έκθεση στον κίνδυνο, μας εξομολογήθηκε ότι το μυστηριώδες περιεχόμενο ήταν αντίτυπα ενός δικού του βιβλίου με ιστορικά και ανθρωπολογικά στοιχεία για την Κρήτη, που μόλις είχε τυπωθεί στην Ιταλία. Μου έδωσε μάλιστα ένα για να το διαβάσω στο ταξίδι μας, λες και ήμασταν σε κρουαζιέρα αναψυχής. Πραγματικά, έχει ιδιαίτερη χάρη αυτό το βιβλίο έρευνας, που το εγκαινίασα καταμεσής της θάλασσας δίπλα σε έναν αξιωματικό βάρδιας· εκείνος ερευνούσε ανήσυχος το κυματίζον γαλάζιο, μήπως και διακρίνει αυτήν τη μικρή μαύρη απόληξη που εξέχει από το νερό (σ.σ. το περισκόπιο του υποβρυχίου) και που μπορεί να σημάνει το τέλος όλων μας μέσα στην άβυσσο, από την οποία μας χωρίζουν μόνο οι κροταλίζουσες κουπαστές αυτού του ερείπιου...».

Η ιστορία αυτή δεν μου έλεγε τίποτα. Το απόγευμα της ίδιας μέρας αναζήτησα στο χωριό Καμηλάρι τον διευθυντή της Ιταλικής Αρχαιολογικής Αποστολής της Φαιστού καθηγητή Vincenzo La Rosa και του έδειξα το κείμενο. Εκείνος αμέσως μου δήλωσε ότι όλα τα στοιχεία μαρτυρούσαν πως ο «μικρόσωμος, αδύνατος και διοπτροφόρος» ταγματάρχης με τα κιβώτια βιβλίων ήταν χωρίς αμφιβολία ο Ιταλός ανθρωπολόγος Lidio Cipriani. Γνώριζε, βέβαια, το θέμα, διότι το 2006 είχε ασχοληθεί από αρχαιολογική σκοπιά με τις θεωρίες του τελευταίου περί της καταγωγής των Κρητών3. Επέστρεψα στο Ηράκλειο, έψαξα τους βιβλιογραφικούς οδηγούς του Γ. Π. Εκκεκάκη4 και βρήκα ότι το περί ου ο λόγος βιβλίο ήταν το Creta e l’origine mediterranea della civiltà (H Κρήτη και η μεσογειακή προέλευση του πολιτισμού), που εκδόθηκε τον Μάιο του 1943 στη Φλωρεντία. Αργά το ίδιο βράδυ μια αναπάντεχη έξαρση μνήμης με οδήγησε στο πατάρι της βιβλιοθήκης, από όπου ανέσυρα τρία ολωσδιόλου ξεχασμένα αντίτυπα (αργότερα και ένα τέταρτο), μάλλον κληρονομιά από τον παππού μου, τυπωμένα σε μετριότατο πολεμικό χαρτί κι όλα εμφανώς άπιαστα. Το πρώτο βιαστικό διάβασμα του προλόγου και της εισαγωγής μού αποκάλυψε ότι ο Cipriani είχε σταλεί το 1942 στην Κρήτη με σκοπό να μελετήσει ανθρωπολογικά τους Κρητικούς. Το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς γύρισε κυριολεκτικά απ’ άκρη σ’ άκρη το νησί μέσα σε δυο μήνες και έκανε ανθρωπολογικές μετρήσεις σε 2.375 άντρες και γυναίκες, πολλούς από τους οποίους και φωτογράφισε με τη μηχανή του. Κράτησε επίσης εικόνες από τα χωριά που πέρασε, λεπτομέρειες από σπίτια, στέγες, φούρνους και καμινάδες, από τοπία και εργασίες της υπαίθρου, από τη χλωρίδα και την πανίδα, καθώς και από αρχαιολογικούς χώρους. Σύμφωνα με τα γραφόμενά του τράβηξε στο νησί γύρω στις 4.000 μαυρόασπρες φωτογραφίες, από τις οποίες δημοσίευσε μόλις 125 στο βιβλίο που κρατούσα στα χέρια μου. Στο σημείο αυτό μπήκα στον πειρασμό να βρω πού βρίσκονταν οι υπόλοιπες, 70 χρόνια αργότερα. Την επομένη το πρωί άρχισα την έρευνα για τον εντοπισμό του αρχείου Cipriani. Μια πρώτη είδηση που είχα από το διαδίκτυο ανέφερε ότι μετά τον θάνατό του (1962) οι κληρονόμοι του το παραχώρησαν στο Εθνικό Μουσείο Ανθρωπολογίας και Εθνολογίας του Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας. Απογοητεύτηκα, γιατί γνώριζα καλά ότι και στην Ιταλία είναι περίπου αδύνατο για έναν ιδιώτη να ζητήσει 5

και να λάβει κάτι από ιδρύματα δημόσιου χαρακτήρα. Έτσι αποφάσισα να ζητήσω τη μεσολάβηση φίλων και γνωστών εκεί. Η αλήθεια είναι ότι η κινητοποίηση μελών της Ιταλικής Ακαδημίας και πανεπιστημιακών καθηγητών στη γειτονική χώρα υπήρξε ενθουσιώδης και άμεση. Από τον ένα στον άλλο η υπόθεση δρομολογήθηκε με μεγάλη ταχύτητα και το καλό νέο έφτασε: τα αρνητικά φιλμ μαζί με όλο το αρχείο του Cipriani δεν ανήκαν πλέον στο Μουσείο Ανθρωπολογίας, αλλά στον Jacopo Moggi-Cecchi, καθηγητή της Ανθρωπολογίας και Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Ο Moggi διευθύνει επίσης έρευνες στη Νότιο Αφρική, σχετικές με τις παλαιότερες φάσεις της ανθρώπινης εξέλιξης, και ασχολείται με την ιστορία της Ανθρωπολογίας, ιδιαίτερα δε με τον Lidio Cirpiani. Αμέσως έγινε η πρώτη επαφή μαζί του και εκείνος προθυμοποιήθηκε να δώσει τις φωτογραφίες της Κρήτης δίχως κανένα απολύτως οικονομικό αντάλλαγμα για τα δικαιώματα. Ζήτησε μόνο πίστωση χρόνου λίγων μηνών μέχρι να συγκεντρώσει τα αρνητικά και να τα σκανάρει στον υπολογιστή. Πραγματικά, μέσα στον Μάρτιο του 2013 έφτασε στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μια χαμηλής ανάλυσης σειρά 2.608 φωτογραφιών σε 68 φιλμ και μου ζητήθηκε να διαλέξω αυτές που με ενδιέφεραν. Όταν πήρε την απάντησή μου «όλες», φαντάζομαι πως πρέπει να αισθάνθηκε έκπληξη, μαζί με μια δικαιολογημένη μικρή αγανάκτηση για το θράσος μου. Δεν έδειξε πάντως τίποτα και λίγες μέρες αργότερα έστειλε μια κάρτα μνήμης (memory stick) με τις ίδιες φωτογραφίες, τώρα σκαναρισμένες σε υψηλή ανάλυση, ώστε να μπορούν να τυπωθούν. Τις συνόδευε αντίγραφο ενός μέρους του σημειωματάριου εργασίας του Cipriani, που κάλυπτε αναλυτικά το καθένα από αυτά τα φιλμ. Στο σημειωματάριο κατέγραφε λεπτομερώς τι φωτογράφιζε, πού και πότε, καθώς και πληροφορίες για τις ανθρωπολογικές του μετρήσεις. Η αρχική χαρά από τις ευτυχείς συμπτώσεις που οδήγησαν στην εύρεση ενός μικρού θησαυρού, τώρα άρχισε να συμπορεύεται σιγά-σιγά με την αρκετά τολμηρή ιδέα μιας έκδοσης. Αν, λοιπόν, μιαν αυγουστιάτικη μέρα του 2012 ο Cipriani και ο Μoggi μπήκαν για τα καλά στη ζωή μου, το ίδιο έγινε και στη ζωή κάποιων άλλων. Γιατί λίγο καιρό πριν από την παραλαβή των τελικών καλών φωτογραφιών, ζήτησα από την Κλαίρη Μιτσοτάκη να πάρει μέρος στη διαγραφόμενη περιπέτεια, σταθμίζοντας τις ικανότητές μου ως ανεπαρκείς για τις ανάγκες παρουσίασης ενός τόσο εκτεταμένου και πολυδιάστατου αρχείου. Ζήτησα επίσης τη συνεργασία του Κωστή Μαμαλάκη και του Μιχάλη Παπαηλιάκη, αφού και οι δύο ξέρουν άριστα τους τόπους της Κρήτης, ώστε να δουλέψουν αναγνωριστικά, αλλά επιπλέον γνωρίζουν

πολλά άτομα στα διάφορα χωριά που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην έρευνα. Όλοι δέχτηκαν και έτσι μπήκε στα σκαριά η δουλειά μας με αυτοπειθαρχημένη ανεξαρτησία και αυτογνωσία για το τι μπορούσε να συνεισφέρει ο καθένας μας. Μόλις έφτασαν οι οριστικές φωτογραφίες, αμέσως έγιναν πρόχειρα φωτοτυπικά αντίγραφα, μεταφράστηκε το σημειωματάριο και ξεκινήσαμε την εργασία μας. Ταυτόχρονα μια πλήρης ηλεκτρονική σειρά των φωτογραφιών στάλθηκε στον Νίκο Τόλη στην Αθήνα, ο οποίος, αν και δεν μου όφειλε τίποτε απολύτως, είχε προσφερθεί να διαχωρίσει τις φωτογραφίες αυτές ώστε να εκλείψει η μερική οπτική σύγχυση που προέκυπτε από το σκανάρισμά τους ανά τέσσερις μαζί. Η άνοιξη, το καλοκαίρι του 2013, μαζί και ο επόμενος χειμώνας, πέρασαν με πυρετώδη εργασία. Ο Νίκος Τόλης έστειλε γρήγορα τις κομμένες φωτογραφίες και η Κλαίρη Μιτσοτάκη κατάφερε να τις ταξινομήσει ανά τόπο. Παράλληλα άρχισε να τις μελετά, να τις οργανώνει εσωτερικά και να σχεδιάζει τη διάρθρωση και τη γραφιστική εμφάνιση ενός βιβλίου εξαρχής, επειδή εκδοτικό προηγούμενο –όσο κι αν ψάξαμε– δεν βρήκαμε. Γιατί εδώ δεν είχαμε να κάνουμε με άγνωστους ξένους, που το μάτι συνήθως τους προσπερνά κάπως αδιάφορα, αλλά με τους δικούς μας ανθρώπους, συγγενείς, φίλους ή συντοπίτες, που έζησαν σε συγκεκριμένους τόπους στα χρόνια της Κατοχής. Η αμεσότητα και η κρυμμένη εκρηκτική δύναμη των φωτογραφιών επέβαλαν πρώτα εμείς να γυρίσουμε προς τα πίσω, να συναντήσουμε ένα-ένα ξεχωριστά όλα τα εικονιζόμενα πρόσωπα μέσα στον καθημερινό τους περίγυρο ζωής και δουλειάς, να υποθέσουμε έργα και ημέρες δυστυχίας, αλλά και ίχνη χαράς σε καιρό πολέμου και στη συνέχεια να τα φέρουμε στις μέρες μας. Αμφίδρομη η διαδρομή, στην οποία δεν χωρούσε άλλη πιο ανάλαφρη ή ανακουφιστική εκδοχή. Έτσι, μια έκδοση δεν θα μπορούσε να πάρει τη μορφή ενός συνηθισμένου φωτογραφικού λευκώματος, ούτε να γυρίσει σε ψυχρή ανθρωπολογική αναπαράσταση της εποχής. Πολύ δε περισσότερο, αφού ενάμιση χρόνο νωρίτερα κάποιοι από τους εικονιζόμενους είχαν πάρει μέρος στην επική Μάχη της Κρήτης. Η Κλαίρη Μιτσοτάκη είχε τη γνώμη ότι τα αναγκαία συνοδευτικά κείμενα στη σχεδιαζόμενη έκδοση έπρεπε να είναι «όπως το πάτημα της γάτας», δηλαδή όσο γίνεται πιο σύντομα κι αθόρυβα, ώστε να μην «πνίξουν» τις φωτογραφίες αλλά να τις αφήσουν να μιλήσουν, γιατί αυτές έχουν να τα πουν όλα. Αυτό τηρήθηκε στο μέτρο του δυνατού, καθώς έπρεπε να ληφθεί υπόψη ότι η έκδοση προορίζεται και για Ιταλούς αναγνώστες. Ο Κ. Μαμαλάκης και ο Μ. Παπαηλιάκης γύρισαν πολλά χωριά και στα καφενεία που συχνάζουν οι ηλικιωμένοι έδειχναν τις φωτογραφίες των προσώπων, παρατηρούσαν 7

δρος, να φροντίσει να σταλούν αντίτυπα στα επιστημονικά ιδρύματα και τις βιβλιοθήκες της Ιταλίας. Ήδη, λοιπόν, από τις αρχές του 2014 τα τεχνικά και διαδικαστικά ζητήματα είχαν σχεδόν λυθεί και η δουλειά σχετικά με το στήσιμο του βιβλίου συνεχιζόταν εντατικά. Το ίδιο εντατικά εξακολούθησαν οι επισκέψεις του Κωστή και του Μιχάλη στα διάφορα χωριά, όπου οι μαρτυρίες των κατοίκων συνεχώς προσέθεταν νέες διαστάσεις στο ήδη βαρύ ηθικό φορτίο αυτής της περιπέτειας.

Από τον Ιούνιο 1942 έως τον Σεπτέμβριο του 1943 υπηρέτησε στη Μεραρχία «Σιένα» στην Κρήτη και έκανε την ανθρωπολογική του έρευνα στο νησί. Αμέσως μετά την ανακωχή της Ιταλίας εντάχθηκε στις γερμανικές δυνάμεις της Κρήτης και τον Οκτώβριο του 1944 επέστρεψε στην Ιταλία. Στις 7 Ιουνίου 1945 συνελήφθη από τις αρχές και φυλακίστηκε στο Μιλάνο με την κατηγορία ότι ήταν ένας από τους δέκα επιστήμονες που είχαν υπογράψει το «Μανιφέστο της ράτσας» ή «Μανιφέστο των ρατσιστών επιστημόνων», που δημοσιεύτηκε στις 14 Ιουλίου 1938. Στο κείμενο αυτό προβλήθηκε επίμονα η βιολογική διάσταση του ρατσισμού, υποστηρίχθηκε η ύπαρξη μιας και μοναδικής καθαρής ιταλικής ράτσας και απορρίφθηκε ως μίασμα το ιταλικό εβραϊκό στοιχείο. Όμως η υπόθεση μπήκε στο αρχείο, ο Cipriani αφέθηκε ελεύθερος και μη έχοντας άλλες ασχολίες αφοσιώθηκε στη μελέτη των ζώων και της συμπεριφοράς τους. Το 1948 πέθανε η κατά πολύ νεότερη από αυτόν σύζυγός του κοντέσα Ada Marenzi, την οποία είχε παντρευτεί το 1940 και που τον βοήθησε πολύ, στέλνοντάς του από την Ιταλία βιβλιογραφικές πληροφορίες για την Κρήτη, όσο καιρό εκείνος έκανε την ανθρωπολογική έρευνα και προετοίμαζε το βιβλίο του. Από το 1949 έως το 1954 –ύστερα από πρόσκληση της κυβέρνησης της Ινδίας– μελέτησε και φωτογράφισε τους κατοίκους στη νήσο Μικρή Ανταμάν, αλλά η συνεργασία δεν ολοκληρώθηκε λόγω διαφωνιών του με το τμήμα Ανθρωπολογίας του Μουσείου της Ινδίας. Η μελέτη του για τα νησιά αυτά εκδόθηκε το 1966, δηλαδή τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του, εξακολουθεί όμως να θεωρείται μέχρι τώρα μοναδικής επιστημονικής σημασίας, διότι κάποιες από αυτές τις φυλές σήμερα έχουν σχεδόν εκλείψει ή αριθμούν μόλις μερικές εκατοντάδες άτομα. Μετά την επιστροφή του από την Ινδία στην Ιταλία ασχολήθηκε με τη συγγραφή άρθρων καθώς και με διαλέξεις, τις οποίες έδωσε στις ΗΠΑ, στην Ελβετία, στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία. Μέσα στην Ιταλία οι ομιλίες του συνήθως εμποδίζονταν ή διακόπτονταν από εκείνους που του καταλόγιζαν σφιχτό εναγκαλισμό με το φασιστικό καθεστώς. Το 1961, άρρωστος πλέον, ήρθε πάλι στο γνώριμό του Ηράκλειο για να πάρει μέρος στο Α΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (22-28 Σεπτεμβρίου) και έκαμε μια μακροσκελέστατη ανακοίνωση στα ιταλικά με τίτλο «Περί της ανθρωπολογικής σημασίας των πληθυσμών της Κρήτης»11. Διαπιστεύθηκε ως ανθρωπολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας, και έδωσε διεύθυνση Via del Larione 8, Φλωρεντία. Από το ταξίδι του και από τις εκδηλώσεις και εκδρομές που έγιναν κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου άφησε 67 έγχρωμες φωτογραφίες σε 2 φιλμ.

Βιογραφικά του Lidio Cipriani (1892-1962)10 Ο L. Cipriani γεννήθηκε στις 17 Μαρτίου 1892 στο Bagno a Ripoli της Φλωρεντίας. Το 1910 πήρε πτυχίο δασκάλου και άρχισε να διδάσκει σε σχολεία. Από το 1915 έως το 1919 υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία, που συνέπεσε με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1920 γράφτηκε στη Σχολή Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας, από όπου αποφοίτησε το 1923, υποστηρίζοντας πτυχιακή εργασία στην Ανθρωπολογία. Το επόμενο έτος έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας των Παρισίων και το 1924 στο University College του Λονδίνου. Το 1926 έγινε υφηγητής της Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας και ταυτόχρονα βοηθός στο Εθνικό Μουσείο της Ανθρωπολογίας και Εθνολογίας της πόλης. Από το 1927 έως και το 1939 έκανε αλλεπάλληλα μακροχρόνια ταξίδια στην Αφρική και την Ασία. Διέσχισε κυριολεκτικά κατά μήκος και πλάτος τη Μαύρη Ήπειρο, την Ινδία και την Κεϋλάνη (σήμερα Σρι Λάνκα) και μελέτησε διάφορες μέχρι τότε απρόσιτες φυλές, έφτιαξε γύψινα εκμαγεία προσώπου ζώντων ατόμων, συνέλεξε πολλά ανθρωπολογικά και εθνογραφικά στοιχεία, γεωλογικά και βοτανικά δείγματα και τράβηξε χιλιάδες φωτογραφίες. Την προσοχή του τράβηξαν ιδιαίτερα οι Ζουλού, οι Μπάιλα, οι Μπατόνγκα, οι Βουσμάνοι, οι Ιτούρι, οι Πυγμαίοι Μμπούτι, οι Τουαρέγκ και άλλες φυλές. Αναπληρωτής καθηγητής της Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας ήδη το 1935, τέσσερα χρόνια αργότερα διορίστηκε και αναπληρωτής διευθυντής του Μουσείου Ανθρωπολογίας της πόλης. Όμως το καλοκαίρι του 1940 με κυβερνητική διαταγή παύθηκε από όλα τα αξιώματα. Η επίσημη κατηγορία που του απαγγέλθηκε ήταν ότι πουλούσε για λογαριασμό του σε άλλα επιστημονικά ιδρύματα αντίγραφα από τα εκμαγεία που είχε πάρει κατά τη διάρκεια των κρατικών αποστολών στην Αφρική. Οι πραγματικοί, όμως, λόγοι πιθανότατα συνδέονται με τις ιδεολογικές του παλινδρομήσεις, ιδιαίτερα στο φλέγον εκείνη την εποχή εβραϊκό ζήτημα, καθώς και με τις προσωπικές πολιτικές και θεωρητικές αντιπαραθέσεις του με άλλους επιστήμονες.

11

Το εξώφυλλο του βιβλίου του L. Cipriani για την Κρήτη Copertina del libro su Creta di L. Cipriani

Ο L. Cipriani ενώ ομιλεί στο Α΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο - Ηράκλειο 1961 L. Cipriani interviene al 1ο Convegno Cretologico Internazionale - Iraklion 1961

Χάρτης της Κρήτης προσαρτημένος στο βιβλίο του L. Cipriani.

Carta di Creta allegata al libro di L. Cipriani

43

Κωνσταντίνος Ε. Μαμαλάκης Η μικρή ξανθιά γαλαζομάτα από το Ψυχρό Το στρατιωτικό ένδυμα σε δεύτερη χρήση από το Ψυχρό, Οροπέδιο του Λασιθίου, κεντρο-ανατολική Κρήτη» (Una biondissima fanciulla di Psicrò, Altopiano di Lasithi, Creta Centro-Orientale). Εδώ άρχισαν οι δικές μου απορίες: πώς το εντόπισε ο Ιταλός ανθρωπολόγος; Τι να απόγινε άραγε μετά τον πόλεμο; Μήπως του φάνηκε ως μια ακόμη τρανή απόδειξη της υποτιθέμενης μπερμπερίνικης προέλευσης των Κρητών; Χρειάστηκα έναν χρόνο έρευνας μέχρι να γίνει η οριστική ταυτοποίηση του προσώπου και να ξεπεραστούν διάφορες δυσκολίες ώστε να έρθω σε επαφή μαζί του.Τελικά, τον Ιούνιο του 2014 η γλυκύτατη κυρία Δέσποινα Ζερβάκη, που ζει μεταξύ Ψυχρού και Ηρακλείου, με δέχτηκε πολύ φιλόξενα στο σπίτι της στο Ψυχρό και μου διηγήθηκε τη ζωή της, αλλά και τη φωτογράφισή της από τον Cipriani πριν από 72 χρόνια με τόσες λεπτομέρειες, που δεν έμεινε κανένα περιθώριο αμφιβολίας για την ακρίβεια των λεγομένων της. Σταχυολογώ τα σπουδαιότερα σημεία της αφήγησής της: ήταν η δασκάλα του χωριού Δανάη Χαλαμπαλάκη -είπεεκείνη που έφερε τον Ιταλό μέχρι το σπίτι τους, τη στιγμή που της χτένιζε τα μαλλιά η μητέρα της μπροστά από την εξώπορτα. Ο Cipriani, νευρικός, επίμονος και ανυπόμονος με τη μικρή Δέσποινα, αλλά και χειρονομώντας, έφτασε στο σημείο να απειλήσει με φυλάκιση την οικογένεια, γιατί το κορίτσι τους λόγω ηλικίας και φόβου δεν μπορούσε να προσαρμοστεί στις αυξημένες τεχνικές απαιτήσεις της ανθρωπολογικής φωτογράφισης και μάλιστα, όπως ισχυρίστηκε, «του έτρωγε τζάμπα το φιλμ». Έδινε συνέχεια την αίσθηση ότι τον πίεζε ασφυκτικά ο χρόνος, γι’ αυτό όσο προχωρούσε η ώρα δίχως το επιθυμητό αποτέλεσμα τόσο αυξανόταν ο εκνευρισμός του. Διότι έπρεπε το δίχως άλλο να κρυφτούν από τη φωτογραφία δύο δόντια που εξείχαν από το στόμα της μικρής, πράγμα όχι και τόσο εύκολο. Με τα πολλά ολοκληρώθηκε τελικά η φωτογράφιση και το ιταλικό συνεργείο αποχώρησε. Όσο για την «ανάλωση» του φιλμ, η μελέτη της μπομπίνας έδειξε ότι εξαντλήθηκαν όλες οι διαθέσιμες πόζες, σαράντα τον αριθμό, δίχως καμία απώλεια και ότι από τη μικρή Δέσποινα τράβηξε μόλις τρεις, όλες επιτυχημένες. Τέλος, όσα μου είπε η κυρία Ζερβάκη καταγράφτηκαν σε βίντεο με τη συναίνεσή της και συνιστούν μια από τις πολύ λίγες μαρτυρίες ατόμων που «γνώρισαν» και «υπέστησαν» από κοντά τον Lidio Cipriani.

Η «εικονική»γνωριμία μου με τον Lidio Cipriani πήρε από την αρχή δύο συγκεκριμένες μορφές. Η πρώτη ήταν με την περιήγηση σε χωριά που ο Cipriani επισκέφτηκε για να πραγματοποιήσει την ανθρωπολογική του έρευνα. Εκεί έδειχνα τις φωτογραφίες των προσώπων, μάθαινα τα ονόματά τους, πληροφορίες για τη ζωή τους, αλλά και για τη γενικότερη ατμόσφαιρα που επικρατούσε στον τόπο τους κατά τα χρόνια της Κατοχής. Η δεύτερη μορφή, περισσότερο τεχνική και ολωσδιόλου μοναχική, ήταν με την προσεκτική μελέτη μιας-μιας φωτογραφίας του και την επισήμανση λεπτομερειών που είχαν να κάνουν όχι πλέον με τα ίδια τα εικονιζόμενα πρόσωπα ως μορφές αλλά με ιδιαιτερότητες πάνω τους και γύρω τους. Στάθηκα ιδιαίτερα στα ρούχα που φορούσαν, επειδή αυτά «προδίδουν» την υπόσταση του κάθε ατόμου, προβάλλουν αρκετά ανάγλυφα τη γενικότερη διαστρωμάτωση της μικρής κοινωνίας του κάθε χωριού αλλά και σχετίζονται με τις ιδιαίτερες συνθήκες της εποχής. Από τα πρόσωπα που φωτογράφισε ο Cipriani, τόσο όσον αφορά την επιλογή τους όσο και τις συνθήκες της φωτογράφισής τους, θα ήθελα να ξεχωρίσω το μικρό ξανθό κορίτσι από το Ψυχρό Λασιθίου, τρεις φωτογραφίες του οποίου βρέθηκαν στα σωζόμενα φιλμ του. Μια από αυτές δημοσιεύτηκε από τον ίδιο στο βιβλίο του Creta e l’origine mediterranea della civiltà (H Κρήτη και η μεσογειακή προέλευση του πολιτισμού), που εκδόθηκε στη Φλωρεντία κατά τη διάρκεια του πολέμου (1943). Από τις παρατηρήσεις μου που σχετίζονται με την ενδυμασία όσων φωτογραφήθηκαν, θα ήθελα να αναφερθώ σ’ αυτές που αφορούν τη δεύτερη χρήση στρατιωτικών ενδυμασιών, μέρη των οποίων εικονίζονται να φορούν ορισμένοι άνδρες. Η μικρή ξανθιά Βλέποντας τις αποτυπώσεις του Cipriani από το χωριό Ψυχρό Λασιθίου, την προσοχή αποσπούν δίχως αμφιβολία οι φωτογραφίες της μικρής με τα υπέροχα μακριά ξανθά μαλλιά και τα γαλάζια, τα «μπλάβα» μάτια (βλ. φωτ. σtη σελίδα 91). Το κορίτσι αυτό, έξι ή επτά χρονών τότε, πρέπει να έκανε μεγάλη εντύπωση και στον ίδιο τον Cipriani, ο οποίος συνήθως δεν φωτογράφιζε παιδιά, αφού στα προκαθορισμένα ανθρωπολογικά του δείγματα περιλαμβάνονταν μόνο οι κατηγορίες «άντρες – γυναίκες». Έτσι στο βιβλίο του για την Κρήτη δημοσίευσε τη φωτογραφία της με αύξοντα αριθμό 77 (Fig. 77) και λεζάντα «Ένα κατάξανθο κορίτσι 45

Mιχάλης Παπαηλιάκης Ο Lidio Cipriani στη μνήμη των Κρητικών Το καλοκαίρι του 2013, έχοντας παραμάσχαλα τον φορητό υπολογιστή, περιδιάβηκα αρκετά χωριά της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης, με σκοπό να αναγνωριστούν τα πρόσωπα που φωτογράφισε ο Cipriani, αλλά και να διερευνηθεί τι θυμάται ο κόσμος από τον Ιταλό ταγματάρχη και από τις διαδικασίες που ακολούθησε για τη φωτογράφιση και τις ανθρωπολογικές μετρήσεις. Αναζήτησα πληροφορίες κυρίως στα καφενεία, όπου συχνάζουν οι γέροντες κάθε τόπου οι οποίοι ήταν παιδιά την εποχή του πολέμου (μιλάμε πάντα για το 1942) και έχουν σήμερα καλήν υγεία. Βλέποντας τις φωτογραφίες, μετά από μια αρχική έκπληξη και ταραχή, άρχισαν σιγά-σιγά να αναθυμούνται και να διηγούνται λεπτομέρειες που λίγο-πολύ συνέπιπταν. Η αναγνώριση των προσώπων ήταν γενικά ευκολότερη από όσο αρχικά πίστευα. Μου έλειπε, όμως, η «απόλυτη» διήγηση σχετικά με τον Cipriani, αυτή που δεν θα άφηνε πολλά περιθώρια αμφιβολιών. Μου έλειπε ο αξιόπιστος αυτόπτης μάρτυρας. Αυτόν που αναζητούσα, τελικά τον βρήκα στην Ζάκρο Σητείας, ένα χωριό στο νοτιοανατολικό άκρο του νησιού που κατά τη διάρκεια του πολέμου ανήκε στην ιταλική ζώνη κατοχής. Και τούτο έχει τη σημασία του, γιατί ο κόσμος εκεί ήταν εξοικειωμένος με την παρουσία των Ιταλών στρατιωτικών της τοπικής φρουράς, η συνύπαρξη μαζί τους ήταν ειρηνική και έτσι δεν υπήρχε ο φόβος, ούτε η καχυποψία για το τι δυσάρεστο μπορεί να κρυβόταν πίσω από τη φωτογράφιση και την ανθρωπολογική μέτρηση των χωριανών. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή: Στις 23 Αυγούστου 2013 πέρασα προγραμματισμένα από το χωριό Παλαίκαστρο Σητείας, όπου στο καφενείο ο κ. Τζανής Κουνελάκης, αφού με άκουσε και είδε τις φωτογραφίες από το χωριό του, μου συνέστησε να πάω το δίχως άλλο στη Ζάκρο, γιατί εκεί θα μάθαινα πολλά από αυτά που γύρευα. Αυτό έπραξα την επόμενη μέρα. Μόλις ξεκίνησα να προβάλλω τις φωτογραφίες μέσα στο καφενείο Νερόμυλος του Κώστα Μπολωνάκη, αμέσως οι παριστάμενοι άρχισαν να τηλεφωνούν σε συγγενείς και φίλους. Πολύ γρήγορα μαζεύτηκε αρκετός κόσμος κάθε ηλικίας και άναψε ζωηρή συζήτηση για τα πρόσωπα που απεικονίζονται, αλλά και για το άλλο πρόσωπο, εκείνο του Ιταλού που έπαιρνε τις φωτογραφίες. Το ταξίδι της μνήμης εβδομήντα χρόνια πίσω είναι αφ’ εαυτού δύσκολο, επώδυνο και γεμάτο συγκίνηση, σχεδόν ανεξέλεγκτη. Γι’ αυτό προσπάθησα να ηρεμήσω τα πνεύματα και με μεθόδους

δασκαλίστικες να βάλω μια τάξη, ώστε να βρω την αρχή και το τέλος αυτής της ιστορίας. Όλοι είχαν να πουν σπουδαία πράγματα είτε επειδή τα έζησαν οι ίδιοι είτε επειδή τα είχαν ακούσει από τους παλιότερους. Όμως ο κ. Μανόλης Χαμηλάκης –σχεδόν ενενηντάρης σήμερα και τότε δεκαεξάχρονο τσιράκι ράφτη– μου διηγήθηκε τα καθέκαστα με τόση σιγουριά, που δεν μου έμειναν πλέον αμφιβολίες για την ακρίβειά τους: «Ο Ιταλός αξιωματικός με τη συνοδεία του έφτασε με μουλάρια στο χωριό στις 5 Αυγούστου 1942, παραμονή της μεγάλης γιορτής της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Ήταν 60-65 χρονών, κοντός και κακογερασμένος, και φορούσε στολή ταγματάρχη αν και δεν έδειχνε μόνιμος αξιωματικός. Οι στρατιώτες που τον συνόδευαν ήταν άοπλοι. Διανυχτέρευσαν στο φρουραρχείο, γιατί εδώ είχαμε ιταλική φρουρά που ήταν ειδοποιημένη για την άφιξή του. Ξημερώνοντας η 6η Αυγούστου, μέρα της γιορτής, πήγε στο εκκλησάκι του Αφέντη Χριστού κι άρχισε –πρώτα από μακριά και ύστερα από πιο κοντά– να τραβά φωτογραφίες του εκκλησιάσματος που στεκόταν έξω από την εκκλησία. Οι άνθρωποι είχαν έρθει από όλα τα γύρω χωριά της περιοχής. Το ίδιο μεσημέρι οι κάτοικοι του χωριού ειδοποιήθηκαν ότι ο Ιταλός παρακαλούσε όσους ήθελαν, άντρες και γυναίκες, να έρθουν στην πλατεία του χωριού για να φωτογραφηθούν. Ο κόσμος πλησίασε πρόθυμα κι όλοι φορούσαν τα σκολιανά τους ρούχα λόγω του πανηγυριού. Εκείνα τα χρόνια στην πλατεία υπήρχαν δύο καφενεία, του Μανόλη Περιφεράκη, ιδιοκτησίας Πλατανάκη, και του Μάρκου Δασκαλάκη. Η φωτογράφιση έγινε μπροστά από τους τοίχους και των δύο καφενείων. Οι βοηθοί του Ιταλού, αφού στοίχισαν τον κόσμο σε δυο σειρές για μια πρώτη ομαδική φωτογράφιση, στη συνέχεια έστηναν έναν-έναν τον κάθε άνθρωπο και ο Ιταλός έδινε οδηγίες ώστε να πάρει τη σωστή θέση και πολλές φορές, μάλιστα, διόρθωνε τη στάση του προσώπου του. Ακολούθως τον φωτογράφιζε. Όλα γίνονταν με τρόπο ευγενικό. Με τη μηχανή του στο χέρι και δίχως τρίποδο έπαιρνε δύο φωτογραφίες από το κάθε άτομο, μια ανφάς και μια προφίλ. Κυρίως τον ενδιέφεραν όσοι ήσαν εύσωμοι και υψηλοί το ανάστημα. Πρέπει ήδη να γνώριζε ότι στη Ζάκρο υπήρχαν πολλοί γαμπροί από το διπλανό χωριό Αζοκέραμος, που ήταν άντρες αλλιώτικης ράτσας, μεγαλόσωμοι και λεβέντες, και μάλλον αυτούς έψα51

ΧΟΥ Μ ΕΡ Ι Α Κ Ο

Ι

60

CHUM ER I A K O

ΧΟ Υ Μ ΕΡ Ι Α Κ Ο

Ι

62

CHUM ER I A K O

Κ Ρ Ι Τ Σ Α

Ι

78

K R I T SA

ΨΥ ΧΡ Ο

Ι

91

P SI CHR O

ΜΕ Σ Α

ΛΑ Σ Ι Θ Ι

Ι

94

M ESA

L A SI T HI

Μ Α ΛΛΕΣ

Ι

143

M A L ES

ΚΑΛ Α Μ Α Υ Κ Α

Ι

153

K A L A M A F K A

Κ Ν ΩΣ Ο Σ

Ι

163

K N O SSO S

Κ Α Μ ΠΟ Σ

Ι

178

K A M Β O S

Π ΑΛ Α Ι Ο ΧΩΡ Α

Ι

202

P A L EO CHO R A

ΛΑ Κ Κ Ο Ι

Ι

235

L A K I

ΦΑΡΑΓΓΙ

Σ Α Μ Α Ρ Ι Α Σ

Ι

239

G O LA

D I

SA M A R I A

ΑΓΙΑ

ΡΟ Υ Μ ΕΛΗ

Ι

245

A G HI A

R UM EL I

ΑΣ Φ ΕΝ Τ Ο Υ

Ι

259

A SF EN D U

ΔΑ Μ Α Σ Τ Α

Ι

320

D A M A ST A

ΚΑΝ Λ Ι

Κ Α Σ Τ ΕΛΙ

Ι

324

K A N LI

K A ST ELI

ΑΝ Ω

Β Ι Α Ν Ν Ο Σ

Ι

334

A N O

VI A N O S

ΖΑ Ρ Ο Σ

Ι

346

ZA R O S

ΛΙ Μ Ν ΕΣ

Ι

364

L I M N ES

ΛΙ Μ Ν ΕΣ

Ι

367

L I M N ES

ΛΙ Μ Ν ΕΣ

Ι

371

L I M N ES