Ambasciata di Polonia a Roma

Piano topografico di Roma e suburbio.

1

foto: Nathalie Biet

AMBASADA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ W RZYMIE AMBASCIATA DELLA REPUBBLICA DI POLONIA IN ROMA

SIEDZIBA AMBASADY POLSKIEJ W RZYMIE LA SEDE DELL’AMBASCIATA DI POLONIA A ROMA

ROMA 2013

Opracowanie/Volume a cura di Anna Wawrzyniak Teksty/Testi Alessandra Centroni Leszek Kuk Anna Wawrzyniak Tłumaczenia/Traduzioni Beata Brózda Francesco Groggia Anna Janowska Centroni

Dziękujemy za współpracę Si ringrazia per la collaborazione Paweł Ceranka Anna Janowska Centroni Tadeusz Konopka Stanisław August Morawski Małgorzata Mroczkowska Ewa Prządka Krzysztof Szczepanik Wojciech Unolt Dominika Wronikowska

Redakcja tekstów/Editing Paolo Tellina Fotografie aktualne ambasady Fotografie attuali dell’ambasciata Nathalie Biet Marta Sputowska Fotografie archiwalne/Foto di archivio Archivio di Stato di Roma Archivio Storico della Camera dei Deputati Archivio Storico Capitolino Archivio Storico Luce Archiwum MSZ RP Archiwum Akt Nowych Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio Progetti Fundacja Rzymska Margrabiny J. S. Umiastowskiej Grzegorz Gałązka Istituto Nazionale per la Grafica Kancelaria Prezydenta RP Museo di Roma NAC Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie Polska Agencja Prasowa

Wszystkie elementy graficzne wykorzystane w publikacji i inaczej nieopisane są fotografiami elementów architektonicznych i dekoracyjnych siedziby Ambasady.

Tutti gli elementi grafici utilizzati nella pubblicazione e non specificati altrimenti sono fotografie di elementi architettonici e decorativi della sede dell’Ambasciata.

© Ambasada RP w Rzymie Żadna część tej publikacji, tak w całości, jak i w części, nie może być powielana, przechowywana w systemach przetwarzania danych lub używana w jakikolwiek sposób bez pisemnego zezwolenia właściciela praw autorskich.

Nessuna parte di questa pubblicazione può essere memorizzata, fotocopiata o comunque riprodotta senza le dovute autorizzazioni.

Fotografia na okładce/Fotografia in copertina Nathalie Biet Dobór zdjęć/Ricerca iconografica Alessandra Centroni (pagg. 11-34) Anna Wawrzyniak Projekt graficzny i skład Progetto grafico e impaginazione Paola Caporale, CapStudio Roma i/con Anna Wawrzyniak

Partner projektu Partner del progetto Druk/Stampa Grafica Metelliana via Gaudio Maiori, Zona Ind. 84013 Cava de’ Tirreni (SA)

S P I S

T R E Ś C I

WSTĘP PREMESSA

S O M M A R I O

WOJCIECH PONIKIEWSKI

7

SIEDZIBA AMBASADY I JEJ HISTORIA ALESSANDRA CENTRONI LA SEDE DELL’AMBASCIATA E LA SUA STORIA

10

SIEDZIBY PRZEDSTAWICIELSTWA DYPLOMATYCZNEGO POLSKI WE WŁOSZECH W LATACH 1919˜1951 LE SEDI DELLA RAPPRESENTANZA DIPLOMATICA DELLA POLONIA IN ITALIA NEGLI ANNI 1919˜1951

ANNA WAWRZYNIAK

76

STOSUNKI MIĘDZY POLSKĄ A WŁOCHAMI NA PRZESTRZENI WIEKÓW (DO WEJŚCIA POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ) I RAPPORTI TRA L’ITALIA E LA POLONIA NEL CORSO DEI SECOLI (DALLE ORIGINI ALL’ADESIONE DELLA POLONIA ALL’UNIONE EUROPEA)

LESZEK KUK

86

PRZEDSTAWICIELE DYPLOMATYCZNI POLSKI WE WŁOSZECH I RAPPRESENTANTI DIPLOMATICI DELLA POLONIA IN ITALIA

ANNA WAWRZYNIAK

122

Z ALBUMÓW AMBASADY DAGLI ALBUM DELL’AMBASCIATA

142

6

foto: Marta Sputowska

Z

È

prawdziwą przyjemnością przedstawiam Państwu tę krótką publikację poświęconą Ambasadzie RP w Rzymie. Choć budynek Ambasady RP nie należy do najwspanialszych siedzib dyplomatycznych w Rzymie, takich jak choćby Palazzo Farnese goszczący Ambasadę Francji, Villa Wołkonsky, gdzie mieści się rezydencja ambasadorów Wielkiej Brytanii, rezydencja ambasadorów Hiszpanii na Janikulum czy Ambasada Irlandii w Villa Spada, to jednak siedziba polskiej Ambasady w Wiecznym Mieście jest jedną z piękniejszych siedzib dyplomatycznych będących własnością państwa polskiego za granicą.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku i nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Włochami, gorącym tematem stało się znalezienie siedziby dla polskiej ambasady i to nie tylko przy Kwirynale, ale również przy Stolicy Apostolskiej. Sytuacja finansowa nie pozwoliła jednak na zakup żadnej siedziby i stąd obie ambasady polskie w Rzymie kilkakrotnie zmieniały adres. Okres dwudziestolecia międzywojennego był zbyt krótki, by państwo polskie mogło stworzyć kompleksową sieć zagranicznych przedstawicielstw dyplomatycznych, które mieściłyby się w budynkach porównywalnych do tych, na jakie pozwolić sobie mogły państwa bogatsze i o historii nieprzerywanej ciągłymi wojnami czy zaborami. Podobnie po II wojnie światowej zniszczone działaniami wojennymi państwo polskie bardzo powoli rozbudowywało sieć zagranicznych placówek. Tym bardziej należy docenić wysiłek, jaki włożono w zakup eleganckiej willi w Rzymie z przeznaczeniem jej na Ambasadę przy Kwirynale. W 1951 roku zakupiona została bowiem willa przy ul. P.P. Rubensa 20. Tym samym w 2011 roku minęło 60 lat, od kiedy Ambasada w Rzymie znalazła tu swój stały adres. Siedziba Ambasady w Rzymie wzbudza podziw odwiedzających. Zbudowana w stylu póżnego i lekko eklektycznego art déco, zachwyca przede wszystkim wspaniałymi mozaikami marmurowymi i alabastrowymi, a także detalami architekto-

per me un vero piacere presentare alla Vostra attenzione questo piccolo volume dedicato all’Ambasciata della Repubblica di Polonia in Roma. Sebbene l’edificio dell’ambasciata non sia nel novero delle magnifiche sedi diplomatiche di Roma come palazzo Farnese, che ospita l’Ambasciata di Francia, o Villa Wolkonsky, dove si trova la residenza degli ambasciatori di Gran Bretagna, o la residenza degli ambasciatori di Spagna sul Gianicolo, o ancora l’Ambasciata d’Irlanda a Villa Spada, tuttavia la sede dell’Ambasciata Polacca nella città eterna è una delle più belle sedi diplomatiche di cui lo Stato polacco disponga all’estero.

Dopo aver ottenuto l’indipendenza nel 1918 e dopo aver allacciato relazioni diplomatiche con l’Italia, divenne di cruciale importanza individuare una sede per l’ambasciata polacca, non solo presso il Quirinale, ma anche presso la Santa Sede. La situazione delle finanze polacche non era tuttavia tale da permettere l’acquisto di una sede, e per questo motivo entrambe le ambasciate di Roma dovettero trasferirsi più di una volta. Il ventennio tra le due guerre fu un periodo troppo breve perché lo Stato polacco potesse creare all’estero una rete complessiva di rappresentanze diplomatiche che avessero sedi comparabili a quelle che potevano permettersi gli Stati più ricchi, la cui storia non era stata continuamente interrotta da guerre e spartizioni. Allo stesso modo dopo la Seconda guerra mondiale lo Stato polacco, distrutto dagli eventi bellici, ricostruì molto lentamente la sua rete di rappresentanze estere. A maggior ragione si deve perciò apprezzare lo sforzo che fu fatto per acquistare l’elegante villa che doveva essere destinata a sede dell’ambasciata presso il Quirinale. Nel 1951 fu comprata infatti la villa che si trova in via Rubens 20. Nel 2011 ricorrono dunque 60 anni dal momento in cui l’ambasciata di Roma trovò un indirizzo stabile. La sede dell’ambasciata di Roma suscita l’ammirazione dei suoi visitatori. Costruita in un tardo e leggermente eclettico stile art déco, si fa ammirare soprattutto per gli splendidi mosaici in marmo e alabastro e per i dettagli architettonici,

7

foto: Nathalie Biet

nicznymi, nie wspominając o pięknym ogrodzie. Cenne zbiory sztuki pochodzące w większości z Muzeum Narodowego w Warszawie, w tym z kolekcji Kierbedziów, stanowią doskonałe uzupełnienie bogatych architektonicznie wnętrz. To właśnie tak często zadawane nam pytania o historię budynku, jak i o zgromadzone w nim dzieła sztuki skłoniły nas do przygotowania niniejszej publikacji.

Chciałbym wyrazić wielką wdzięczność Pani Aleksandrze Centroni, która podjęła się żmudnej pracy przeszukania archiwów rzymskich w celu odnalezienia śladów dotyczących powstawania budynku, przy okazji naświetlając w niezwykle interesujący sposób cały proces zabudowy powstającej w początkach XX wieku nowej rezydencjalnej dzielnicy Rzymu. Udało się odkryć plany i wizualizacje pierwszych koncepcji architektonicznych budynku, a także licznych przebudowań. Przygotowywanie tej publikacji przypomniało nam także wzruszającą historię spadku po Kierbedziach. Część znakomitej kolekcji tej polskiej rodziny, której przodek zasłynął jako budowniczy mostu w Warszawie i która znalazła schronienie we Włoszech, znalazła się w Ambasadzie i do dziś zdobi jej wnętrza.

Pragnę także szczególnie podziękować Panu Profesorowi Leszkowi Kukowi, dyrektorowi Stacji Naukowej

per non parlare poi del magnifico parco. Preziose opere d’arte provenienti in maggior parte dal Muzeum Narodowy di Varsavia, tra cui quelle della collezione Kierbedź, costituiscono un perfetto completamento della ricchezza architettonica degli interni. È stata proprio la grande frequenza con cui ci vengono poste domande sulla storia dell’edificio e sulle opere d’arte in esso contenute che ci ha spinto alla preparazione di questo volume.

Vorrei esprimere la mia gratitudine all’architetto Alessandra Centroni, che si è assunta l’oneroso lavoro di ricerca negli archivi romani per trovare tracce riguardanti la costruzione dell’edificio, e al contempo ha fatto luce in modo straordinariamente interessante sull’intero processo di edificazione dell’intero quartiere residenziale di Roma che sorse agli inizi del XX secolo. Si è riusciti a rinvenire i progetti e gli schizzi preparatori dei primi piani architettonici dell’edificio, e anche delle varie ristrutturazioni. La preparazione di questo volume ci ha fatto anche ricordare la commovente storia dell’eredità dei Kierbedź. Una parte dell’eccezionale collezione di questa famiglia polacca, che trovò rifugio in Italia e che ebbe un antenato celebre per la costruzione di un ponte a Varsavia, si trova nell’Ambasciata e ancora oggi ne decora gli interni. Desidero inoltre ringraziare particolarmente il professor Leszek

8

Polskiej Akademii Nauki w Rzymie, za napisanie zwięzłego, a zarazem bardzo ciekawego rozdziału o polsko -włoskich stosunkach dyplomatycznych. Wydawało nam się bowiem, że choćby krótki szkic na ten temat będzie wartościowym elementem wzbogacającym opis willi, w której znajduje się Ambasada, podkreślając jej istotną funkcję jako siedziby przedstawicielstwa dyplomatycznego.

Wspaniałe zdjęcia Ambasady przygotowała dla nas Nathalie Biet, z którą łączy mnie wieloletnia przyjaźń i która jest autorką wielu spektakularnych zdjęć zarówno budowli Rzymu, jak i przyrody. Marta Sputowska natomiast, której zdjęcia również znalazły się w albumie, uchwyciła między innymi rzadkie momenty, kiedy Ambasada, niczym podczas srogiej polskiej zimy, pokryta była śniegiem. Wreszcie moje bardzo serdeczne podziękowania należą się dwóm współpracownicom – Pani I Radcy Agnieszce Hoppen-Klikowicz i Annie Wawrzyniak, które z entuzjazmem i mozołem przygotowywały całość publikacji. Wbrew pozorom nie było to łatwe zadanie i wymagało wielu wysiłków i zachodu. Mam jednak nadzieję, że rezultat sprawi Państwu prawdziwą satysfakcję.

Kuk, direttore del Centro Studi dell’Accademia Polacca delle Scienze di Roma, per aver scritto un conciso, ma molto interessante saggio sui rapporti diplomatici polacco-italiani. Ci sembrava infatti che una pubblicazione che non accennasse, seppur brevemente, a questo tema, e che si limitasse a descrivere la sede dell’Ambasciata, sarebbe rimasta priva di un contenuto fondamentale, rappresentato dal capitolo dedicato alla sua funzione di sede di rappresentanza diplomatica. Le splendide fotografie sono state realizzate per noi da Nathalie Biet, a cui mi lega una pluriennale amicizia e che è autrice di molte spettacolari fotografie, sia degli edifici di Roma che di ambienti naturali. Marta Sputowska invece, le cui fotografie sono egualmente presenti nel volume, ha colto, tra le altre cose, i rari momenti in cui l’Ambasciata, quasi si trovasse sotto un rigido inverno polacco, è stata coperta di neve. Infine i miei più sentiti ringraziamenti vanno a due collaboratori: il I° Consigliere Agnieszka HoppenKlikowicz e Anna Wawrzyniak, che con entusiasmo e tenacia hanno preparato l’intera pubblicazione. Nonostante le apparenze non si è trattato di un compito facile e ha richiesto molti sforzi e molta cura. Spero che il risultato sia per Voi fonte di autentica soddisfazione.

Wojciech Ponikiewski Ambasciatore della Repubblica di Polonia in Italia

Wojciech Ponikiewski Ambasador Rzeczypospolitej Polskiej we Włoszech

9

SIEDZIBA AMBASADY I JEJ HISTORIA LA SEDE DELL’AMBASCIATA E LA SUA STORIA Alessandra Centroni

10

11

Fig. 1. Fragment panoramy Rzymu autorstwa G.B. Vasi (1765). W oddali wzgรณrze Monte Parioli i via Flaminia [w ING].

Fig. 1. Dettaglio della veduta di Roma di G.B. Vasi (1765). In fondo: il Monte Parioli con la via Flaminia [in ING].

12

Monte Parioli i narodziny nowej reprezentacyjnej dzielnicy mieszkaniowej na przełomie XIX i XX wieku

Il Monte Parioli e la nascita del nuovo quartiere borghese tra XIX e XX secolo

Siedziba Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej znajduje się dziś w ekskluzywnej dzielnicy Rzymu Parioli, położonej na tufowym wzgórzu o tej samej nazwie. Do końca XIX wieku była to dzielnica podmiejska, położona za murami miasta od strony Porta del Popolo, po lewej stronie zakola Tybru.

Obszar ten przed urbanizacją w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku był silnie związany z ważną osią komunikacyjną, jaką stanowiła Via Flaminia. Po obu jej stronach do końca XVI wieku ciągnęły się wysokie mury, a otwarte w nich łuki i bramy wjazdowe prowadziły na uprawne pola podrzymskich latyfundiów, winnic, ogrodów i siedzib arystokracji rzymskiej. Wśród tych ostatnich wyróżniała się Villa Giulia, podmiejska rezydencja kardynała Giovanniego Marii Del Monte, przyszłego papieża Juliusza III, wzniesiona w latach 1550-1555 na terenie dawnej winnicy przez Jacopo Barozzi da Vignola we współpracy z Bartolomeo Ammannatim i Giorgio Vasarim. Rezydencja stanowiła jeden z pierwszych przykładów zastosowania elementów dekoracyjnych wzorowanych na formach zaczerpniętych z natury.

W obrębie kompleksu Villa Giulia znajdowała się również, już od XVI wieku, siedziba zakupiona w 1800 roku1 przez księcia polskiego Stanisława Poniatowskiego.

W XVII wieku tuż poza granicami Villa Giulia została wzniesiona z woli Scipione Borghese Caffarellego, siostrzeńca Pawła V, monumentalna rezydencja Villa Borghese, w której znajdował się reprezentacyjny budynek, przeznaczony na ekspozycję zbiorów muzealnych, otoczony ogrodem w stylu renesansowym, ozdobionym dziełami sztuki antycznej, oraz parkiem w stylu wiejskonaturalistycznym.

Otoczone tak prestiżowymi i unikalnymi posiadłościami podmiejskimi wzgórze Parioli znajdowało się zatem aż do końca XIX wieku jak gdyby na uboczu, jako że zajęte było głównie przez ogrody i pola uprawne2, z pojedynczymi budynkami, których funkcje związane były przede wszystkim z pracą na roli3, i leżało tuż nad Tybrem, gdzie – jak pisze Stendhal w swoich Przechadzkach po Rzymie 4 – powietrze było niezdrowe, chociaż więc „trudno by znaleźć milszą siedzibę na lato”, trzeba było „nie bać się malarii”, jaką groziły liczne mokradła, pozostałość po częstych powo-

La sede dell’Ambasciata della Repubblica di Polonia si trova attualmente nel prestigioso quartiere Parioli, in un’area – la collina tufacea del Monte Parioli – che è stata, fino alla fine del XIX secolo, una zona prettamente suburbana, situata immediatamente al di fuori della cinta muraria della città oltre la porta del Popolo sulla sinistra dell’ansa del Tevere.

Il territorio, prima dell’urbanizzazione avvenuta nei primi decenni del ’900, era fortemente segnato dall’importante asse di collegamento della via Flaminia costeggiata lungo i due lati, fin dal XVI secolo, da alte mura dove archi e portali si aprivano dalla strada verso l’Agro romano, contrassegnato dalla presenza di latifondi, vigne, orti, ville e alcuni complessi edilizi patrizi.

Tra questi, spiccava la residenza suburbana voluta dal cardinale Giovanni Maria Del Monte, futuro papa Giulio III, realizzata tra il 1550 e il 1555 da Jacopo Barozzi da Vignola con la collaborazione di Bartolomeo Ammannati e Giorgio Vasari sul terreno della preesistente vigna e considerata uno dei primi esempi di sperimentazione linguistica con accentuazione del decorativismo e di forme derivate dalla natura.

Ai confini dei terreni di villa Giulia si espandeva anche, già nel XVI secolo, la residenza che il principe polacco Stanislao Poniatowski acquista nel 18001 mentre, nel XVII secolo, viene realizzato il monumentale complesso di villa Borghese, voluto da Scipione Borghese Caffarelli, nipote di Paolo V, che comprendeva un fabbricato da destinarsi a museo con annesso giardino di modello rinascimentale con boschi e opere d’arte antiche e un parco di aspetto rustico e naturale.

In tale contesto di ville suburbane prestigiose e singolari, il Monte Parioli risultava pertanto, ancora alla fine dell’800, pressoché isolato e caratterizzato prevalentemente dalla presenza di orti e seminativi2, con sporadici fabbricati destinati soprattutto a supporto di tali attività agricole3, e ubicato immediatamente a ridosso del Tevere in un sito che, come testimonia anche Stendhal nelle sue Passeggiate romane4, si distingueva per un ambiente malsano ove, nonostante non vi fosse “nulla di più grazioso per abitarvi in estate” bisognerebbe tuttavia “non temere la febbre” causata dall’abbondanza di acquitrini origi-

13

Fig. 2. Okolice Villa Giulia: z lewej strony widoczne Monte Parioli.

Akwarela Nicolasa Didiera Boguet z końca XVII wieku [w ING].

Fig. 2. Vista dell’area di villa Giulia con sulla sinistra il Monte Parioli, in un acquarello di Nicolas Didier Boguet, fine XVII secolo [in ING].

Fig. 3. Ulica Arco Oscuro, która przecinała Monte Parioli, rysunek anonimowy z XVIII wieku [w ING].

Fig. 3. La via dell’Arco Oscuro che attraversava il Monte Parioli in un disegno di un anonimo del XVIII secolo [in ING].

dziach i szkodach, wyrządzonych przez rzekę płynącą tutaj ciasnym zakolem.

Także nowe projekty urbanistyczne, powstałe po przeniesieniu w 1871 roku stolicy Królestwa do Rzymu, nie przewidywały rozbudowy miasta na tych terenach właśnie ze względu na zbyt częste powodzie. Mimo to wytyczono w tym okresie aleje Parioli, Liegi, Acqua Acetosa (czyli dzisiejszą aleję Marszałka Piłsudskiego), przewidziane jako aleje spacerowe dla nowej klasy mieszczańskiej. Ich otwarcie sprzyjało prawdopodobnie początkom spekulacji nieruchomościami w tej okolicy, która miała doprowadzić do wyburzenia istniejących willi podmiejskich i do pierwszych projektów parcelacji, jakie przewidywał Plan Zagospodarowania Przestrzennego autorstwa Edmondo Sanjusta z 1909 roku, zatwierdzony przez burmistrza Ernesta Nathana.

Nowy plan urbanistyczny miał bowiem na celu wprowadzenia „porządku” w mieście po kilku dziesięcioleciach szalejącej gorączki budowlanej. Przewidywał zabudowę zróżnicowaną w zależności od terenu i po-

nati dalle frequenti piene ed erosioni dovute alla stretta curva che il fiume faceva in quell’area.

Anche i nuovi programmi urbanistici di ampliamento della città, che conseguono allo spostamento nel 1871 della capitale del Regno a Roma, scartano eventuali espansioni verso queste zone proprio perché eccessivamente soggette a inondazioni. Vengono comunque realizzati in questo periodo i viali Parioli, Liegi, dell’Acqua Acetosa – l’attuale viale maresciallo Piłsudski – concepiti come veri e propri viali da passeggio per la nascente borghesia e la cui apertura favorisce probabilmente le prime speculazioni della zona, che comporteranno la distruzione delle ville suburbane esistenti e le prime proposte di lottizzazione previste dal Piano Regolatore del 1909 di Edmondo Sanjust, promosso dal sindaco Ernesto Nathan.

Il nuovo strumento urbanistico si poneva infatti l’obiettivo di porre ‘ordine’ alla città a seguito della dilagante febbre edilizia che aveva contraddistinto i decenni precedenti, prevedendo una edificazione differenziata a

14

seconda del territorio e distinta in tipologie (fabbricati, villini e giardini) secondo uno schema di espansione e crescita più coerente e soprattutto integrato con la predisposizione di infrastrutture adeguate. In particolare però, l’area dei Monti Parioli rimane solo marginalmente interessata dalla forte urbanizzazione, mantenendosi ancora come una sorta di ‘oasi’ verde, in quanto il Piano stabilisce che vi si possano costruire esclusivamente ville e villini con ampia estensione di giardini.

Grande attenzione nei confronti di questa parte della città si avrà a partire dal 1911 quando tutta la zona viene interessata dai lavori per l’Esposizione Universale, in particolare l’apertura di viale delle Belle Arti, la costruzione delle prime Accademie (come ad esempio quella Britannica), della Galleria Nazionale d’Arte Moderna e dello Stadio Nazionale, che comporteranno il ribaltamento della struttura urbanistica precedentemente impostata su via Flaminia e avvieranno man mano la crescita del quartiere Parioli soprattutto come ubicazione residenziale di un ceto borghese elevato e aristocratico.

Pertanto tra il 1918 e il 1925, a seguito di convenzioni con società immobiliari e di costruzione, inizia ben presto l’edificazione della zona, prima con la realizzazione di numerosi villini circondati da ampi giardini e zone verdi – così come indicato nel Piano Regolatore del 1909 – e successivamente, a partire dagli anni ’30 a seguito di varianti ai piani particolareggiati, che comportano spesso sostituzioni della tipologia del villino a favore di residenze più intensive, e a causa della sempre maggiore domanda di case, “le costruzioni avanzano anche nei ‘quartieri alti’ dove le palazzine cominciano a coprire uniformemente e totalmente i Monti Parioli: i forti dislivelli del terreno consentono ai costruttori di ricavare un numero di piani e un numero di appartamenti molto superiore a quanto era stato fin allora abituale per le palazzine”5.

Un ulteriore e definitivo accrescimento edilizio del quartiere si conclude nel secondo dopoguerra, quando la zona diviene, grazie anche alle attrezzature sportive realizzate in occasione delle Olimpiadi del 1960, sempre più aspirazione di massa comportando talvolta sensibili aumenti di volumi e cubature6 nonché un frequente frazionamento in più appartamenti o cambio di destinazione d’uso degli immobili da residenziale in terziario e servizi (ambasciate, consolati, banche, uffici, negozi, ristoranti, ecc.).

dzieloną na różne kategorie (budynki, wille i ogrody), prowadzoną zgodnie z bardziej spójną wizją ekspansji miasta i przede wszystkim skoordynowaną z rozwojem odpowiedniej infrastruktury. Jednak same wzgórza Parioli tylko w niewielkeij części zostały objęte intensywną urbanizacją i pozostały na razie swoistą „oazą” zieleni, ponieważ wedle planu na tym terenie wolno było budować tylko większe lub mniejsze wille otoczone obszernymi ogrodami.

Wielkie zainteresowanie tą częścią miasta pojawiło się w 1911 roku, kiedy cała dzielnica została objęta pracami przygotowawczymi do Wystawy Światowej. W szczególności otwarcie alei Belle Arti (Sztuk Pięknych), budowa pierwszych Akademii (jak na przykład Brytyjskiej), Narodowej Galerii Sztuki Współczesnej oraz Stadionu Narodowego, spowodowały radykalną zmianę całej struktury urbanistycznej, uprzednio skupionej wokół via Flaminia.

Rozpoczął się stopniowy rozwój Parioli przede wszystkim jako dzielnicy mieszkalnej zamożnego mieszczaństwa i arystokracji.

W latach 1918-1925 dzięki porozumieniom między agencjami handlu nieruchomościami i firmami budowlanymi postępuje szybka rozbudowa dzielnicy. Wznoszono najpierw liczne wille otoczone ogrodami i zielenią, jak przewidywał Plan z 1909 roku, ale od lat trzydziestych poczęto modyfikować plany szczegółowe, co często prowadziło do zastąpienia zabudowy willowej budownictwem intensywnym. Na skutek zwiększonego popytu na mieszkania „zabudowa postępowała także w ‘dzielnicach ekskluzywnych’ i kamienice mieszkalne zaczęły pokrywać jednolicie i całkowicie wzgórza Parioli: duże różnice poziomów pozwalały przedsiębiorcom wznosić budynki o znacznie większej liczbie pięter i mieszkań, niż było to dotąd możliwe w domach mieszkalnych”5.

Kolejny i ostatni etap rozbudowy dzielnicy zakończył się już w latach powojennych. Między inymi dzięki obiektom sportowym wzniesionym z okazji Olimpiady w 1960 roku dzielnica stała się przedmiotem aspiracji znacznie szerszych warstw społeczeństwa, co prowadziło czasem do zwiększania wymiarów budynków6, a często także do podziału dużych lokali w celu uzyskania większej liczby mieszkań lub do zmiany przeznaczenia budynków mieszkalnych na komercyjne lub urzędowe (ambasady, konsulaty, banki, biura, sklepy, restauracje, itp).

15

Fig. 4. Plan Regulacyjny Rzymu z 1909 roku. Widoczna rozbudowa dzielnicy Prati w pobliżu Via Flaminia oraz nowe dzielnice w północno-wschodniej części miasta. Strefa Monte Parioli jest natomiast prawie całkowicie zachowana z przeznaczeniem dla domów jednorodzinnych i zieleni.

[M. Morini, Atlante di storia dell’urbanistica].

Fig. 4. Pianta del Piano Regolatore Generale di Roma del 1909. Si evidenziano le nuove espansioni edilizie nella zona di Prati, a ridosso di via Flaminia e i nuovi quartieri a nord-est della città. L’area del Monte Parioli viene invece mantenuta abbastanza integra con la destinazione a villini e giardini [da M. Morini, Atlante di storia dell’urbanistica].

Fig. 5. Dzielnica Parioli w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku. Widoczne jest pojawienie się zabudowań o charakterze miejskim, w tym siedzib Akademii Brytyjskiej oraz Galerii Narodowej Sztuki Współczesnej [Piano topografico di Roma e suburbio w ASC].

Fig. 5. L’area del quartiere Parioli nel primo decennio del XX secolo. Si noti la presenza di una accennata espansione edilizia, dell’Accademia Britannica e della Galleria Nazionale d’Arte Moderna [Piano topografico di Roma e suburbio in ASC].

Willa jako typ zabudowy w rzymskim kontekście architektonicznym lat dwudziestych

La tipologia del villino nel contesto architettonico romano degli anni ’20 del XX secolo

Jak już wspomnieliśmy, w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Rzymu z 1909 r. jednym z przewidzianych typów zabudowy była willa, rozumiana jako budynek kilkupiętrowy otoczony ogrodem. Ideą Planu było zapobieżenie chaotycznemu rozwojowi miasta, a zarazem zapewnienie wzajemnej harmonii między terenami zabudowanymi a obszarami zielonymi.

Dotyczyło to także dzielnicy Parioli, gdzie mniej więcej od 1918 roku rozpoczęto budowę pierwszych eleganckich domów jednorodzinnych, wzorowanych na typie zabudowy wprowadzonym przede wszystkim w drugiej połowie XIX wieku, który poczynając od lat dwudzistych stawał się w Rzymie coraz powszechniejszy, w odpowiedzi na rosnące wymagania powstającej warstwy zamożnych

Come già accennato nel precedente paragrafo, la tipologia del villino a più piani immerso in una limitata zona a giardino viene prevista dal Piano Regolatore di Roma del 1909 quale tentativo di evitare una crescita disordinata della città e allo stesso tempo realizzare una certa armonia tra aree urbanizzate e aree verdi. È il caso anche del quartiere Parioli dove, a partire dal 1918 circa, iniziano a costruirsi le prime case signorili unifamiliari, secondo una tipologia edilizia introdotta soprattutto nella seconda metà dell’Ottocento e poi diffusasi a Roma dagli anni Venti del XX secolo per rispondere alle esigenze della ricca borghesia nascente di imprenditori, politici, finanzieri, professionisti, dirigenti e alti funzionari della pubblica amministrazione.

17

mieszkańców – przedsiębiorców, polityków, finansistów oraz wysokich urzędników administracji państwowej.

Za „willę” uważano dom pojedynczy i wolnostojący, dwu- lub trzypiętrowy, ale o rozmiarach dość ograniczonych, otoczony ogrodem ze wszystkich stron, zaprojektowany zwykle według pewnego schematu, na który składało się przyziemie, przeznaczone na pomieszczenia gospodarcze (kuchnie, spiżarnie, szyb windy, kotłownia itp.) wysoki parter z pomieszczeniami reprezentacyjnymi, przestronnymi i dobrze oświetlonymi (gabinety, jadalnie, salony gościnne itp.), pierwsze piętro z sypialniami i innymi pomieszczeniami mieszkalnymi, oraz drugie piętro lub strych dla służby7.

Budynek tego rodzaju został zdefiniowany jako „typ domu mieszkalnego modny w Rzymie podczas pierwszej fazy jego rozbudowy jako miasta stołecznego, wyraz kultury tego okresu, świadectwo jego gustu i stylu życia. Każdy taki dom różnił się od innych stylem, formą, wielkością i estetyką” 8.

Istotnie, można w nich nadal dostrzec obecność form architektonicznych świadczących o bardzo silnym wciąż przywiązaniu do praktyk dziewiętnastowiecznego eklektyzmu, które umocniło się pod wpływem coraz powszechniejszej wówczas swoistej wrażliwosci „romantycznej” oraz zainteresowania historycyzmem. Praktyki te polegały na czerpaniu z repertuaru stylów należących do poprzednich epok, w szczególności ze średniowiecza, za przykładem dzieł mistrzów brytyjskich takich jak John Ruskin i William Morris, co prowadziło do powstawania budowli inspirowanych wpływami romańskimi, gotyckimi, renesansowymi, barokowymi czy nawet mauretańskimi i orientalnymi.

W odróżnieniu od innych krajów europejskich (na przykład Anglii, Francji, Niemiec i Belgii), gdzie zaczynają pojawiać się kierunki, które zrywają z tradycjami klasyczno-akademickimi i starają się kierować wymogami racjonalności, aby stworzyć podstawy dla innowacji modernizmu, Włochy – a Rzym w szczególności – znamionowała prawie do końca lat dwudziestych widoczna jeszcze niepewność stylistyczna, której przejawem były bardzo różnorodne i niepowtarzalne eksperymenty9 oraz realizacja obiektów, odtwarzających różne style, czemu często towarzyszyło ich mieszanie i łączenie zarówno w ramach twórczości jednego architekta, jak wręcz w pojedyńczym obiekcie.

Ta tendencja i upodobanie do „revivalu” dominują przede wszystkim w elementach zewnętrznych, gdzie zwarte i kubiczne bryły zostają rozczłonkowane i ożywione przez występy, wnęki, loże, tarasy, balkony i wykusze

Fig. 6. Powyżej: willa dwurodzinna zrealizowana w 1912 roku przy ulicy Carlo Dolci n.3.

Figg. 7-8-9. Na następnej stronie od góry: willa zrealizowana w 1919 roku dla commendatore Titta Ruffo przy via Sassoferrato n.11 [fig. 7]; dzielnica Coppedè, zrealizowana w Rzymie w latach 1915-1927 w stylu eklektycznym [figg. 8-9]. [foto Alessandra Centroni] Fig. 6. Sopra: villino bifamiliare realizzato nel 1912 su via Carlo Dolci n. 3.

Figg. 7-8-9. Pagina accanto: in alto [fig. 7], villino realizzato nel 1919 per il commendatore Titta Ruffo su via Sassoferrato n. 11; al centro e in basso [figg. 8-9]: due immagini del quartiere Coppedè, realizzato a Roma tra il 1915 e il 1927 in stile eclettico. [foto Alessandra Centroni]

18

Per ‘villino’ si intendeva un edificio singolo e isolato, disposto su 2 o 3 piani, di dimensioni abbastanza contenute, dotato di giardino su ogni lato, e che seguiva, in genere, uno schema tipologico che prevedeva un seminterrato adibito a locali di servizio (cucine, dispensa, locale ascensore, caldaia, ecc.), un piano terreno sopraelevato con ambienti di rappresentanza ampi e luminosi (sale da studio, da pranzo, saloni per ricevere, ecc.), un primo piano con stanze da letto e annessi, e infine un secondo piano o un ammezzato per la servitù7.

Tali costruzioni vengono definite come il “tipo di abitazione in voga a Roma durante una delle prime fasi di espansione della città diventata capitale, sono espressione della cultura di un’epoca, ne testimoniano il gusto e il modo di vivere. Uno diverso dall’altro, per stile e per forma, per dimensione e per ornato”8.

Si assiste infatti a una persistenza di architetture che manifestano un’aderenza ancora molto forte verso la pratica eclettica ottocentesca, alimentata dal diffondersi di una certa sensibilità ‘romantica’ e dal crescente interesse per lo storicismo, di attingere al repertorio di stili appartenenti a epoche precedenti – e in particolare al Medioevo sull’esempio dell’opera di maestri britannici quali John Ruskin e William Morris – dando origine a costruzioni di ispirazione romanica, gotica, rinascimentale, barocca o addirittura anche moresca ed orientale.

A differenza di altri paesi europei (come ad esempio Inghilterra, Francia, Germania, Belgio), dove si fanno avanti scuole basate sul principio della rottura con la tradizione classico-accademica e dell’aspirazione a esigenze di razionalità al fine di gettare le basi per una innovazione modernista, l’Italia – e Roma in particolare – rileva, fino agli anni Venti circa, ancora una evidente incertezza stilistica che si concretizza nelle sperimentazioni più diverse e inedite9, con la realizzazione di opere che mirano al recupero di stili differenti, con frequente mescolanza e combinazione degli stessi sia nell’opera complessiva di uno stesso progettista che addirittura nello stesso edificio.

Tale tendenza e gusto del ‘revival’ si manifestano soprattutto nella realizzazione degli esterni, le cui volumetrie compatte e squadrate vengono articolate e movimentate da avancorpi, rientranze, logge, terrazze, balconi o bow-windows e, molto frequentemente, da una torretta con altana che emerge dalla copertura e che conferisce al fabbricato un aspetto di “minicastello medievale”10.

19

oraz bardzo często wzbogacone wieżyczką z altaną, która wyrasta ponad pokrycie dachu nadając budynkowi wygląd „zameczku średniowiecznego”10.

Fasady w dolnej części są często dekorowane cokołami i wzmacniane wykładziną – z kamienia lub jego imitacji – a pozostała część kompozycji architektonicznej zostaje ożywiona gzymsami wieńczącymi i przebiegającymi między piętrami, które podkreślają różnice stylistyczne. Całość wzbogacają jeszcze pilastry, kapitele, wsporniki, lunety z półkolistymi łukami, obramowania z trójkątnymi tympanonami, detale zapożyczone przeważnie z okresu Renesansu. Do głównego wejścia prowadzą często monumentalne schody, a najważniejszą część budynku wyróżnia zazwyczaj obecność loggi balkonowej.

Mówimy zatem o budowlach, które stosują się co prawda do pewnego określonego schematu, ale zarazem znacznie różnią się między sobą stylistyką i oczywistymi odmiennościami, także dzięki cennemu wkładowi specjalistycznych ekip rzemieślniczych, a czasem również znanych artystów, którzy próbowali swoich sił nie tylko w dekoracji wnętrz, ale również w dekoracji elewacji zewnętrznych, tworząc unikalne dekoracje ze stiuku, majoliki i kutego żelaza, a także freski, sgraffitti, mozaiki itp.

Wśród tych rzymskich eksperymentów trzeba jednak zwrócić uwagę także na dokonania, które zaowocowały rezultatami bardziej innowacyjnymi, jak na przykład realizacje Ernesto Basile, architekta z Palermo, który był promotorem we Włoszech „stylu secesyjnego”11, lub jak słynna dzielnica Coppedè, zbudowana w Rzymie w latach 1915-1927, uchodząca za być może najbardziej szczególny przykład „pastiche” różnych stylów.

Sytuacja architektury włoskiej i rzymskiej w szczególności w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku charakteryzuje się zatem jednoczesnym występowaniem różnych tendencji: wahają się one pomiędzy kontynuacją praktyk dziewiętnastowiecznego eklektyzmu, a poszukiwaniem rozwiązań bardziej lub mniej nowatorskich, które próbują stworzyć podstawy dla języka „nowoczesnego”, dążąc do większego uproszczenia form i w zasadzie do zerwania z tradycjami, również dzięki wprowadzaniu oraz wykorzystaniu coraz częściej nowych technologii i materiałów.

Stąd też ze strony znawców i zwolenników tej nowatorskiej tendencji podniosły się głosy surowej krytyki wobec eklektyzmu budownictwa willowego: Gustavo Giovannoni, na przykład, uważał że „willa to denerwująca tandeta,

Le facciate sono spesso decorate nelle parti basse da zoccolature e rinforzi a bugne – in pietra o a imitazione di essa – mentre il resto dell’impaginato architettonico viene ravvivato da cornici e marcapiani, che sottolineano i diversi ordini, e arricchito da lesene, capitelli, mensole, lunette ad arco, cornici a timpano, elementi attinti prevalentemente dal repertorio rinascimentale. A sottolineare l’ingresso principale si trova in genere uno scalone monumentale, mentre gli ambienti principali sono caratterizzati sovente dalla presenza di loggiati.

Si tratta pertanto di costruzioni che, nonostante uno schema tipologico abbastanza simile, denotano tra di loro notevoli differenze stilistiche ed evidente originalità, accresciuta anche dal prezioso contributo di maestranze artigianali altamente specializzate nonché talvolta di famosi artisti i quali si cimentano non solo nelle decorazioni degli interni ma anche delle facciate esterne, attraverso la realizzazione di singolari ornamenti in stucco, maiolica, affreschi, graffiti, mosaici, ferro battuto, ecc.

Nell’ambito di tali sperimentazioni romane bisogna pur tuttavia evidenziare anche risultati che tendono a esiti più innovativi quali ad esempio le realizzazioni dell’architetto palermitano Ernesto Basile che si fa interprete, in Italia, dello stile ‘liberty’11 oppure il famoso quartiere Coppedè, realizzato a Roma tra il 1915 e il 1927, e considerato forse la più singolare espressione di ‘pastiche’ di stili diversi.

La situazione dell’architettura italiana e romana in particolare nei primi decenni del XX secolo denota pertanto una sincronica presenza di atteggiamenti differenti, che oscillano tra la prosecuzione della pratica eclettica ottocentesca a quelli più o meno innovativi, che tentano di porre le basi per un nuovo linguaggio ‘moderno’ che aspiri a una maggiore semplificazione delle forme e a una sostanziale rottura con la tradizione, anche a seguito dell’introduzione e dell’utilizzo sempre più frequente di nuove tecnologie e materiali.

Pertanto, nei confronti dell’eclettismo dei villini, si sollevano, da parte di studiosi e sostenitori di tale atteggiamento innovatore, aspre e severe critiche: Gustavo Giovannoni, ad esempio, considera “il villino una povera cosa che infastidisce, perché manca di ogni senso di proporzione e di ogni ordine”12, mentre Marcello Piacentini definisce “quell’architettura caotica, affastellata, plebea, dalle mille reminescenze d’ogni paese e di ogni epoca e dalle mille insulse invenzioni di stili effimeri come il floreale”13, anche

20

ponieważ brak jej całkowicie poczucia proporcji i wszelkiego ładu”12, natomiast Marcello Piacentini określał ją jako „architekturę chaotyczną, zagmatwaną, plebejską, łączącą tysiące wpływów ze wszystkich krajów i epok i tysiące niedorzecznych wynalazków stylowych, przemijających jak styl kwiecisty”13; co prawda oni sami w pewnym sensie przyłożyli rękę do powstania tego typu architektury w niektórych swoich początkowych projektach.

se loro stessi, in un certo modo, avevano favorito tale approccio architettonico in alcune iniziali realizzazioni.

La costruzione del villino dell’Ambasciata e le sue trasformazioni Con atto notarile del 16 ottobre 1951 la Repubblica Popolare di Polonia, tramite l’allora chargé d’affaires Władysław Tykociński, diviene proprietaria dell’immobile sito in via Pietro Paolo Rubens, acquistandolo dalla Società Anonima Immobiliare Martinozze, al fine di adibirlo a sede di rappresentanza presso lo Stato italiano. Si trattava di una delle prime costruzioni realizzate nel cuore di Monte Parioli a seguito della destinazione dell’area a “villini” con l’approvazione del Piano Regolatore del 1909 di Sunjust14.

Nelle epoche precedenti infatti, come già ampiamente evidenziato, l’area risulta pressoché disabitata e utilizzata per colture varie, situata all’interno dell’Agro romano poco al di fuori delle mura urbiche della città e della Porta del Popolo; già la pianta del Bufalini (1551) indicava una serie di “vinee” sul Monte e l’analisi delle cartografie storiche ottocentesche e del Catasto Gregoriano in particolare conferma come, nel 1819, la zona in questione fosse destinata ancora a “vigna”. Possiamo qui infatti identificare il lotto su cui sorgerà il villino come porzione della particella n. 278, ubicato tangenzialmente alla curva del vicolo dell’Arco Oscuro15 e di proprietà del conte Alessandro Cardelli, figlio di Francesco16, nobile romano che vantava l’appartenenza ad una delle due compagnie della guardia papale17.

La proprietà del medesimo lotto di terreno è confermata alla stessa famiglia anche nel 1870, come si evince dal catasto rustico effettuato in quell’anno, dove intestatario risulta il conte Carlo Cardelli – figlio di Alessandro – e la particella mantiene ancora la destinazione di “vigna”18.

Con istrumento notarile del 1 luglio 1905 il conte Francesco Saverio Cardelli – figlio di Alessandro – vende il podere (nel frattempo suddiviso parte in “vigna” e parte in “seminativo”) alla signora Adele Mariani19 già proprietaria, insieme al marito Temistocle Fossati, di ampi possedimenti nella zona, quali ad esempio la limitrofa Villa Fossati.

L’osservazione delle cartografie del monte Parioli fino all’inizio degli anni Venti conferma, ancora, la presenza di scarse costruzioni, una accennata viabilità articolata essenzialmente intorno al viale dell’Arco Oscuro e il per-

Budowa willi Ambasady i jej przekształcenia Na podstawie aktu notarialnego z 16 października 1951 roku Polska Rzeczpospolita Ludowa, reprezentowana przez ówczesnego chargé d’affaires Władysława Tykocińskiego, stała się właścicielem nieruchomości usytuowanej przy ulicy Pietro Paolo Rubensa, nabywając ją od Anonimowej Spółki Obrotu Nieruchomościami Martinozze, w celu przystosowania budynku do funkcji siedziby reprezentacji Polski w Państwie Włoskim. Był to jeden z pierwszych budynków wzniesionych w sercu Wzgórza Parioli w ramach realizacji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Sunjusta z 1909 roku, który przeznaczył ten obszar na zabudowę willową14.

W poprzednich epokach bowiem, jak już wykazaliśmy, był to teren prawie niezamieszkały, wykorzystywany do różnych celów rolniczych, należący do Agro Romano, czyli wiejskiej otuliny Rzymu, nieodległy od murów miejskich i od Porta del Popolo. Mapa Bufaliniego (1551) poświadcza istnienie licznych „winnic” na Wzgórzu, zaś analiza map historycznych z dziewiętnastego wieku, a zwłaszcza Katastru Gregoriańskiego potwierdza, że w 1819 roku teren ten był jeszcze przeznaczony na winnice.

Możemy tutaj zidentyfikować działkę, na której później powstanie willa, jako część parceli oznaczonej numerem 278, przylegającą do zakrzywienia uliczki Arco Oscuro15 i należącą do hrabiego Alessandro Cardelli, syna Francesco16, szlachcica rzymskiego, który chlubił się przynależnością do jednej z dwóch kompanii gwardii papieskiej17. Pozostawanie działki w rękach tej samej rodziny potwierdzone zostało również w 1870 roku, jak wynika z „catasto rustico” (kataster wiejski), sporządzonego w tym roku, gdzie jako właściciel figuruje hrabia Carlo Cardelli – syn Alessandra – a parcela jest nadal oznaczona jako „winnica”18.

Aktem notarialnym z 1 lipca 1905 roku hrabia Francesco Saverio Cardelli – syn Alessandra – sprzedaje posiadłość (podzieloną tymczasem na winnicę i część przeznaczoną „pod

21

Fig. 10. Catasto Gregoriano (Kataster Gregoriański – przyp tłum.) z 1819 roku. Zaznaczona kółkiem parcela 278, odpowiadająca działce aktualnej siedziby Ambasady; dołączony zapis wymienia jako właściciela hrabiego Alessandro Cardelli i przeznaczenie terenu na winnicę. U dołu, w pobliżu murów obronnych miasta, można zidentyfikować zabudowania Villa Giulia i Villa Poniatowski [ASR, Catasto Gregoriano, Agro romano, mappa 153].

Fig. 10. Catasto Gregoriano del 1819. Il cerchio indica l’area della particella 278, corrispondente al lotto della sede attuale dell’Ambasciata; il relativo brogliardo riporta proprietario il conte Alessandro Cardelli e destinazione d’uso del terreno “vigna”. In basso, a ridosso delle mura urbiche della città, possiamo notare il complesso delle ville Giulia e Poniatowski [ASR, Catasto Gregoriano, Agro romano, mappa 153].

22

Fig. 11. Catasto rustico (Kataster rolny, przyp tłum.) z 1870. Teren zaznaczony kółkiem odpowiada aktualnej parceli siedziby Ambasady podzielonej na działki n. 278 i n. 966; dołączony zapis wymienia jako właściciela hrabiego Carlo Cardelli z przeznaczeniem terenu nadal na winnicę [ASR, UTE, Catasto rustico, matrice 3, intestazione 425].

Fig. 11. Catasto rustico del 1870. Il cerchio indica l’area corrispondente al lotto della sede attuale dell’Ambasciata, suddiviso tra le particelle nn. 278 e 966; il relativo brogliardo riporta intestatario il conte Carlo Cardelli e destinazione d’uso ancora “vigna” [ASR, UTE, Catasto rustico, matrice 3, intestazione 425].

23

zasiew”) pani Adele Mariani19 dysponującej już, wspólnie z mężem Temistocle Fossatim, rozległymi posiadłościami w okolicy, jak na przykład sąsiednią Willą Fossatich.

Analiza map Wzgórza Parioli aż do początku lat dwudziestych potwierdza wciąż znikomą obecność zabudowań, słabą sieć drogową, skupioną głównie wokół alei Arco Oscuro oraz utrzymywanie się wiejskiego i podmiejskiego charakteru okolicy, w której wyróżniał się wyraźnie kompleks Willi Balestra z jej rozległym ogrodem.

Po kolejnych podziałach i zmianach właścicieli, których celem było przekształcenie działki na teren budowlany20, kupuje ją pani Giuseppina Fillari Carrubba, pochodząca z Neapolu, z zamiarem budowy „willi z ogrodem” dla swojej rodziny. Akt notarialny nosi datę 14 listopada 1924 roku.

Projekt, opracowany przez inżyniera Mario Amodio, zostaje przedstawiony w Urzędzie Miasta Rzymu 9 czerwca 1925 roku w celu uzyskania pozwolenia na budowę, a następnie zaaprobowany 7 lipca tego samego roku przez Komisję Budowlaną, która potwierdza, że projekt jest zgodny z przeznaczeniem dzielnicy na zabudowę „willową i wielorodzinną” i że zachowuje przepisową odległość budynku od ulicy (6 m), zgodnie z ówczesnym prawem budowlanym. Zezwolenie zawiera co prawda kilka uwag o charakterze formalnym, na przykład wskazuje, że projekt przewiduje „nieoświetlone korytarze” oraz „liczne występy zarówno na elewacji frontowej, jak i tylnej”21.

Prace budowlane rozpoczęły się zatem 10 sierpnia 1925 roku i zostały zakończone 16 lutego 1928 roku, jak wynika z dokumentu potwierdzającego ukończenie budowy22.

W 1930 roku plany działki usunięto ostatecznie z katastru terenów rolniczych i włączono do katastru miejskiego jako objęte nowym budownictwem.

Po początkowych wahaniach (których można się domyślać na podstawie korekt naniesionych piórem na głównym planie projektu) budynek usytuowano tak, aby główne wejście było od ulicy Ceracchi; zgodnie z ustalonym już schematem willi jednorodzinnej dom rozplanowano na trzech głównych poziomach, z przyziemiem oraz poddaszem prowadzącym na taras. Łączna powierzchnia zabudowy sięga ok. 400 m2, a całkowita wysokość to 15 metrów.

Plan budowli miał formę nieregularną, niezbyt klarowną, był rozłożony wokół centralnego pomieszczenia wejściowego, z którego otwierał się dostęp do pozostałych przestrzeni. Łącznie ok. 45 pomieszczeń znajdowało się na kilku poziomach: w przyziemiu pełniącym rolę piwnicy; na

durare dell’aspetto rurale e suburbano, in cui risaltava il complesso di Villa Balestra con il suo esteso giardino.

A seguito di successivi frazionamenti e passaggi di proprietà al fine di rendere edificabile il terreno20, la signora Giuseppina Fillari Carrubba di origini napoletane acquista il suolo – con atto notarile del 14 novembre 1924 – con l’intento di realizzare una “villa con giardino” per la propria famiglia.

Il progetto, redatto dall’ingegner Mario Amodio, viene presentato al Comune di Roma il 9 giugno 1925 per la relativa autorizzazione e successivamente approvato dalla Commissione edilizia il 7 luglio del medesimo anno, confermandone la destinazione d’uso della zona “a villini e palazzine” e la regolarità del distacco dal fronte stradale (6 metri), come richiesto dal vigente Regolamento edilizio. Nel nulla osta non mancano però alcune osservazioni di carattere formale come ad esempio la segnalazione della presenza in planimetria di “corridoi bui” e “molte riseghe sia in prospetto che nella parte posteriore”21.

I lavori di costruzione del fabbricato iniziano così il 10 agosto 1925 e vengono ultimati il 16 febbraio 1928, come risulta dal certificato di fine lavori22; nel 1930 i relativi mappali vengono finalmente stralciati dal catasto terreni e introdotti nel catasto urbano, come nuova edificazione.

Dopo un iniziale ripensamento (desumibile dalla correzione a penna sulla planimetria generale di progetto) l’edificio viene orientato rivolgendo l’ingresso principale verso via Ceracchi; conformemente alla tipologia ormai codificata per i villini, il fabbricato era disposto su tre livelli principali, più un seminterrato e una soffitta con terrazzo, per un totale di circa 400 mq coperti e un’altezza complessiva di 15 metri.

L’impianto planimetrico si articolava seguendo una forma irregolare, non ben definita, intorno all’ingresso che fungeva da perno e snodo del resto degli ambienti; questi ultimi erano circa n. 45 distribuiti in: un livello seminterrato a uso cantina; un piano terra rialzato che dal giardino introduceva nel vestibolo – in cui si trovava la scala di collegamento principale ai piani superiori – e alcune sale di rappresentanza (uno studio, un salotto, un pranzo-salone con annesso “fumoir”, alcune stanze da letto con proprio servizio igienico e alcuni vani destinati ai domestici); un primo e un secondo piano probabilmente con altre stanze da letto e servizi per la famiglia ed eventuali ospiti. Una scala di servizio conduceva dal secondo piano alla soffitta e al terrazzo

24

che consentiva l’accesso all’altana posta nella torretta.

Dai documenti progettuali, rinvenuti presso l’Archivio Storico Capitolino, si evidenzia una piena aderenza allo stile eclettico in voga a Roma ancora negli anni Venti, desumibile soprattutto dall’analisi dei prospetti – anche se parzialmente differenti rispetto a quanto realizzato – e dalle foto dell’epoca.

Il volume del fabbricato si presentava asimmetrico, composto da più corpi assemblati tra di loro senza una precisa e regolare conformazione, caratteristica che conferiva al complesso una pluralità di prospettive differenti a seconda dei punti di vista dalle strade adiacenti; ad emergere dalla copertura si trovava, in posizione angolare, la torretta con altana, elemento di chiara reminescenza medievale e presente nella maggior parte dei villini dell’epoca.

L’impaginato architettonico delle facciate era quindi molto movimentato, contraddistinto da una evidente bicromia determinata dal rosso del laterizio, esistente sulle superfici di fondo, e dal chiaro del travertino – utilizzato quale rivestimento della zoccolatura basamentale, nei cantonali, nei marcapiani che scandivano i diversi livelli, negli apparati decorativi, nelle cornici e nel coronamento superiore del fabbricato – e del finto bugnato intonacato a ‘rustico’ che copriva fino al primo livello della torretta.

Fulcro della costruzione era l’ingresso principale verso via Ceracchi, evidenziato da uno scalone monumentale a tenaglia circolare che dal giardino circostante immetteva al piano terreno rialzato mediante una sorta di pronao a doppio ordine, sorretto da quattro colonnine e arricchito da singolari parapetti in pietra traforati che ricordava motivi rinascimentali o addirittura orientali.

Sempre sul fronte principale, tre bow-windows erano posti a terminazione dei saloni di rappresentanza e costituivano, probabilmente, gli elementi più singolari e caratteristici del corpo di fabbrica; dalle immagini dell’epoca, infatti, si evince una particolare raffinatezza dei dettagli e dei motivi delle decorazioni, anche qui di ispirazione orientale.

Infine, ad arricchire il resto della composizione e conferirne un aspetto rustico-medievale con numerose reminescenze rinascimentali, si trovavano differenti tipologie di aperture (rettangolari oppure ad arco a tutto sesto monofore e a bifora sorretta da esili colonnine ioniche) nonché una interessante soluzione per il coronamento superiore delle superfici coperte a terrazzo, che ricorda

Fig. 12. Projekt budowlany willi. Plan parteru [ASC, Ispettorato edilizio, prot. 22744/1925].

Fig. 12. Elaborati del progetto di costruzione del villino.

Pianta del piano terra [ASC, Ispettorato edilizio, prot. 22744/1925].

wysokim parterze, na którym z ogrodu wchodziło się do przedpokoju i gdzie znajdowała się głowna klatka schodowa prowadząca na wyższe piętra oraz niektóre pomieszczenia reprezentacyjne (gabinet, salon, salon-jadalnia z sąsiednim “fumoir”, kilka pokoi sypialnych z niezależnymi urządzeniami sanitarnymi i kilka pomieszczeń dla służby); pierwsze i drugie piętro prawdopodobnie przeznaczone były na sypialnie z łazienkami dla członków rodziny lub ewentualnych gości. Schody wewnętrzne prowadziły z drugiego piętra na poddasze oraz na taras, z którego wchodziło się do altany usytuowanej w wieżyczce.

W dokumentach projektowych, znajdujących się w Archiwum Historycznym na Kapitolu, wyraźnie widoczna jest całkowita dominacja stylu eklektycznego, modnego w Rzymie jeszcze w latach dwudziestych. Pozwala to dostrzec przede wszystkim analiza rysunków fasad – chociaż różnią się one częściowo od faktycznie zrealizowanych – oraz fotografii z tego okresu.

25

Fig. 13. Zob. str. 28. / Fig. 13. Vedi pag.28.

Bryła budynku miała wygląd asymetryczny, składała się z kilku części, których połączenie nie tworzyło jasnego i regularnego układu, co sprawiało, że całość obserwowana z różnych punktów na otaczających ulicach jawiła się w bardzo różnych perspektywach. Nad dachem wznosiła się narożna wieżyczka z altaną, element wyraźnie nawiązujący do średniowiecza i obecny w większości willi z tego okresu.

Kompozycja architektoniczna fasad była zatem bardzo urozmaicona, charakteryzowała się dwubarwnością uzyskaną dzięki połączeniu czerwieni cegieł na powierzchniach wgłębionych z jasnym trawertynem, użytym jako okładzina cokołów, w narożnikach, gzymsach między piętrami, które znaczyły różne kondygnacje, w dekoracjach, obramowaniach i w górnym gzymsie budynku; jasne było też sztuczne boniowanie z surowego tynku, typu „rustykalnego”, pokrywającego do pierwszej kondygnacji wieżyczkę.

Punktem centralnym budowli było główne wejście od ulicy Ceracchi, podkreślone monumentalnymi schodami w formie podkowy, które prowadziły z otaczającego ogrodu na podwyższony parter poprzez ganek na dwóch poziomach, oparty na każdym piętrze na czterech kolumienkach i wzbogacony interesującą ażurową balustradą z kamienia przypominającą motywy renesansowe lub nawet orientalne. Na głównej elewacji znajdowały się trzy wykusze usytuowane na zamknięciu salonów reprezentacyjnych i zapewne stanowiące najbardziej wyróżniające się i charakterystyczne elementy budynku. Zdjęcia z tego okresu pozwalaja dostrzec szczególnie wyszukane detale i elementy dekoracyjne, także o inspiracji orientalnej.

Wreszcie, w celu wzbogacenia całej kompozycji i nadania jej wyglądu sielsko-średniowiecznego z licznymi wstawkami renesansowymi wprowadzono różne rodzaje otworów (prostokątne lub z łukiem półokrągłym, pojedynczym lub podwojonym, wspartym na delikatnych kolumienkach jońskich), jak również interesujące zwieńczenia górnej części powierzchni przekrytej tarasami, przypominające blanki gwelfowskie ze średniowiecznych budowli obronnych.

Całości zespołu willi dopełnia – oprócz ogrodu ozdobionego fontannami i rzeźbami – wzniesiony na tyłach głównej budowli mniejszy budynek dwukondygnacyjny, przeznaczony na garaż, stajnię i mieszkanie dla personelu23.

W dziejach willi „Carrubba”, początkowo przeznaczonej na użytek jednorodzinny, w kilkanaście lat po jej wybudowaniu doszło – w następstwie śmierci właścicieli24 – do radykalnych przemian. Budynek został sprzedany w 1941

le merlature guelfe delle costruzioni medievali fortificate.

A completare il complesso della villa, oltre ad un ampio giardino arricchito da fontane e statue, viene costruito – nella parte retrostante il corpo di fabbrica principale – un altro piccolo edificio, su due livelli, da adibire a garage, stalla e abitazione per il personale di servizio23.

Le sorti del villino “Carrubba”, inizialmente destinato ad abitazione unifamiliare, subiscono pochi anni dopo la costruzione – a causa della morte dei proprietari24 – un radicale cambiamento; lo stabile viene infatti venduto nel 1941 dall’erede, la figlia Assunta, alla Società Anonima Immobiliare Martinozze con contratto definitivamente consolidato con atto di transazione del 28 dicembre 1946.

I nuovi acquirenti, con l’intento probabilmente di farne la sede della società, provvedono ad apportare alcune sostanziali modifiche per adattare l’immobile alle mutate esigenze funzionali. Bisogna sottolineare, purtroppo, anche l’affacciarsi del pericoloso fenomeno di speculazione edilizia che nel dopoguerra colpisce anche tali tipologie edilizie con irreversibili manomissioni, attuate mediante soprelevazioni, superfetazioni e trasformazioni – se non talvolta complete demolizioni e rifacimenti al fine di sfruttare più intensamente il lotto a disposizione – che rendono il più delle volte irriconoscibile l’aspetto originario dell’edificio. Nel 1947 viene presentato, infatti, al Comune di Roma, un progetto di “ampliamento e restauro” del villino che comporta una alterazione del prospetto principale su via Ceracchi e alcune modifiche interne25, trasformazioni che determineranno l’assetto definitivo dell’edificio così come giunto fino ai nostri giorni; del 1948 è invece il progetto di costruzione di una autorimessa con accesso indipendente da via Pietro Paolo Rubens26.

L’ampliamento di circa 100 mq di superficie nella villa prevede la demolizione, in facciata, dello scalone monumentale a tenaglia, di tutti i bow-windows e la realizzazione di un volume circolare a chiusura e collegamento delle due ali adiacenti, che presenta un doppio ordine di loggiato con arcate e terrazzo soprastante, preceduto da una semplice scalinata a doppia rampa.

Tale inserzione è anche oggi chiaramente visibile dalla differente coloritura delle superfici in laterizio del secondo livello, dal rivestimento in travertino del primo livello e dalla semplificazione delle decorazioni e delle modanature.

All’interno, si provvede a eliminare la scala di collegamento principale che dal vestibolo conduceva ai diversi

27

Figg. 13-14. Na poprzedniej stronie i powyżej: projekt budowlany willi, elewacja frontowa i przekrój [ASC, Ispettorato edilizio, prot. 22744/1925].

Figg. 13-14. Pagina precedente e sopra: elaborati del progetto di costruzione del villino. Prospetto principale e sezione [ASC, Ispettorato edilizio, prot. 22744/1925].

Fig. 15. Projekt budowlany willi: elewacja budynku przeznaczonego na garaż i na mieszkania dla pracowników [ASC, Ispettorato edilizio, prot. 22744/1925].

Fig. 15. Elaborati del progetto di costruzione del villino: prospetto dell’edificio adibito a garage e abitazione per i domestici [ASC, Ispettorato edilizio, prot. 22744/1925].

roku przez spadkobierczynię, córkę właścicieli Assuntę, Anonimowej Spółce Obrotu Nieruchomościami Martinozze na mocy kontraktu potwierdzonego ostatecznie aktem transakcji z 28 grudnia 1946 roku. Nowi nabywcy, prawdopodobnie z zamiarem przeznaczenia budynku na siedzibę spółki, wprowadzili pewne istotne zmiany, aby dostosować go do nowych wymagań funkcjonalnych.

Niestety trzeba też w tym miejscu podkreślić, że właśnie w tym okresie pojawiło się groźne zjawisko spekulacji budowlanej, która w okresie powojenym dotknęła także tego typu budynki. Skutkowało to nieodwracalnymi zmianami, jak nadbudowania, obce stylistycznie dobudówki oraz przekształcenia, a czasami wręcz prowadziło do kompletnych wyburzeń i przebudowy w celu maksymalnego wykorzystania parceli – co często dziś uniemożliwia rozpoznanie pierwotnego wyglądu obiektu.

W 1947 roku w Urzędzie Miasta Rzymu został przedstawiony projekt „powiększenia i renowacji” willi, który dotyczył zmian w elewacji frontowej od ulicy Ceracchi i kilku zmian we wnętrzu25; zmiany te nadały budynkowi ostateczny kształt, w jakim przetrwał on do dzisiaj; z roku 1948 jest natomiast projekt garażu z niezależnym wejściem od ulicy Pietro Paolo Rubensa26.

livelli – mantenendo pertanto solo quella secondaria – e a realizzare una serie di tramezzature per ricavare un maggior numero di ambienti e servizi igienici, frammentando notevolmente anche gli spazi originariamente destinati a sale di rappresentanza. Appare pertanto probabile che l’intero immobile sia stato suddiviso con l’intento di ottenere differenti tagli di appartamenti da vendere o eventualmente affittare (cfr. fig. 19).

Questa operazione, anche se forse appetibile dal punto di vista economico, ha tuttavia comportato sia una alterazione della tipologia edilizia del villino unifamiliare, snaturandone le spazialità interne, che una perdita irrimediabile di quelle caratteristiche (come ad esempio lo scalone di ingresso o i singolari bowwindows) che lo avevano reso peculiare nell’ambito della tendenza eclettica degli anni ’20, come ulteriore testimonianza di quello stile che trovava espressione nell’attingere al ricco repertorio delle epoche passate.

Nel 1951, fortunatamente, la Repubblica di Polonia diviene proprietaria del villino, per adibirlo a sede della propria ambasciata a Roma, e apporta alcune piccole modifiche interne necessarie per le esigenze della nuova destinazione ma anche per l’adeguamento alle normative

28

Zwiększenie powierzchni willi o około 100 m kw. przewidywało wyburzenie monumentalnych schodów w kształcie podkowy od strony fasady, usunięcie wszystkich wykuszy oraz realizację pomieszczenia na planie półkola, zamykającego i łączącego dwa przyległe skrzydła, mającego formę podwójnej loggi z arkadami i z tarasem powyżej, do którego wiodły skromne schody o podwójnym biegu.

O tej przebudowie do dzisiaj przypomina różnica barw powierzchni ceglanej drugiej kondygnacji, odmienna wykładzina z trawertynu na pierwszej kondygnacji i uproszczenia wystroju gzymsów.

We wnętrzu usunięto główne schody łączące przedpokój z pozostałymi piętrami – zachowując zatem tylko schody pomocnicze – oraz wzniesiono serię ścian działowych w celu uzyskania większej liczby pomieszczeń oraz łazienek, dzieląc w znacznym stopniu również powierzchnie pierwotnie przeznaczone do celów reprezentacji. Wydaje się wobec tego prawdopodobne, że cały budynek został tak podzielony, aby uzyskać mieszkania różnej wielkości przeznaczone na sprzedaż lub ewentualnie na wynajem.

To przedsięwzięcie, jakkolwiek być może opłacalne z punktu widzenia ekonomicznego, spowodowało jednak zarówno zmianę charakteru budynku jako willi jednorodzinnej, zniekształcając wewnętrzny układ przestrzenny, jak i nieodwracalną utratę charakterystycznych elementów (na przykład schodów wejściowych lub interesujących wykuszy), które stanowiły o jego niepowtarzalności w ramach eklektycznego nurtu lat dwudziestych i były dodatkowym świadectwem stylu, który lubował się w czerpaniu z bogatego repertuaru poprzednich epok.

Na szczęście w 1951 roku Polska Rzeczpospolita Ludowa nabywa willę na własność z zamiarem przeznaczenia jej na siedzibę ambasady w Rzymie i przeprowadza niewielkie zmiany we wnętrzach, aby przystosować ją do nowej funkcji, ale także do aktualnych przepisów, a przez to przywraca jej, w miarę możliwości, należytą godność.

Usunięto mianowicie niektóre ze ścian działowych w pokojach na pierwszym piętrze, przywracając tym pomieszczeniom przestronność, jaką miały pierwotnie, niezbędną dla celów reprezentacyjnych; zainstalowano windę wewnątrz jedynych pozostałych schodów dla ułatwienia użytkownikom korzystania ze wszystkich poziomów budynku, a pomieszczenia na drugim i trzecim piętrze podzielono racjonalnie i zaadaptowano na biura. Szczególnie salony pierwszego piętra odzyskały swoją oryginalną „świet-

vigenti, restituendo all’edificio, per quanto possibile, la dignità che gli spettava.

Si provvede, infatti, alla rimozione di alcune tramezzature realizzate nelle sale al primo piano, riportando gli ambienti alla spazialità e all’uso di rappresentanza che avevano in origine; viene introdotto un ascensore all’interno dell’unica scala rimasta, al fine di rendere fruibile a tutti ogni livello dell’edificio, e i vani del secondo e terzo piano vengono ridistribuiti razionalmente per adattarli ai vari uffici.

I saloni del primo piano, in particolare, hanno riacquistato il loro primitivo ‘splendore’, con la realizzazione di pregevoli rivestimenti e pavimentazioni in marmo di differenti tipologie e cromie che creano singolari contrasti (bianco di Carrara nelle campiture centrali, diverse tonalità di rosso, verde scuro, giallo, grigio per le fasce laterali), con i controsoffitti a volta ribassata lunettata che conferiscono una percezione di slancio in altezza degli ambienti, con piacevoli coloriture, talune recentissime, di alcune pareti in tinte pastello.

Ad arricchire le sale di maggiore rappresentanza, inoltre, si trovano caminetti modanati rivestiti in marmo con soprastanti specchi, mobili d’epoca a intarsi e intagli o mobili più lineari tardo liberty, oppure singolari porte scorrevoli con maniglie in stile anni Cinquanta.

Infine, gli ambienti più importanti sono impreziositi da una interessante serie di opere scultoree come ad esempio una testa in bronzo che raffigura il maresciallo Józef Piłsudski, opera di Franciszek Strynkiewicz del 1937, e un busto di donna (probabilmente Maria Maro), sempre in bronzo, opera di Józef Gosławski del 1938.

Pregevole anche la collezione di quadri alle pareti dei saloni al piano terra, come la raccolta appartenente al Museo Nazionale di Varsavia tra cui alcuni olii: una Ninfa attribuita a Jacek Malczewski, celebre pittore del simbolismo polacco; un Ritratto di bambina (della metà dell’Ottocento) attribuito a Artur Grottger; un paesaggio italiano che rappresenta un Riposo di viandanti, opera settecentesca del pittore tedesco Philipp Peter Roos detto Rosa da Tivoli; Vertumno e Pomona di Pietro della Vecchia (del XVI secolo) raffigurazione delle due divinità amanti, l’uno il dio etrusco che personificava il “mutamento di stagione” e aveva il dono di trasformarsi in tutte le forme che voleva e l’altra la dea romana dei “frutti”; una Battaglia presso Crescentino di August

29

Figg. 16-17. Willa przed jej rozbudową i zmianami dokonanymi w 1947 roku [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47].

Figg. 16-17. Il villino prima dell’ampliamento e delle trasformazioni avvenute nel 1947 [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47].

ność”, dzięki wykonaniu cennych wykładzin i podłóg marmurowych różnego typu i barw, tworzących interesujące kontrasty (biały marmur z Carrary na wypełnienia centralne, różne tony czerwieni, ciemna zieleń, żółć, szarość w obramowaniach zewnętrznych). Zainstalowano sufity o podwieszonych sklepieniach typu zwierciadlanego z półkolistymi lunetami, które potęgują złudzenie optycznego podwyższenia pomieszczeń; towarzyszą temu delikatne, pastelowe kolory niektórych ścian, także w efekcie prac przeprowadonych w ostatnim okresie. Ozdobą najbardziej reprezentacyjnych salonów są kominki obramowane marmurem i zwieńczone lustrami, stylowe meble dekorowane intarsjami i reliefami oraz sprzęty bardziej linearne w stylu późnej secesji, wreszcie oryginalne drzwi przesuwane z ciekawymi uchwytami w stylu lat pięćdziesiątych.

W najważniejszych pomieszczeniach znajdują się interesujące rzeźby, jak na przykład głowa w brązie przedsta-

Victor Alberici (del XIX secolo); un Villaggio nei pressi del bosco (del XIX secolo), probabilmente copia di un’opera di Gustave Courbet; una Natura morta del 1857 che rappresenta trofei di caccia; il Ritrovamento di Mosè (del XVII secolo) di autore ignoto.

Singolari anche alcune opere contemporanee di proprietà del Ministero degli Affari Esteri polacco quali ad esempio Babia Góra, acquarello del famoso paesaggista Julian Fałat (datato ante 1925).

All’esterno il villino, nonostante le alterazioni subite ai prospetti alla fine degli anni ’40, ha mantenuto gran parte del suo fascino originario grazie alla presenza di un ampio giardino che circonda il fabbricato su tutti i lati e che doveva costituire, già dalla sua ideazione, la voluta mediazione tra città e campagna in un’area all’epoca ancora poco abitata e sfruttata. Anche se probabilmente, negli anni successivi alla sua realizza-

30

wiająca marszałka Piłsudskiego, dzieło Franciszka Strynkiewicza z 1937 roku, i popiersie kobiece (prawdopodobnie Marii Maro), również w brązie, dzieło Józefa Gosławskiego z 1938 roku.

Cenna jest również kolekcja malarstwa w salonie parterowym, pochodząca ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, w tym obrazy olejne: Nimfa przypisywana Jackowi Malczewskiemu, znanemu malarzowi polskiego symbolizmu; Portet dziewczynki (z połowy dziewiętnastego wieku) przypisywany Arturowi Grottgerowi; pejzaż włoski przedstawiający Odpoczynek pielgrzymów, dzieło osiemnastowieczne niemieckiego malarza Phillippa Petera Roosa zwanego Rosa z Tivoli; Vertumnus i Pomona pędzla Pietro della Vecchia (z XVI wieku), obraz przedstawiający parę boskich kochanków: boga etruskiego, który uosabiał „zmiany pór roku” i posiadał dar przeobrażania się w cokolwiek zapragnął, oraz rzymskiej „bogini owoców”; Bitwa pod Crescentino pędzla Augusta Victora Alberici (XIX w.); Wioska pod lasem (XIX w.), prawdopodobnie kopia obrazu Gustawa Courbet; Martwa natura z 1857 roku przedstawiająca trofea myśliwskie; Odnalezienie Mojżesza (XVII w.) anonimowego autora.

Wyróżniają się niektóre dzieła sztuki współczesnej, własność polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, jak na przykład Babia Góra, akwarela sławnego pejzażysty Juliana Fałata (datowana przed 1925 rokiem).

Na zewnątrz willa, pomimo zmian naniesionych na elewacjach w końcu lat czterdziestych, zachowała w większości pierwotny urok dzięki rozległemu ogrodowi otaczającemu budynek ze wszystkich stron, który już w zamyśle jej twórców miał wyrażać połączenie miasta i wsi na terenie, który w tamtych latach był jeszcze mało zaludniony i słabo wykorzystany. Chociaż prawdopodobnie w następnych latach po wybudowaniu wprowadzono pewne zmiany w drzewostanie i wytyczono nowy układ ścieżek, ogród sprawia do dzisiaj przyjemne bukoliczne wrażenie, pozwala zanurzyć się w atmosferze spokoju i odgrodzić od chaosu miasta, panującego tuż za ogrodze1niem. Wśród wieloletniego drzewostanu (pinie morskie, magnolie, palmy) oraz roślin kwitnących, przewijają się ścieżki spacerowe, usytuowane na różnych poziomach, które wraz z małą studnią i altaną opartą na filarach i pokrytą bluszczem, tworzą zakątki i miejsca bardziej odosobnione, niejako ukryte, które zauważa się niespodziewanie w zależności od punktów obserwacji i perspektyw, otwierających się stopniowo podczas przechadzki. Aby wzbogacić ogród dodatkowymi, in-

Fig. 18. Willa przed jej rozbudową i zmianami dokonanymi w 1947 roku.

Fig. 18. Il villino prima delle trasformazioni avvenute nel 1947.

zione, sono state apportate alcune modifiche all’assetto generale della vegetazione e dell’organizzazione della viabilità, permane ancora, tuttavia, una piacevole sensazione bucolica che consente di immergersi in un ambiente tranquillo e allontanarsi dalla città caotica immediatamente al di fuori.

Tra essenze arboree ormai decennali (pini marittimi, magnolie, palme) e piante con fiori, si snodano diversi percorsi pedonali, posti su differenti quote e livelli, che creano, insieme a un piccolo pozzo e un pergolato di edera sorretto da pilastrini, angoli e spazi più intimi e nascosti, che si scorgono improvvisamente a seconda del punto di vista e delle prospettive che si aprono man mano che si avanza nel cammino. A destare interesse e ad arricchire il giardino, come sovente si usava nella tradizione delle dimore suburbane e altolocate, si trovano alcune opere scultoree e qualche fontanella. Entrando da via Rubens, sul piano rialzato

31

Fig. 19. Plany projektu „rozbudowy i konserwacji” willi z 1947 roku. Kolorem zółtym zaznaczone są wyburzenia (schody wejściowe, trzy wykusze i schody wewnętrzne), kolorem czerwonym nowe zmiany. Zwraca uwagę nowy podział wnętrz [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47).

Fig. 19. Planimetrie del progetto di “ampliamento e restauro” del villino, realizzato nel 1947. In giallo sono indicate le demolizioni (scalone di ingresso, tre bow-windows e scala interna), mentre in rosso la nuova costruzione. Si notino anche i frazionamenti interni agli ambienti [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47].

sulla sinistra, si incontrano ad esempio: diverse statue e busti – taluni probabili copie in calcestruzzo di personaggi romani la cui identità è difficilmente individuabile –, alcune vaschette in pietra, una raffigurazione in bronzo della lupa capitolina proprio all’ingresso del fabbricato, mentre, procedendo verso il fronte rivolto su via Ceracchi, si può ammirare un busto in marmo opera di Giulio Benassati del 1978 che raffigura Henryk Sienkiewicz, famoso scrittore polacco premio Nobel e autore del celebre romanzo “Quo vadis”; sul lato opposto (verso via Sassoferrato), è posta, all’angolo, una fontana costituita da una vasca circolare sovrastata da un gruppo scultoreo costituito da una coppia di giovani con bambino seduto su un piedistallo, risalente probabilmente al 193027.

Avanzando nel giardino, si notano altre copie di busti e statue romane, due colonne con capitello corinzio nonché, sul muro di confine con l’altra proprietà, una singolare imitazione della fontana cinquecentesca co-

teresującymi elementami, zgodnie z tradycją zamożnych podmiejskich rezydencji, umieszczono w nim rzeźby i małe fontanny. Wchodząc do ogrodu od ulicy Rubensa spotykamy na przykład na podwyższonym poziomie po lewej stronie rzeźby i popiersia – niektóre to najprawdopodobniej kopie posągów osobistości rzymskich, których identyfikacja jest dosyć trudna – kilka kamiennych wanien, a przy wejściu do budynku kopię z brązu wilczycy kapitolińskiej.

Posuwając się w stronę frontu budynku od strony ulicy Ceracchi, można podziwiać popiersie z marmuru dłuta Giulio Benassati z 1978 roku przedstawiające Henryka Sienkiewicza, pisarza polskiego nagrodzonego nagrodą Nobla, autora powieści „Quo vadis”; po przeciwnej stronie (od ulicy Sassoferrato), usytuowana jest w narożniku okrągła fontanna z rzeźbami, przedstawiającymi stojącą parę młodych z dzieckiem siedzącym na postumencie, prawdopodobnie z 1930 roku27.

Przechadzając się dalej po ogrodzie, odkrywamy jeszcze inne kopie popiersi i posągów rzymskich, dwie kolumny z

32

Fig. 20. Projekt „rozbudowy i konserwacji” willi z 1947 roku. Nowa elewacja [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47].

Fig. 20. Progetto di “ampliamento e restauro” del villino realizzato nel 1947. Il nuovo prospetto [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47].

siddetta “della botticella” o “del facchino” presente in via Lata a Roma, dedicata ai portatori d’acqua, che rappresenta l’effige di un facchino con in mano un barile.

głowicami korynckimi, a na murze graniczącym z sąsiednią posiadłością interesującą imitację szesnastowiecznej fontanny zwanej „fontanną z beczułką” lub „z tragarzem”; jej oryginał znajduje się przy via Lata w Rzymie, jest poświęcony nosiwodom i przedstawia wizerunek tragarza trzymającego w rękach beczułkę z wodą.

Dopo aver ripercorso, con questo breve testo, le tappe fondamentali che hanno costituito la “vita” del villino dell’Ambasciata possiamo certamente apprezzarne le peculiarità, che ne individuano l’originalità e la singolarità; infatti, oltre ad essere situato nel cuore di uno dei quartieri più esclusivi e ambiti della capitale, dove vantano la propria residenza personaggi illustri e famosi e dove hanno sede le principali ambasciate straniere nonché importanti istituti di cultura, di credito e uffici, l’edificio rappresenta uno dei pochi esempi – fortunatamente non troppo compromesso – di un’architettura tipica di una determinata epoca storica, di cui è necessario conservarne l’identità, quale testimonianza di un passato di cui abbiamo l’obbligo di mantenerne la memoria.

Ten krótki przegląd dotychczasowych dziejów wili, w której mieści się Ambasada, pozwala z pewnością dostrzec jej szczególne cechy, stanowiące o jej oryginalności i niepowtarzalności. Willa, położona w samym sercu jednej z najbardziej ekskluzywnych dzielnic stolicy Włoch, gdzie mieszkają znane osobistości i gdzie znajdują się liczne siedziby ambasad, instytutów kultury, banków i urzędów, stanowi jeden z nielicznych przykładów – na szczęście nie nazbyt zniekształconych – architektury typowej dla pewnej epoki historycznej. Warto zatem dbać o zachowanie jej tożsamości jako świadectwa przeszłości, której dziedzictwo mamy obowiązek kultywować.

33

Fig. 21. Z lewej : wejście do willi od ulicy P.P. Rubens przed wybudowaniem w 1948 budynku będącego obecnie głównym wejściem do Ambasady.

Fig. 22. Z prawej: widok ogrodu. Zwraca uwagę budynek przeznaczony na garaż i pomieszczenia dla pracowników [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 18989/48].

Fig. 21. A sinistra: ingresso al villino da via P. P. Rubens prima della costruzione, nel 1948, dell’edificio utilizzato attualmente come ingresso principale dell-Ambasciata. Fig. 22. A destra: vista del giardino. Si noti sullo sfondo il fabbricato adibito a garage e residenza dei domestici [Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 18989/48].

Przypisy 1. Ksiażę Stanisław Poniatowski (ur. w Warszawie 23 lutego 1754 roku, zmarł we Florencji 13 lutego 1833 roku) był bratankiem ostatniego króla Polski Stanisława Augusta, przebywał w Rzymie od 1792 do 1817 roku. Po zakupieniu terenu przy Via Flaminia zlecił architektowi rzymskiemu Giuseppe Valadierowi zaprojektowanie głównego budynku (tzw. „domku średniego”), ogrodu oraz zabudowań parkowych. Niestety z tych ostatnich, tak jak i z ogrodu zachowały się tylko znikome ślady, ponieważ w 1879 roku posiadłość sprzedano, a budynki przeznaczono na garbarnię, magazyny oraz pracownie dla artystów. W 1989 roku budynek został wywłaszczony przez państwo włoskie i częściowo odrestaurowany dla celów Muzeum Etruskologicznego w Villa Giulia (por. A. Janowska, La Villa Poniatowski a Roma in Via Flaminia, Accademia Polacca delle Scienze, Roma 1993, str. 3-13).

2. Według niektórych naukowców nazwa Parioli pochodzi od „peraioli” lub „pelaioli”, co odwołuje się do plantacji grusz, które znajdowały się na wzgórzu (por. M. R. Grifone – C. Rendina, Quartiere II – Parioli, w A. Manodori i inni, I Rioni e quartieri di Roma, tom 9, Newton Compton, Roma 2008, str.73-102).

3. Jedyny ważny wyjątek stanowiła Villa Balestra, usytuowana na podskarpiu Monte Parioli na miejscu poprzedniej willi szesnastowiecznej, złożonej z wielu budynków otoczonych parkiem.

Note 1. Il principe Stanislao Poniatowski (nato a Varsavia il 23 febbraio 1754 e morto a Firenze il 13 febbraio 1833) era nipote dell’ultimo re di Polonia Stanislao Augusto e soggiorna a Roma dal 1792 al 1817. Dopo aver acquistato i terreni sulla via Flaminia, affida all’architetto romano Giuseppe Valadier la sistemazione sia del fabbricato principale (“casino di mezzo”) che del giardino e degli altri edifici sparsi nel verde. Purtroppo di questi ultimi, e di parte del giardino, rimangono solo poche tracce in quanto, nel 1879, la proprietà viene venduta e gli edifici adibiti a concerie, magazzini e residenze per artisti. Nel 1989 la villa è stata espropriata e in parte restaurata dallo Stato italiano per ospitare una sezione del Museo Etrusco di Villa Giulia (cfr. A. Janowska, La villa Poniatowski a Roma in via Flaminia, Accademia Polacca delle Scienze, Roma 1993, pp. 3-13).

2. Secondo alcuni studiosi l’origine del nome Parioli deriverebbe proprio da “peraioli” o “pelaioli”, al fine di richiamare le coltivazioni degli alberi di pero che si trovavano sulla collina (cfr. M.R. Grifone – C. Rendina, Quartiere II – Parioli, in A. Manodori e altri, I Rioni e i quartieri di Roma, vol. 9, Newton Compton, Roma 2008, pp. 73-102).

3. Unica eccezione di rilievo era costituita da villa Balestra, situata proprio sullo sperone di Monte Parioli e facente parte di una precedente villa cinquecentesca, costituita da numerosi edifici con parco circostante.

Gran parte di tali fabbricati purtroppo oggi sono scomparsi oppure

34

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Większa część tych budowli obecnie już nie istnieje albo należy do prywatnych właścicieli; w 1880 roku właśnie ta willa została zakupiona przez Cavaliere Giuseppe Balestra i w 1910 roku wręcz rozebrana. Część pierwotnego parku w 1939 roku przeszła na własność miasta Rzymu jako park publiczny. Aktualne wejście do parku znajduje się od strony ulicy Bartolomeo Ammannati (por. E. Marconcini, Villa Balestra, w A. Campitelli (opracowanie), Verdi delizie. Le ville, i giardini, i parchi storici del Comune di Roma, De Luca, Roma 2005, str. 125-127).

Stendhal, Przechadzki po Rzymie [tłum.red.].

I. Insolera, Roma moderna. Un secolo di storia urbanistica, Einaudi, Torino 1962, str. 147-148.

Takie praktyki stały się możliwe zwłaszcza po przyjęciu Planu Zagospodarowania Przestrzennego z 1962 roku.

W I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, Italia Nostra, Roma 1993, str. 5-6. Trzeba wspomnieć również o projektach tańszego budownictwa socjalnego, realizowanych przez Istituto Case Popolari, który budował osiedla willowe dla mieszkańców mniej zamożnych – jak na przykład osiedla-ogrody San Saba, Garbatella lub Aniene – w których budynki były również wolnostojące, posiadały ogrody wspólne lub indywidualne, składały się z dwóch kondygnacji bez piwnic, a mieszkania były mniejsze i skromniejsze, ale mimo to zapewniały pewien komfort (w: M. I. Zacheo, L’Architettura del Ventennio a Roma, Palombi, Roma 1990, str. 7-9).

I. de Guttry, Il villino a Roma. Prati di Castello – Delle Vittorie, Palombi – Italia Nostra, Roma 2001, str.7.

I. de Guttry, Guida di Roma Moderna dal 1870 ad oggi, De Luca, Roma 2001, str. 22-23.

I. de Guttry, Il villino a Roma. Prati di castello – Delle Vittorie, dz. cyt., str 11.

Jak na przykład willa zbudowana w 1904 roku dla przedsiębiorcy Vanoniego przy ulicy Abruzzi lub dla markiza Rudiniego w 1905 roku przy ulicy Quintino Sella.

G. Giovannoni, Vecchie città ed edilizia nuova, Utet, Torino 1931, str. 134 (w: I. de Guttry – C. Flori, Il villino di Roma, Boncompagni, Sebastiani, Parioli, cyt., str.9).

M. Piacentini, Il momento architettonico all’estero, w “Architettura e Arti Decorative”, r. 1, wrzesień 1921 (por. I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, wyd. cyt., str.9).

W pobliżu istniała już jedna willa jednorodzinna przy ulicy Monti Parioli (1906), dwie wille bliźniacze przy ulicy Carlo Dolci (1912) i willa należąca do „commendatore” Titta Ruffo przy ulicy Sassoferrato (1919). Por. I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, wyd. cyt., str. 109-110.

Uliczka Arco Oscuro otrzymała ostatecznie na przełomie XIX i XX wieku nazwę via dei Monti Parioli.

ASR, Catasto Gregoriano, Agro romano, mapa 153, rejestr właścicieli.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

35

di proprietà privata; nel 1880, infatti, la villa viene acquistata dal Cavaliere Giuseppe Balestra e a partire dal 1910 addirittura smembrata. Parte dell’originario parco diviene nel 1939 proprietà del Comune di Roma che la trasforma in parco pubblico. Attualmente vi si accede da via Bartolomeo Ammannati (cfr. E. Marconcini, Villa Balestra, in A. Campitelli (a cura di), Verdi delizie. Le ville, i giardini, i parchi storici del Comune di Roma, De Luca, Roma 2005, pp. 125-127).

Stendhal, Passeggiate romane, ed. Babuino, Roma 1964, p. 99.

I. Insolera, Roma moderna. Un secolo di storia urbanistica, Einaudi, Torino 1962, pp. 147-148.

Fenomeno consentito in particolare a seguito dell’approvazione del Piano Regolatore del 1962.

Cfr. I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, Italia Nostra, Roma 1993, pp. 5-6. Bisogna ricordare però anche altre iniziative di edilizia economica e popolare, sorte ad opera dell’Istituto Case Popolari per la realizzazione di tipologie di villini destinate ad un ceto meno abbiente – quali ad esempio le borgategiardino San Saba, Garbatella o Aniene – in cui le costruzioni sono sempre isolate con giardinetti collettivi o singoli, disposte su due piani fuori terra, con alloggi di dimensioni più contenute e sobri, ma in grado di garantire comunque un certo comfort (cfr. M. I. Zacheo, L’Architettura del Ventennio a Roma, Palombi, Roma 1990, pp. 7-9).

I. de Guttry, Il villino a Roma. Prati di Castello – Delle Vittorie, Palombi – Italia Nostra, Roma 2001, p. 7.

I. de Guttry, Guida di Roma Moderna dal 1870 ad oggi, De Luca, Roma 2001, pp. 22-23.

I. de Guttry, Il villino a Roma. Prati di Castello – Delle Vittorie, cit., p. 11.

Come ad esempio il villino costruito nel 1904 per l’impresario Vanoni in via Abruzzi e quello per il marchese Rudinì realizzato nel 1905 in via Quintino Sella.

G. Giovannoni, Vecchie città ed edilizia nuova, Utet, Torino 1931, p. 136 (cfr. I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, cit., p. 9).

M. Piacentini, Il momento architettonico all’estero, in “Architettura e Arti Decorative”, a. I, settembre 1921 (cfr. I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, cit., p. 9).

Nelle immediate adiacenze, erano già presenti un villino unifamiliare su via dei Monti Parioli (1906), due villini bifamiliari su via Carlo Dolci (1912) e la villa del commendatore Titta Ruffo su via Sassoferrato (1919). Cfr. I. de Guttry – C. Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, cit., pp. 109-110.

Il vicolo dell’Arco Oscuro assumerà, tra la fine dell’800 e l’inizio del ’900, la denominazione definitiva di “via dei Monti Parioli”.

ASR, Catasto Gregoriano, Agro romano, mappa 153, brogliardo.

Cfr. Storia de’ solenni possessi de’ sommi pontefici detti anticamente processi o processioni dopo la loro coronazione dalla basilica vaticana alla lateranense…, presso Luigi Lazzarini stampatore della R.C.A,

17. Por. Storia de’ solenni possessi de’sommi pontefici detti anticamente processi o processioni dopo la loro coronazione dalla basilica vaticana alla lateranense …, przez Luigi Lazzariniego drukarza R.C.A, Rzym 1802, str. 484 i por. Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica da S. Pietro sino ai nostri giorni compilato dal cavaliere Gaetano Moroni romano primo aiutante di camera di sua Santità Gregorio XVI, vol.

XXXIII, Tipografia emiliana, Venezia 1845, str. 122.

18. ASR, UTE, Catasto rustico, matryca 3, wpis 425.

19. ASR, UTE, Catasto rustico, wykaz działek, działka 11199.

20. Pani Adele Mariani Fossati sprzedaje 21 października 1920 r. inżynierowi Romolo Hinna Danesi, inżynierowi Cesare Taverna, panom Giovan Battista Zenardo i Gino Giannini “działkę położoną w Rzymie za Porta del Popolo, a sciślej w dzielnicy Parioli – Villa Fossati […] graniczącą ze wszystkich stron z posiadłością Mariani […] Nabywcy zobowiazują się wybudować na tym terenie willę jednorodzinną, przeznaczoną do użytku wyłącznie jako prywatna rezydencja, z zachowaniem odległości minimum 5 metrów od frontu ulicy” (ASR, UTE, Catasto rustico, wykaz działek, działki 16651 i 21196).

21. ASC, Ispettorato Edilizio, prot. 22744/1925.

22. ASC, Ispettorato Edilizio, prot. 21188/1929.

23. Obecnie w budynku mieszczą się biura wydziału administracyjnego, a kilka lat temu gościł tam konsulat.

24. Około roku 1934 zmarła najpierw pani Giuseppina Fillari Carrubba, a następnie w 1939 roku jej mąż Giuseppe Carrubba, który zachował prawo użytkowania posiadłości do śmierci.

25. Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47.

26. Jest to też aktualne wejście do Ambasady od ulicy P.P. Rubensa 27. Prawdopodobnie na zlecenia rodziny Carubba grupa rzeźbiarska została tu umieszczona na bazie kamiennego zbiornika wodnego bezpośrednio po wybudowaniu willi. Istotnie, już pierwszy zapis katastralny dotyczący budynku (1930) potwierdza się obecność fontanny w tym samym miejscu. Napis wyryty na obwodzie pod grupą rzeźbiarską zawiera nastepujący tekst: “Fons vitae…Petri et Gabrielae Cancani…cura Romuli Bernardi Bargensis opus...A.D. MDMXXX”.

Roma 1802, p. 484 e cfr. Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica da S. Pietro sino ai nostri giorni compilato dal cavaliere Gaetano Moroni romano primo aiutante di camera di sua Santità Gregorio XVI, vol.

XXXIII, Tipografia emiliana, Venezia 1845, p. 122.

18. ASR, UTE, Catasto rustico, matrice 3, intestazione 425.

19. ASR, UTE, Catasto rustico, registri partite, part. 11199.

20. La signora Adele Mariani in Fossati vende, il 21 ottobre 1920, ai sigg. ingegnere Romolo Hinna Danesi, ingegnere Cesare Taverna, commendatore Giovan Battista Zenardo e Gino Giannini, “un appezzamento di terreno posto in Roma fuori Porta del Popolo e precisamente in contrada Parioli – Villa Fossati [...] confinante da tutti i lati con la rimanente proprietà Mariani [...] Gli acquirenti si obbligano a costruire nella zona di terreno un fabbricato uso villa, per uso esclusivo di civile abitazione, alla distanza di almeno 5 metri dalle fronti stradali” (ASR, UTE, Catasto rustico, registri partite, partt. 16651 e 21196).

21. ASC, Ispettorato Edilizio, prot. 22744/1925.

22. ASC, Ispettorato Edilizio, prot. 21188/1929.

23. Tale costruzione è quella che attualmente viene utilizzata per gli uffici amministrativi e fino a qualche anno fa ospitava quelli del Consolato.

24. Muore, infatti, prima la signora Giuseppina Fillari Carrubba (nel 1934 circa) e successivamente nel 1939 il marito Giuseppe Carrubba che ne aveva mantenuto l’usufrutto fino alla morte.

25. Comune di Roma, IX Dipartimento, Archivio progetti, prog. 10863/47.

26. Si tratta degli ambienti che costituiscono l’attuale accesso all’Ambasciata da via P.P. Rubens.

27. Il gruppo scultoreo è stato probabilmente fatto montare o adattare dalla famiglia Carrubba sulla vasca in pietra sottostante subito dopo la costruzione del villino. Infatti, dal primo accatastamento del fabbricato (1930) risulta già presente una fontana nel medesimo luogo. L’iscrizione posta sul bordo al di sotto del gruppo scultoreo riporta il seguente testo: “Fons vitae…Petri et Gabrielae Cancani… cura Romuli Bernardi Bargensis opus...A.D. MDMXXX”.

Pieczęć Ambasady PRL [Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP].

Timbro dell’Ambasciata della Repubblica Popolare di Polonia [Archivio del Ministero degli Affari Esteri della Repubblica di Polonia].

36

Bibliografia

Skróty i Odwołania do Ilustracji Abbreviazioni e Referenze Iconografiche

Gianni Accasto – Vanna Fraticelli – Renato Nicolini, L’Architettura di Roma Capitale 1870-1970, Edizioni Golem, Roma 1971.

Claudio Baldoni – Rodolfo Maria Strollo, Villini del ’900 in Grottaferrata, Aracne, Roma 2005.

Leonardo Benevolo, Storia dell’architettura moderna, Laterza, Roma-Bari 1992, vol. 3.

Alberta Campitelli (a cura di), Verdi delizie. Le ville, i giardini, i parchi storici del Comune di Roma, De Luca, Roma 2005.

Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica da S. Pietro sino ai nostri giorni compilato dal cavaliere Gaetano Moroni romano primo aiutante di camera di sua Santità Gregorio XVI, vol. XXXIII, Tipografia emiliana, Venezia 1845.

Gustavo Giovannoni, Vecchie città ed edilizia nuova, Utet, Torino 1931.

Irene de Guttry – Cecilia Flori, Il villino a Roma. Boncompagni, Sebastiani, Parioli, Italia Nostra – Archivi della Arti Applicate Italiane del XX secolo, Ragusa Grafica Moderna, Bari 1993.

Irene de Guttry, Guida di Roma moderna. Architettura dal 1870 ad oggi, De Luca, Roma 2001.

Irene de Guttry, Il villino a Roma. Prati di Castello, Delle Vittorie, Palombi – Italia Nostra, Roma 2001.

Italo Insolera, Roma moderna. Un secolo di storia urbanistica, Einaudi, Torino 1962.

Anna Janowska, La villa Poniatowski a Roma in via Flaminia, Accademia Polacca delle Scienze, Roma 1993.

Flaminio Lucchini – Renato Pallavicini, La Villa Poniatowski e la via Flaminia, Kappa, Roma 1981.

Alberto Manodori – Maria Rosaria Grifone – Claudio Rendina – Giorgio Carpaneto – Mauro Quercioli - Claudia Cerchiai, I Rioni e i quartieri di Roma, vol. 9, Newton Compton, Roma 2008.

Edoardo Martinori, Via Flaminia, Stabilimento Regionale Tipografico, Roma 1929.

Mario Morini, Atlante di storia dell’urbanistica, Hoepli, Milano 1963.

Marcello Piacentini, Il momento architettonico all’estero, in “Architettura e Arti Decorative”, a. I, settembre 1921.

Paolo Portoghesi, L’Eclettismo a Roma 1870-1922, De Luca, Roma 1968.

Piero Ostilio Rossi, Roma. Guida all’architettura moderna 1909-1984, Laterza, Bari 1984.

Stendhal, Passeggiate romane, ed. Babuino, Roma 1964.

Storia de’ solenni possessi de’sommi pontefici detti anticamente processi o processioni dopo la loro coronazione dalla basilica vaticana alla lateranense dedicata alla Santità di N.S. Pio VII da Francesco Cancellieri, presso Luigi Lazzarini stampatore della R.C.A, Roma 1802.

Giuseppe Tomassetti, La campagna romana, antica, medievale e moderna, Loescher, Roma 1910-26, vol. III. Maria Italia Zacheo, L’Architettura del Ventennio a Roma, Palombi, Roma 1990.

ING – ISTITUTO NAZIONALE PER LA GRAFICA, ROMA Fig. 1: FN 53796, Veduta di Roma di Giuseppe Vasi (1765). Per gentile concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali.

Fig. 2: FN 5944, I dintorni di villa Giulia. Nicolas Didier Boguet (fine XVII secolo). Per gentile concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali.

Fig. 3: FN 2037, L’Arco Oscuro. Anonimo del XVIII secolo. Per gentile concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali.

ASC – ARCHIVIO STORICO CAPITOLINO Fig. 5: Cart. XIII (5), Piano topografico di Roma e suburbio. 1907-1924. Su concessione dell’Archivio Storico Capitolino.

Figg. 12, 13, 14, 15: Ispettorato edilizio, prot. 22744, anno 1925. Su concessione dell’Archivio Storico Capitolino.

ASR – ARCHIVIO DI STATO DI ROMA Fig. 10: Catasto Gregoriano, Agro romano, mappa 153. Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali, ASR 89/2012.

Fig. 11: UTE, Catasto rustico, matrice 3, intestazione 425. Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali, ASR 89/2012.

COMUNE DI ROMA, IX DIPARTIMENTO, ARCHIVIO PROGETTI Figg. 16, 17, 18, 19, 20: Progetto 10863/47.

Fig. 21, 22: Progetto 18989/48.

Akt kupna budynku, w którym mieści się siedziba Ambasady.

Atto di acquisto dell’edificio in cui ha sede l’Ambasciata.

37

38

TESTAMENT KIERBEDZIÓW Część dzieł sztuki znajdujących się w salonach Ambasady pochodzi z zapisu rodziny Kierbedziów. W 1943 Eugenia Kierbedź, która od 1909 roku mieszkała w Rzymie, przeznaczyła w testamencie, którego egzekutorem w Wiecznym Mieście był Maciej Loret, część swojej fortuny na cele społeczne w Polsce. Poza donacjami na rzecz takich instytucji jak Biblioteka Publiczna przy ul. Koszykowej w Warszawie czy warszawska ASP, Eugenia Kierbedź pozostawiła w darze Muzeum Narodowemu w Warszawie cenną kolekcję dzieł sztuki, m.in. obrazy mistrzów włoskich. Niektóre z tych obrazów oraz kilka rzeżb pozostało w Ambasadzie Polskiej w Rzymie, gdzie – jako depozyt Muzeum Narodowego – znajduje się do dziś.

Eugenia Kierbedź pochodziła z rodziny, którą cechowała wyjątkowe zaangażowanie społeczne. Była córką znanego inżyniera, Stanisława Kierbedzia, autora m.in. warszawskiego mostu Kierbedzia, zniszczonego przez Niemców w 1944, na którego filarach opiera się dziś most Śląsko-Dąbrowski.

Po śmierci męża – Stanisława Kierbedzia (bratanka jej ojca) – i zgodnie z jego wolą, Eugenia przeznaczyła dużą część rodzinnego majątku na działalność filantropijną. Dzięki niej wiele szacownych instytucji, jeszcze w pierwszych latach dwudziestego wieku, otrzymało własne gmachy, m.in.

Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy na ul. Koszykowej (gdzie mieści się ona do dziś) oraz budynek Szkoły Sztuk Pięknych na Wybrzeżu Kościuszkowskim. Była drugą, po Marii Skłodowskiej-Curie, kobietą odznaczoną tytułem Honorowej Obywatelki m.st. Warszawy. Eugenia Kierbedż zmarła w Rzymie w 1946.

IL TESTAMENTO DELLA FAMIGLIA KIERBEDŹ Una parte delle opere d’arte che decorano i saloni dell’Ambasciata proviene dal lascito della famiglia Kierbedź. Nel 1943 Eugenia Kierbedź, che dal 1909 abitava a Roma, nel suo testamento, il cui esecutore a Roma fu Maciej Loret, destinò una parte del suo patrimonio a fini di pubblica utilità in Polonia. Oltre alle donazioni in favore di istituzioni come la Biblioteca Pubblica di via Koszykowa a Varsavia o l’Accademia delle Belle Arti di Varsavia, Eugenia Kierbedź lasciò al Museo Nazionale di Varsavia una preziosa collezione di opere d’arte, che includeva, tra le altre cose, quadri di maestri italiani. Una parte di questi quadri e alcune statue rimasero nell’Ambasciata di Polonia di Roma, dove – come deposito del Museo Nazionale – sono custodite ancora oggi.

Eugenia Kierbedź proveniva da una famiglia che si era distinta per il proprio impegno sociale. Era figlia di un famoso ingegnere, Stanisław Kierbedź, autore, tra le altre cose, del ponte Kierbedź a Varsavia, distrutto dai tedeschi nel 1944, sui cui piloni poggia oggi il ponte Śląsko-Dąbrowski.

Dopo la morte del marito Stanisław (nipote del padre), conformemente alla sua volontà, Eugenia destinò una parte considerevole del patrimonio di famiglia all’attività filantropica. Grazie a lei molte rispettabili istituzioni ricevettero, già nei primi anni del ventesimo secolo, un edificio in cui stabilire la propria sede, come la Biblioteca Pubblica di Varsavia in via Koszykowa (dove si trova tutt’oggi) e la Scuola di Belle Arti sul lungofiume Kościuszko. Fu la seconda donna, dopo Maria Skłodowska-Curie, a essere insignita del titolo di Cittadina Onoraria della città di Varsavia. Eugenia Kierbedź morì a Roma nel 1946.

39

Kilka stron testamentu Eugenii Kierbedż [Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy].

Alcune pagine del testamento di Eugenia Kierbedź [Biblioteca Pubblica di Varsavia].

[foto: Nathalie Biet]

Wejście do Ambasady od via Sassoferrato. / Entrata in Ambasciata da via Sassoferrato.

[foto: Nathalie Biet]

Ogrody Ambasady: rzymianin z krótką brodą (Włochy, XIX/XX wiek) .

Giardini dell’Ambasciata: uomo romano con barba corta (Italia, XIX/XX sec.).

Z prawej: postać mężczyzny w sfałdowanej szacie (Włochy).

A destra: uomo con indosso una toga panneggiata (Italia).

foto: Nathalie Biet

Ogrody Ambasady: popiersie brodatego mężczyzny w todze (Włochy).44 / Giardini dell’Ambasciata: busto di uomo togato con barba (Italia).

Mężczyzna trzymający beczkę. Kopia rzeźby z fontanny na via Lata w Rzymie (Włochy, XX wiek; oryginał wykonany prawdopodobnie między 1587 a 1598 przez Jacopo Del Conte).

Uomo che regge una botte. Copia della statua della fontanella di via Lata a Roma (Italia, XX secolo; originale realizzato probabilmente tra il 1587 45 e il 1598 da Jacopo Del Conte).

46

foto: Nathalie Biet

47

foto: Marta Sputowska

foto: Nathalie Biet

„Dzieci w muszli”, fontanna przyścienna (pierwsza połowa XX wieku). / “Bambini nella conchiglia”, fontanella (prima metà XX secolo).

foto: Nathalie Biet

50 bassorilievo. „Ręce odsłaniające zasłonę”, płaskorzeźba. / “Mani che aprono una tenda”,

51

foto: Nathalie Biet

foto: Marta Sputowska

52

53 Na poprzedniej stronie: popiersie Henryka Sienkiewicza (Giulio Benassati, 1978). / Pagina precedente: busto di Henryk Sienkiewicz (Giulio Benassati, 1978).

foto: Nathalie Biet

Fontanna „Fons Vitae – Rodzina” (Romolo Bernardi, Włochy, 1930). /54 Fontana “Fons Vitae – Famiglia” (Romolo Bernardi, Italia, 1930).

foto: Marta Sputowska

U góry: płaskorzeźby na ścianach budynku Ambasady. Poniżej: wilczyca rzymska, kopia rzeźby z Muzeum Kapitolińskiego (Włochy, XX wiek).

Sopra: bassorilievi sul muro dell’edificio dell’Ambasciata. Sotto: la lupa 55 capitolina, copia della scultura dei Musei Capitolini (Italia, XX secolo).

foto: Nathalie Biet

56dell’Ambasciata da via Sassoferrato.

Wejście do budynku Ambasady od via Sassoferrato. / Entrata nell’edificio

57

foto: Nathalie Biet

58

Klamki w drzwiach salonĂłw Ambasady.

Maniglie delle porte dei saloni dell’Ambasciata.

59

foto: Nathalie Biet

Salony Ambasady. W głębi, na ścianie, obraz Bitwa pod Crescentino (A. V. Alborici, olej, płótno, Włochy, XIX wiek), jedno z dzieł sztuki pozostawionych przez Eugenię Kierbedź w spadku Muzeum Narodowemu w Warszawie (w depozycie Ambasady).

Saloni dell’Ambasciata. Nel fondo, sulla parete, il quadro Battaglia di Crescentino (A. V. Alborici, olio su tela, Italia, XIX secolo), una delle opere 60 d’arte lasciate da Eugenia Kerbedź in eredità al Museo NAzionale di Varsavia (in deposito all’Ambasciata).

Hol wejściowy do salonów Ambasady. W głębi, z lewej strony, obraz Bez tytułu Zdzisława Beksińskiego (olej, płótno, 1974) podarowany w 2012 Ambasadzie przez Ginevrę Polli-Testa.

Hall di ingresso ai saloni dell’Ambasciata. Nel fondo, a sinistra, il quadro Senza titolo di Zdzisław Beksiński (olio su tela, 1974) donato nel 2012 61 all’Ambasciata da Ginevra Polli-Testa.

foto: Nathalie Biet

62

foto: Nathalie Biet

63

foto: Marta Sputowska

foto: Nathalie Biet

Sekretera barokowa (Austria, XVIII wiek).

SecrĂŠtaire barocco (Austria, XVIII secolo).

64

Wazony fajansowe (WĹ‚ochy, XIX wiek).

Vasi in porcellana di Faenza (Italia, XIX secolo).

Popiersie młodej kobiety (Józef Gosławski, 1937).

Busto di giovane donna (Józef Gosławski, 1937).

65

66

foto: Nathalie Biet

Popiersie kobiece (WĹ‚ochy, XIX wiek).

Busto di donna (Italia, XIX secolo).

foto: Nathalie Biet

67

Meble w stylu Ludwika XVI (Polska, XIX wiek).

Mobili in stile Luigi XVI (Polonia, XIX secolo).

foto: Nathalie Biet

68

Rzeźba z brązu Satyr uczący tańca małego satyrka (Clodion – Claude Michel, Francja, XVIII wiek), jedno z dzieł sztuki pozostawionych przez Eugenię Kierbedź w spadku Muzeum Narodowemu w Warszawie (w depozycie Ambasady).

Scultura in bronzo Satiro che insegna la danza a un piccolo satiro (Clodion – Claude Michel, Francia, XVIII secolo), una delle opere d’arte lasciate da Eugenia Kerbedź in eredità al Museo NAzionale di Varsavia (in deposito all’Ambasciata).

foto: Nathalie Biet

69

Rzeźba z brązu Triumf Bachusa (Clodion – Claude Michel, Francja, XVIII wiek), jedno z dzieł sztuki pozostawionych przez Eugenię Kierbedź w spadku Muzeum Narodowemu w Warszawie (w depozycie Ambasady).

Scultura in bronzo Trionfo di Bacco (Clodion – Claude Michel, Francia, XVIII secolo), una delle opere d’arte lasciate da Eugenia Kerbedź in eredità al Museo NAzionale di Varsavia (in deposito all’Ambasciata).

70

foto: Marta Sputowska

Portret mężczyzny w czerwonym stroju (Bernardo Celentano, olej, deska, Włochy, XIX wiek), jedno z dzieł sztuki pozostawionych przez Eugenię Kierbedź w spadku Muzeum Narodowemu w Warszawie (w depozycie Ambasady).

Ritratto di uomo con vestito rosso (Bernardo Celentano, olio su tavola, Italia, XIX secolo), una delle opere d’arte lasciate da Eugenia Kerbedź in eredità al Museo Nazionale di Varsavia (in deposito all’Ambasciata).

foto: Nathalie Biet

71

Rzeżba z brązu na marmurowej kolumnie Głowa marszałka Józefa Piłsudskiego (Franciszek Strynkiewicz, Polska, 1937).

Scultura in bronzo su colonna di marmo Testa del maresciallo Piłsudski (Franciszek Strynkiewicz, Polonia, 1937).

foto: Nathalie Biet

72

Znalezienie Mojżesza (olej, płótno, Włochy, XVIII wiek), obraz należący do Muzeum Narodowego w Warszawie (w depozycie Ambasady).

Ritrovamento di Mosé (olio su tela, Italia, XVIII secolo), opera di proprietà del Museo Nazionale di Varsavia (in deposito all’Ambasciata).

foto: Nathalie Biet

73

Portret dziewczynki (Artur Grottger, olej, płótno, Polska, XIX wiek), obraz należący do Muzeum Narodowego w Warszawie (w depozycie Ambasady).

Ritratto di fanciulla (Artur Grottger, olio su tela, Polonia, XIX secolo), opera di proprietà del Museo Nazionale di Varsavia (in deposito all’Ambasciata).

foto: Marta Sputowska

Rzym, luty 2012. / Roma, febbraio 2012.

74

75

SIEDZIBY PRZEDSTAWICIELSTWA DYPLOMATYCZNEGO POLSKI WE WŁOSZECH W LATACH 1919˜1951 LE SEDI DELLA RAPPRESENTANZA DIPLOMATICA DELLA POLONIA IN ITALIA NEGLI ANNI 1919˜1951

76

77

9 10

8

4 5

7 1 3 6 2

78

Siedziby przedstawicielstwa dyplomatycznego Polski we Włoszech w latach 1921 ˜ 1951

Le sedi della rappresentanza diplomatica della Polonia in Italia negli anni 1919 ˜ 1951

Po nawiązaniu w 1919 roku stosunków dyplomatycznych między Polską i Włochami polskie Poselstwo, a od 1929 roku Ambasada RP we Włoszech, przez wiele lat nie miała stałej siedziby. Dopiero w 1951 roku zakupiono willę, w której znajduje się do dzisiaj.

Do tego czasu polskie przedstawicielstwo w kolejnych latach wielokrotnie zmieniało adres:

Dopo che nel 1919 furono allacciati i rapporti diplomatici tra la Polonia e l’Italia, la legazione polacca, dal 1929 Ambasciata della Repubblica di Polonia in Italia, per molti anni non ebbe una sede stabile.

Solo nel 1951 fu acquistata la villa nella quale si trova ancora oggi.

Fino a quella data la rappresentanza polacca cambiò indirizzo più volte nel corso degli anni:

1

1919 piazza di Spagna 20

2

1926 piazza Campitelli 3

3

1928 via XXIV Maggio, Palazzo Rospigliosi

4

1932 via Cesare Beccaria 10

5

1934 via Cesare Beccaria 35

6

1935 via delle Botteghe Oscure 32, Palazzo Caetani

7

1945 via Virgilio 44

8

1946 via Pompeo Magno 9

9

1950 via Tommaso Salvini 8/10.

10

1951 via Pietro Paolo Rubens 20

79

80

Konstanty Skirmunt był pierwszym polskim posłem we Włoszech po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między dwoma państwami. Tak opisuje on swój przyjazd do Rzymu w 1919 roku: Do Rzymu powróciłem na Wielkanoc, po przyjaznym pożegnaniu się z Paderewskim i kolegami z Komitetu Narodowego. Wyjechałem z zapewnieniem mej nominacji do Rzymu [...] Moja nominacja została ogłoszona w końcu czerwca równocześnie z nominacjami członków Komitetu: Zamoyskiego do Paryża, Sobańskiego do Brukseli i Piltza do Belgradu . Do poselstwa przy królu zostali zaliczeni: Władysłąw Baranowski jako radca, Roger Raczyński, Konstanty Jeleński i Skowroński jako sekretarze i Leon Siemiradzki jako attaché. Takim sposobem skład poselstwa został od razu sformowany, do zbytku liczny, a zato o poborach bardzo skromnych. [...]

Równocześnie profesor Kowalski z Fryburga został mianowany posłem naszym przy Stolicy świętej, a mój były współpracownik Loret radcą tegoż poselstwa.

Moje i Kowalskiego listy uwierzytelniające nadeszły z pewnym opóźnieniem i mogliśmy je doręczyć tylko w pierwszych dniach sierpnia. Gdy dzień ten przyszedł, członkowie poselstwa byli już wszyscy zebrani i udaliśmy się do Kwirynału, po czym po mnie przysłano złocistą dworską karetę i zasiadłem w niej w towarzystwie przysłanego po mnie mistrza ceremonii. Na dziedzińcu Kwirynału i w apartamentach, przez które mnie przeprowadzono, stały wspaniale wyglądające oddziały kirasjerów, prezentujące broń.

Do króla wszedłem sam jeden: zwyczaj wygłaszania oficjalnych przemówień był już za czasów poprzedniego króla zaniechany i wskutek tego rozmowy z dyplomatami doręczającymi listy uwierzytelniające noszą odtąd charakter prosty i poufny.

Oczywiście król powiedział mi, że jest bardzo rad powitać posła przedstawiającego państwo, które powraca do życia, a które miało poważne stanowisko wśród państw europejskich. Odpowiadając wyraziłem uczucia, które mnie ożywiają jako przedstawiciela odrodzonej Polski we Włoszech. Mówiłem o naszych Jagiellonach, o naszym złotym wieku, kiedy Włoszka zasiadała na tronie polskim, a wpływy włoskie u nas były tak żywe i życiodajne. Król wspomniał następnie o tym, że w jego żyłach płynie także krew polska przez Franciszkę Krasińską. Odrzekłem, że oczywiście wiem o tym, a znam żyjących członków tego rodu. [...]

Teraz trzeba było zająć się znalezieniem odpowiedniej dla poselstwa polskiego rezydencji, o takową wówczas było trudno i zdecydowałem się na razie nająć tylko lokal na biura poselstwa, pozostając sam w hotelu. Lokal ten znależliśmy na Piazza di Spagna, na tym placu dobrze znanym wszystkim cudzoziemcom przyjeżdżającym do Rzymu i na którym sam mieszkałem, kiedy pierwszy raz przybyłem do wiecznego miasta. To pozwoliło nam zredukować wydatki instalacyjne do kosztu nabycia kilku biurek, a także używanego, dobrej marki automobilu.

“

“

[Konstanty Skirmunt, Moje wspomnienia 1866-1945, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1998, str. 92-93]

Gmach Palazzo Rospigliosi, w którym mieściło się Poselstwo RP w latach 1928-1932.

Palazzo Rospigliosi, in cui si trovava la legazione della Repubblica di Polonia negli anni 1928-1932. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

81

82

Konstanty Skirmunt fu il primo inviato straordinario polacco in Italia dopo che la Polonia ebbe riconquistato l’indipendenza e dopo che furono allacciate relazioni diplomatiche tra i due paesi. Così egli descrisse il suo arrivo a Roma nel 1919: Ritornai a Roma a Pasqua, dopo un amichevole congedo da Paderewski e dai colleghi del Comitato Nazionale. Partii una volta confermata la mia nomina a Roma [...] La mia nomina fu annunciata alla fine di giugno insieme alle nomine degli altri membri del Comitato: Zamoyski a Parigi, Sobański a Bruxelles e Piltz a Belgrado.

Alla legazione presso il re d’Italia furono assegnati: Władysłąw Baranowski come consigliere, Roger Raczyński, Konstanty Jeleński e Skowroński come segretari e Leon Siemiradzki come attaché. In questo modo l’organico della legazione fu subito al completo, ricco di prestigio, ma con stipendi molto modesti. [...]

Nel frattempo il professor Kowalski di Friburgo fu nominato inviato straordinario presso la Santa Sede e il mio ex collaboratore Loret consigliere di quella legazione.

Le lettere credenziali mie e di Kowalski giunsero con un leggero ritardo e poterono essere recapitate solo nei primi giorni di agosto. Quando quel giorno arrivò, i membri della legazione erano già tutti riuniti e ci recammo al Quirinale, poi mi venne a prendere una carrozza dorata, in cui presi posto in compagnia del maestro di cerimonia che mi doveva accompagnare. Nel cortile del Quirinale e negli appartamenti in cui fui condotto stavano sull’attenti reparti di corazzieri dall’aspetto magnifico, facendo il presentatarm.

Dal re andai da solo: l’usanza di fare discorsi ufficiali era già stata abbandonata ai tempi del precedente sovrano e in conseguenza di ciò i colloqui con i diplomatici che recapitavano le lettere credenziali avevano ormai un carattere semplice e confidenziale. Naturalmente il re mi disse che era molto felice di dare il benvenuto al rappresentante di un paese che tornava alla vita e che aveva un posto importante tra i paesi europei. In risposta gli espressi i sentimenti che mi animavano come rappresentante in Italia della Polonia risorta. Parlai dei nostri Jagelloni, del nostro secolo d’oro, quando un’italiana sedeva sul trono polacco e le influenze italiane erano da noi così vive e feconde. Il re ricordò poi che nelle sue vene scorreva anche sangue polacco, tramite Franciszka Krasińska. Ribattei che naturalmente ne ero a conoscenza, e che conoscevo alcuni membri ancora in vita di quel casato. [...]

Ora si trattava solo di trovare una sede adeguata per la legazione polacca, ma era allora difficile trovarne e decisi per il momento di affittare solo un locale per l’ufficio della legazione, mentre io restavo ad alloggiare in albergo. Trovammo un locale a Piazza di Spagna, luogo ben noto agli stranieri che giungono a Roma e dove avevo abitato all’epoca del mio primo soggiorno nella città eterna. Questo ci permise di ridurre le spese di insediamento al costo dell’affitto di qualche ufficio e di un’automobile usata, di buona marca.

“

“

[Konstanty Skirmunt, Moje wspomnienia 1866-1945 (Le mie memorie 1866-1945) Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1998, pp. 92-93]

Salon Poselstwa RP w Rzymie w Palazzo Rospigliosi.

Il salone della legazione della Repubblica di Polonia a Palazzo Rospigliosi. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

83

Alfred Wysocki, ambasador RP w Rzymie w latach 1933-1938, tak opisuje swoje pierwsze kroki w Rzymie w 1933 roku:

“

Na dworcu kolejowym witała mnie cała ambasada i konsulat generalny, a dobrze wyglądający fiat zawiózł mnie na Cesare Beccaria, gdzie mieściły się biura, salony reprezentacyjne i prywatne mieszkanie ambasadora. Było ono dość wygodne, ucieszył mnie też widok z okien mojego pokoju na Tybr i okoliczne wzgórza. Za to parter wywarł na mnie przygnębiające wrażenie.

Skład ambasady był niezwykle skromny. Wprawdzie radca Tadeusz Romer starczył za dziesięciu urzędników, był wszakże jedynym funkcjonariuszem etatowym, bo dwaj pozostali współpracownicy należeli do pracowników kontraktowych, opłacanych w dodatku przez fundusz dyspozycyjny ambasadora.

“

[Alfred Wysocki, Tajemnice dyplomatycznego sejfu, Książka i Wiedza, Warszawa 1974, str. 141]

Alfred Wysocki, ambasciatore polacco a Roma negli anni 1933-1938, così descrive i suoi primi passi a Roma nel 1933: Alla stazione ferroviaria mi accolse l’intera ambasciata e il consolato generale, e una scintillante Fiat mi portò in via Cesare Beccaria, dove si trovavano gli uffici, i saloni di rappresentanza e l’appartamento privato dell’ambasciatore. Era molto confortevole, mi rallegrò la vista dalla finestra della mia stanza, che dava sul Tevere e sui colli circostanti. Il pianterreno invece faceva un’impressione avvilente.

L’organico dell’ambasciata era insolitamente ridotto. Il consigliere Tadeusz Romer in realtà faceva il lavoro di dieci impiegati ed era comunque l’unico funzionario a tempo pieno, perché gli altri due collaboratori erano dipendenti a contratto, pagati per giunta con il fondo in dotazione dell’ambasciatore.

“

“

[Alfred Wysocki, Tajemnice dyplomatycznego sejfu (I segreti della cassaforte diplomatica) Książka i Wiedza, Warszawa 1974, p. 141]

Gmach Ambasady RP przy ulicy Cesare Beccaria w Rzymie.

L’edificio dell’Ambasciata di Polonia in via Cesare Beccaria a Roma. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

STOSUNKI MIĘDZY POLSKĄ A WŁOCHAMI NA PRZESTRZENI WIEKÓW I RAPPORTI TRA L’ITALIA E LA POLONIA NEL CORSO DEI SECOLI Leszek Kuk

86

87

Powyżej i na następnych stronach: Stefano Della Bella, Wjazd do Rzymu Ambasadora Polski 26 listopada 1633 [akwaforta, 1633-1636, Rzym, Museo di Roma, Gabinetto Comunale delle Stampe].

Uwagi wstępne

Introduzione

Nawet przy pobieżnym oglądzie stosunków łączących Polskę z Italią zastanawiać musi ogromny dystans między kontaktami występującymi na przestrzeni wieków między obydwoma krajami i kulturami a stosunkami stricte politycznymi i dyplomatycznymi łączącymi obydwa państwa i narody. Kontakty kulturalne i intelektualne między Polską i krajami włoskimi/Włochami mają za sobą historię więcej niż tysiącletnią; ich punktem wyjścia jest przyjęcie chrześcijaństwa przez Polskę na progu II połowy X wieku. Więcej, historia kontaktów kulturalnych polsko-włoskich jest historią ciągłą. Natomiast stosunki międzypaństwowe mają tradycję mniej niż stuletnią, a na dodatek nieciągłą. Państwo włoskie powstało wprawdzie w roku 1861, ale pół wieku trzeba było jeszcze czekać na powrót państwa polskiego na mapę Europy, co sprawiło, że klasyczne stosunki międzypaństwowe nawiązane zostały dopiero na początku roku 1919. Po dwudziestu latach doznały one przy tym ponownego rozdarcia.

Ponadto, o ile wpływy włoskie płynące pod różnymi postaciami z obszaru narodowego włoskiego na polskie życie umysłowe i kulturalne, w tym zwłaszcza artystyczne, były długo bardzo ważne, a w niektórych epokach wręcz przemożne, o tyle stosunki polityczne polsko-włoskie nigdy nie miały dla żadnego z naszych krajów i naro-

Un’analisi anche solo superficiale dei rapporti tra Italia e Polonia porta inevitabilmente a una riflessione su un grande distacco che caratterizza le relazioni culturali tra i due Paesi e i loro rapporti strettamente politici e diplomatici. I contatti culturali e intellettuali tra la Polonia e gli stati italiani/l’Italia vantano una storia più che millenaria, caratterizzata da una certa continuità, il cui inizio può essere considerato l’adesione della Polonia al cristianesimo nella seconda metà del X secolo. D’altro canto i rapporti politici non superano i cent’anni di storia comune e risultano piuttosto discontinui: se lo stato italiano nacque nel 1861, ci volle invece un altro mezzo secolo affinché tornasse sulla mappa politica d’Europa quello polacco; per tale motivo regolari rapporti tra le due nazioni vennero avviati soltanto nel 1919, per interrompersi di nuovo dopo vent’anni.

Nonostante l’influenza italiana si sia manifestata in Polonia in varie forme, lasciando un’impronta profonda sulla vita intellettuale, culturale e soprattutto artistica, rivelandosi molto importante e, in certi momenti, addirittura dominante; i rapporti politici italo-polacchi non ebbero mai un’importanza fondamentale per i due paesi, anche se, relativamente ad alcuni brevi periodi, furono di un certo peso.

88

Sopra e pagine seguenti: Stefano Della Bella, Ingresso a Roma dell’Ambasciatore di Polonia il 26 novembre 1633 [acquaforte, 1633-1636, Roma, Museo di Roma, Gabinetto Comunale delle Stampe].

dów znaczenia zasadniczego, chociaż miewały, z reguły na krótkich odcinkach czasowych, znaczenie duże.

Il Medioevo e i tempi moderni Le relazioni della Polonia con il papato furono per secoli molto importanti per i rapporti italo-polacchi, sia politici, che culturali. L’intero indirizzo “italiano” della politica e della diplomazia polacca, dalla nascita dello Stato polacco fino alla fine del medioevo, fu sviluppato nel quadro di queste relazioni Sin dalla fondazione dello Stato polacco i papi si mostrarono i suoi speciali protettori, ricevendo, per questa loro particolare tutela, un tributo, il cosiddetto “obolo di san Pietro” (świętopietrze). Spesso i papi si presentarono anche come i portavoce o addirittura i difensori dello Stato polacco. Fino al XIII secolo assunsero di loro spontanea iniziativa questo ruolo, mentre a partire dal XIV secolo, quando la presenza di diplomatici in rappresentanza della Polonia presso la Corte papale divenne pressoché continua, lo fecero soltanto su richiesta dei sovrani polacchi. A partire dal medioevo un elemento non meno importante della vita politica fu la presenza di legati pontifici presso la Corte polacca. Dal XVI secolo gli ambasciatori pontifici, ovvero i nunzi apostolici, risiedettero in Polonia quasi in modo continuo, senza interruzioni.

Nei contatti tra la Polonia e Roma la lingua ufficiale era il latino, il quale aprì la strada anche alla lingua italiana – soprattutto verso la fine del medioevo, quando la lin-

Średniowiecze i czasy nowożytne Podstawowe znaczenie w kontaktach zarówno politycznych, jak i kulturalnych polsko-włoskich przez całe wieki odgrywały stosunki Polski z papiestwem. Cały kierunek „włoski” polityki i dyplomacji polskiej przez długie wieki, od początku państwa polskiego do schyłku średniowiecza, realizował się właściwie w ramach stosunków Polski z papiestwem.

Papieże byli od samych narodzin państwa polskiego jego specjalnymi opiekunami; z tego tytułu otrzymywali tzw. świętopietrze. Występowali często jako rzecznicy czy wręcz obrońcy państwa polskiego. O ile do XIII wieku czynili to na ogół z własnej inicjatywy, to począwszy od wieku XIV już wyłącznie proszeni o to przez polskich władców.

Obecność dyplomatów-reprezentantów Polski na dworze papieskim stała się od początku wieku XIV zjawiskiem niemal stałym. Podobnie ważnym elementem życia politycznego w Polsce stała się od wieków średnich obecność papieskich legatów. Od wieku XVI papiescy ambasadorowie, czyli nuncjusze, rezydowali w Polsce niemal na stałe.

Językiem oficjalnym kontaktów Polski z Rzymem zawsze pozostawała łacina. Torowała ona jednocześnie

89

gua italiana maturò velocemente la sua forma letteraria.

Va anche ricordato che, prima negli stati della penisola e poi nell’Italia unita, la Chiesa cattolica era in un certo senso considerata chiesa nazionale; per questo motivo i rapporti della Polonia con la Santa Sede regolarono anche i rapporti della Polonia con gli altri stati italiani prima, con l’Italia poi, e, in generale, con il mondo della cultura e della lingua italiana (così Długosz, per esempio, ricorda nei suoi Annales l’opera di Dante). In Polonia emissari della Chiesa provenivano in maggioranza dagli stati della penisola. Invece in epoca moderna, essi già si consideravano italiani. Anche l’uso della lingua italiana nei contatti tra Roma e la Chiesa in Polonia si intensificò nei tempi moderni; la conoscenza dell’italiano tra l’élite del clero polacco rimane, tutt’oggi, piuttosto diffusa.

Nei rapporti con il papato, se si considera la capacità e l’esperienza della diplomazia pontificia – i cui modelli erano fondati su una tradizione millenaria di politica mediterranea – la Polonia era un partner piuttosto debole, considerato poco importante e nell’elenco delle priorità pontificie occupava un posto marginale. Tale quadro risul-

drogę językowi włoskiemu, zwłaszcza od schyłku średniowiecza, tym bardziej że język włoski szybko osiągnął dojrzałą formę literacką. W krajach włoskich, a później we Włoszech, Kościół katolicki nosił pewne cechy włoskiego kościoła narodowego. Tym samym stosunki Polski z Rzymem były zawsze jednocześnie stosunkami łączącymi Polskę z krajami włoskimi, z Italią i w ogóle ze światem jej kultury i języka (Długosz w swej Kronice wspomina arcydzieło Dantego). Wysłannicy Kościoła do Polski w większości wywodzili się z Italii lub, w czasach późniejszych, byli wprost Włochami. Obecność języka włoskiego w kontaktach między Rzymem a Kościołem polskim nasiliła się w czasach nowożytnych; jego znajomość wśród elity duchowieństwa polskiego po dziś dzień pozostaje zresztą znacząca.

Polska była w stosunkach z papiestwem, zwłaszcza z jego doświadczoną i niezwykle zręczną dyplomacją, czerpiącą wzory z tysiącletniej tradycji politycznej Śródziemnomorza, partnerem dużo słabszym i na ogół nie ocenianym zbyt wysoko. Zajmowała zwykle na liście priorytetów papieskiej dyplomacji stanowisko dość

90

odległe. Jest to o tyle zrozumiałe, że mimo świetnego debiutu ok. roku 1000 była Polska w świecie zachodniego chrześcijaństwa aż do XV wieku państwem peryferyjnym, drugorzędnym i w sumie mało liczącym się w polityce międzynarodowej. Dopiero u schyłku Średniowiecza, właśnie od wieku XV, gdy doszła do znacznej siły i znaczenia – a mówić już wówczas należy o państwie polsko-litewskim, powszechnie określanym jako Rzeczpospolita Obojga Narodów – jej stosunki z papiestwem wyrównały się i stały bardziej partnerskie; w relacjach ze światem Islamu, przede wszystkim z Portą Ottomańską, Polska manifestowała nawet śmiało swą niezależność od Rzymu. Jednak później, już w XVII w., w miarę słabnięcia Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz jej szybkiej i całkowitej rekatolicyzacji, która nastąpiła w wyniku triumfu kontrreformacji, dostrzegamy powrót Stolicy Apostolskiej do instrumentalnego traktowania Polski.

Stosunki z Rzymem miały dla dawnej Rzeczypospolitej zawsze ogromne znaczenie; dla Rzymu miały duże znaczenie w okresach siły państwa polsko-litewskiego.

ta comunque abbastanza comprensibile, se si considera che la Polonia, nonostante il promettente inizio intorno all’anno 1000, – nel quadro della politica internazionale – per il mondo cristiano occidentale, fino al ’400 rimase uno stato periferico, secondario e, tutto sommato, di poco conto. Soltanto verso la fine del medioevo, proprio a partire dal XV secolo, quando la Polonia, e precisamente uno stato polacco-lituano denominato comunemente la Repubblica delle Due Nazioni, divenne potente e raggiunse una certa importanza, i suoi rapporti con il papato divennero maggiormente bilanciati e paritari. Nei rapporti col mondo musulmano e soprattutto con la Sublime Porta, la Polonia dimostrò invece un’indipendenza piuttosto audace rispetto alle posizioni prese dallo Stato Pontificio. Più tardi poi, nel XVII secolo, coll’indebolimento della Repubblica della Due Nazioni e la sua veloce e completa ricattolicizzazione, dovuta al trionfo della Controriforma, si osserverà di nuovo un uso strumentalizzato, da parte dello Stato Pontificio, delle relazioni con la Polonia.

In età premoderna, per la Polonia, i rapporti con Roma ebbero sempre un’enorme importanza, mentre per lo

91

Rola legatów, potem nuncjuszy papieskich, najczęściej Włochów, w Polsce była zawsze bardzo znaczna. Rosła zwykle w okresach wojen – tym bardziej, że najważniejszymi przeciwnikami Polski od wieku XVI stały się mocarstwa niekatolickie – oraz podczas bezkrólewi. Dla niektórych przedstawicieli papieskich misja w Polsce otwierała drogę do dalszej świetnej kariery; legat papieski Ippolito Aldobrandini wkrótce po opuszczeniu Polski został wybrany papieżem jako Klemens VIII (1592). Niektórzy z papieskich legatów weszli do narodowej wyobraźni zbiorowej, jak jezuita Antonio Possevino, działający zresztą w Polsce w tym samym co Aldobrandini czasie. Stosunki ze Stolicą Apostolską były obiektem specjalnych starań i specjalnej troski ze strony Rzeczypospolitej i jej szlacheckich elit od XVII wieku ostentacyjnie manifestujących swe przywiązanie do rzymskiego katolicyzmu. Symbolem tej postawy polskich elit był świetny wjazd do Rzymu kanclerza Jerzego Ossolińskiego w roku 1633. Legenda głosiła, że podczas tego paradnego wjazdu konie, celowo niedbale podkute, miały gubić złote podkowy przy piazza del Popolo.

Poza Stolicą Apostolską u schyłku wieków średnich zdarzały się sporadycznie bezpośrednie kontakty natury dyplomatycznej z dwoma państwami-miastami włoskimi: Wenecją oraz o wiele rzadziej Genuą – z tą ostatnią głównie wskutek tego, że jej kolonia Kaffa, położona niedaleko dzisiejszej Odessy, znajdowała się wówczas w pobliżu polskich granic. Stosunki z Wenecją nasiliły się zwłaszcza w czasach nowożytnych w obliczu wspólnego zagrożenia, jakie dla Polski oraz krajów włoskich zaczęła stanowić w XV wieku potężna Porta Ottomańska, która wówczas zdołała już rozciągnąć swe panowanie nad całymi Bałkanami i wybrzeżami Morza Czarnego.

Najlepszego przykładu współpracy politycznej Polski z papiestwem i Wenecją dostarcza ich udział w zwróconej przeciwko Turcji tzw. Lidze Swiętej, zawiązanej tuż po wielkim i świetnym zwycięstwie wojsk chrześcijańskich dowodzonych przez Jana III Sobieskiego pod Wiedniem w 1683 r. Świetność tego zwycięstwa skutecznie przesłoniła nikłe pożytki, jakie dla Polski płynęły z wejścia do Ligi.

Bezpośrednie kontakty Polaków z Italią do XIV wieku włącznie były bardzo rzadkie, ale zdarzały się (w Bolonii studiował Kadłubek, autor Historia Polonica). Wiele liczniejsze wyjazdy młodzieży na studia, głównie wła-

Bernardo Bellotto zwany Canaletto, Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633 [olej, płótno, 1779, Muzeum Narodowe we Wrocławiu].

92

Stato della Chiesa quelli col nostro paese lo furono solo nei periodi di potenza e prosperità dello Stato polaccolituano. Per questo il ruolo dei legati pontifici, e in seguito dei nunzi apostolici, in maggioranza d’origine italiana, in Polonia fu sempre significativo, e aumentava di solito la sua importanza nei periodi d’interregno e in quelli di guerra, soprattutto perché i principali avversari della Polonia, a partire del XVI secolo, furono potenze non cattoliche. Per alcuni rappresentanti pontifici la missione in Polonia era l’inizio di una brillante carriera. Così il legato pontificio Ippolito Aldobrandini, poco dopo aver lasciato la Polonia, fu eletto papa col nome di Clemente VIII (1592). Alcuni dei legati pontifici, come il gesuita Antonio Possevino, presente e attivo in Polonia nello stesso periodo di Aldobrandini, entrarono a far parte dell’immaginario collettivo polacco.

I rapporti con la Santa Sede furono oggetto di particolare attenzione e cura da parte della Repubblica della Due Nazioni e delle sue élite nobiliari, che, dal XVII secolo, esibirono con ostentazione la loro dedizione e il loro attaccamento al cattolicesimo. L’ingresso a Roma del cancelliere Jerzy Ossoliński, nel 1633, è una testimonianza esemplare di quest’atteggiamento: la leggenda vuole che, durante il suo ingresso sfarzoso a Roma, i cavalli del suo corteo, appositamente calzati con poca cura dai maniscalchi, passando per Piazza del Popolo perdessero i ferri d’oro.

Alla fine del medioevo la Polonia, oltre che con la sede apostolica, manteneva sporadici rapporti diplomatici con due città-stato della penisola: con la Repubblica di Venezia e con Genova – con quest’ultima soprattutto per il fatto che la città ligure possedeva una colonia, Kaffa, situata vicino all’odierna Odessa, la quale all’epoca si trovava vicino ai territori polacchi. Le relazioni con Venezia si intensificarono soprattutto in epoca moderna, di fronte al pericolo comune che per la Polonia e per gli stati italiani cominciò a costituire nel XV secolo il potente Impero ottomano, il cui regno si estendeva nell’intera area dei Balcani e lungo la costa del Mar Nero. Il migliore esempio della collaborazione politica della Polonia con lo Stato Pontificio e la Repubblica di Venezia è rappresentato allora dalla comune partecipazione alla cosiddetta Lega Santa contro la Turchia. La Lega fu fondata subito dopo la grande e magnifica vittoria a Vienna nel 1683 del re polacco Giovanni III Sobieski alla guida dell’esercito cristiano. Lo splendore della vittoria offuscò efficacemente gli scarsi vantaggi che la Polonia trasse dalla sua adesione alla Lega.

Bernardo Bellotto detto Canaletto, Entrata dell’ambasciatore polacco Jerzy Ossoliński a Roma nel 1633 [olio su tela, 1779, Museo Nazionale di Wrocław].

93

śnie do Bolonii, później jeszcze do Padwy, zaczną się przy końcu XV wieku. Z drugiej strony, od tegoż XV w. mamy o wiele częstsze niż dotąd przyjazdy Włochów do Polski, począwszy od uczonych w rodzaju Kallimacha, teologów w rodzaju Socyniusza (Sozzini), poprzez kupców, a skończywszy na pospolitych awanturnikach.

Prawdziwy przełom przyniosło przybycie w 1518 r. do Polski Bony Sforzy, żony Zygmunta Starego, w otoczeniu dworu składającego się z niemal 300 Włochów. Ich obecność torowała w Polsce drogę znajomości włoskiego obyczaju, kultury i języka. Od końca XV wieku obecność artystów włoskich w Polsce stała się zjawiskiem stałym. Wiele świadectw mówi o dobrej i dość szeroko rozpowszechnionej znajomości języka włoskiego wśród intelektualnej i kulturalnej elity Polski, zwłaszcza w kręgach dworskich, przy czym podkreślano łatwość, z jaką Polacy się włoskiego uczyli. W tym okresie rozpoczyna się również obecność w języku polskim licznych italianizmów, z których wiele przetrwało do czasów obecnych. Okres największego wpływu artystycznego sztuki włoskiej w Polsce przypadł na czasy największej świetności artystycznej krajów i miast włoskich, w tym przede wszystkim Rzymu, czyli od końca XV do połowy XVII wieku. Niemal wszyscy najwięksi przedstawiciele życia artystycznego i intelektualnego w Polsce w tym czasie (z Kopernikiem i Kochanowskim na czele) mieli za sobą studia we Włoszech. Wielu twórców wzorowało się wprost na dziełach Włochów, jak np. Łukasz Górnicki, który dostosował do polskiej rzeczywistości słynne dzieło Baltazara Castglione Dworzanin. Wzory włoskie, zwłaszcza w zakresie architektury i sztuki kontrreformacyjnej, były przemożne; „imperium” włoskiego baroku rozciągało się po Dźwinę i Dniepr. W teatrze i muzyce włoskie gusta panowały niepodzielnie. Można z niewielką jedynie przesadą wskazać, że świetność artystyczna dawnej Polski, czyli Polski przedrozbiorowej, zaczyna się wraz z Bartolomeo Bereccim, a kończy wraz z Marcello Bacciarellim.

Kontakty z papieskim Rzymem, za którymi szły kontakty z całym obszarem włoskim i światem włoskiej cywilizacji, miały dla rozwoju kultury polskiej znaczenie kolosalne. Wpływy włoskie były „bezpieczne” w tym sensie, że nie towarzyszyła im nigdy obawa przed dominacją polityczną ośrodków, w których biło ich źródło.

Wpływów tych nie zwalczano; wręcz przeciwnie, kultura

Fino al XIV secolo i contatti diretti dei polacchi con l’Italia furono piuttosto rari, ma pur sempre presenti: a Bologna, per esempio, studiò Wincenty Kadłubek, autore della Historia Polonica. Più frequenti viaggi di studio di giovani polacchi nelle città italiane, soprattutto nelle università di Bologna e di Padova, si sarebbero avuti verso la fine del XV secolo. In quel periodo anche i viaggi degli italiani in Polonia iniziarono a essere più numerosi: vi si recavano intellettuali, come Callimaco, teologi come il Sozzini, commercianti e semplici avventurieri.

Una svolta nei rapporti fra i due paesi si ebbe con l’arrivo in Polonia (nel 1518) di Bona Sforza, che sposò il re Sigismondo il Vecchio: la regina venne accompagnata da una corte composta di circa 300 italiani. La presenza di Bona Sforza e degli italiani contribuì alla diffusione delle tradizioni, della cultura e della lingua italiana in Polonia.

Grazie a questo dalla fine del Quattrocento, quella degli artisti italiani in Polonia divenne una presenza costante.

Esistono molte testimonianze che ci parlano di una conoscenza buona e piuttosto diffusa della lingua italiana tra l’élite intellettuale e culturale del paese, soprattutto presso la corte reale, e viene spesso sottolineata una certa facilità con cui i polacchi apprendevano l’italiano.

Risale a questo periodo l’introduzione di numerosi italianismi nella lingua polacca, molti dei quali sopravvissuti fino ai nostri giorni. Il momento di maggior influenza dell’arte italiana in Polonia corrisponde a quello di maggiore prosperità artistica degli stati e delle città italiane, in particolare di Roma, al periodo che va quindi dalla fine del Quattrocento alla metà del Seicento. Quasi tutti i più importanti rappresentanti della vita artistica e intellettuale polacca, da Niccolò Copernico a Jan Kochanowski, studiarono in Italia, principalmente a Padova e a Bologna. Molti scrittori imitavano le opere degli italiani, come Łukasz Górnicki, che adattò alla realtà polacca Il Cortegiano, il famoso libro di Baldassarre Castiglione. E furono moltissime le opere italiane prese a modello nel campo dell’architettura e dell’arte controriformistica: l’“impero” del barocco italiano si estese fino alla Dvina e al Dnepr. Nel campo del teatro e della musica si ebbe un’assoluta supremazia dei gusti italiani. In conclusione si può affermare senza timore di esagerare che lo splendore artistico della Vecchia Polonia (esistente fino alle spartizioni) iniziò con Bartolomeo Berecci e finì con Marcello Bacciarelli.

94

polska przyjmowała je dobrze. Spośród wszystkich kontaktów i wpływów kulturalnych płynących do Polski z Zachodu i ze Wschodu, te idące z Włoch były bodaj najrozleglejsze w przestrzeni i czasie oraz najbardziej ciągłe.

Zadecydowały w dużej mierze o pozycji naszego kraju w Europie i świecie oraz kształcie polskiego dziedzictwa kulturalnego.

Le relazioni con la Roma pontificia e i successivi rapporti con l’intero territorio e la civiltà italiana hanno avuto un’importanza inestimabile per lo sviluppo della cultura polacca. Le influenze italiane erano “sicure”, nel senso che non erano gravate dal pericolo di dominio da parte dei centri politici che ne costituivano la fonte. Tali influenze non vennero dunque osteggiate, ma anzi accolte di buon grado. Nel quadro dei contatti e delle influenze culturali dall’Occidente e dall’Oriente, quelli italiani sono stati forse i più vasti e profondi, tanto per durata e dimensioni, che per continuità. E furono quelle influenze che decisero in gran parte della posizione del nostro paese nell’Europa e nel mondo, nonché della forma che ha assunto il patrimonio culturale polacco.

Wiek XIX (1795˜1918) Wiek XIX, „długi”, bo trwający w sensie politycznym od wybuchu rewolucji francuskiej do zakończenia I wojny światowej, postawił stosunki polsko-włoskie w zupełnie nowym świetle. To dopiero w odniesieniu do tego wieku możemy mówić właśnie o stosunkach polsko-włoskich.

Możemy natomiast mówić o nich dlatego, że istniały równolegle do siebie od samego początku tego okresu, czyli od ostatnich dosłownie lat wieku XVIII, tzw. „kwestie/sprawy” polska i włoska, czyli polski i włoski ruch narodowy, wyzwoleńczy i zjednoczeniowy, których celem były odbudowa bądź budowa polskiego i włoskiego państwa narodowego, bez względu na to, co wówczas za tym pojęciem się kryło.

Nigdy przedtem ani nigdy potem – przynajmniej do chwili gdy obydwa nasze kraje znalazły się w Unii Europejskiej – ich losy nie były i nie będą tak ze sobą powiązane jak właśnie od ostatnich lat wieku XVIII do połowy lat 60. wieku XIX. Przez tych 70 lat, a najwyraźniej w pięćdziesięcioleciu 1815-1865 r., sprawa polska i włoska żyły życiem równoległym, a nawet dopełniały się. Ta wspólnota historycznego losu zaczyna objawiać się w epoce rewolucyjnej i napoleońskiej, kiedy to zarówno Włosi, jak i Polacy znaleźli się w orbicie wpływów francuskich, a obydwa kraje weszły w skład Grand Empire. Ten napoleoński epizod nadał zupełnie nową dynamikę ich zmaganiom o wyzwolenie i zjednoczenie. Utworzenie i działania wojenne legionów polskich we Włoszech począwszy od 1797 r. było tego doskonałym przykładem. Zarówno polskie legiony, jak i włoskie państwo, na którego służbie pozostawały, tzw. Republika Przedalpejska/Cisalpińska, były kreacjami zupełnie nowego typu otwierającymi zupełnie nowy etap w dziejach swych narodów. Polski hymn narodowy powstał niemal dokładnie w tym czasie i w tym miejscu, w którym powstała włoska flaga narodowa (Reggio Emilia, 1797 rok). Ta uderzająca wspólnota

Il secolo XIX (1795˜1918) Il secolo XIX – il cosiddetto “secolo lungo”, perché in senso politico durato dall’inizio della Rivoluzione francese alla fine della Prima guerra mondiale – mostrò i rapporti italo-polacchi sotto una luce completamente nuova.

Anzi, è proprio a partire da allora che possiamo più propriamente parlare di relazioni “italo-polacche”, poiché, in particolare negli ultimi anni del Settecento, sorsero allora parallelamente le cosiddette “questioni” polacca e italiana, intese come movimenti nazionali, liberatori e unitari intrapresi indipendentemente da due popoli, il polacco e l’italiano, con l’obiettivo di ricostruire e di creare i propri stati nazionali.

Mai, né prima né dopo – almeno fino al momento in cui tutti e due gli stati si sarebbero ritrovati all’interno della struttura dell’Unione Europea –, le sorti dei due paesi furono o sarebbero state tanto legate tra loro come in quel periodo, che iniziò con gli ultimi anni del XVIII e finì con gli anni ’60 del XIX secolo. In quei settant’anni, e in particolare nel cinquantennio 1815-1865, le questioni polacca e italiana seguirono vie parallele, e in alcuni casi si intrecciarono. Il comune destino storico iniziò a manifestarsi all’epoca della Rivoluzione francese e nel periodo napoleonico, quando sia gli italiani che i polacchi si trovarono nell’area di influenza francese e i due paesi entrarono a far parte del Grand Empire. L’episodio napoleonico impose una dinamica del tutto nuova ai tentativi di riacquistare l’indipendenza e l’unità intrapresi dai due popoli. La fondazione e le azioni delle legioni polacche in Italia, a partire

95

hymn polski

inno polacco

Jeszcze Polska nie zginęła, Kiedy my żyjemy.

Co nam obca przemoc wzięła, Szablą odbierzemy.

La Polonia non è ancor morta, finché noi viviamo.

Ciò che ci tolse la violenza straniera Riprenderemo con la sciabola

Marsz, marsz Dąbrowski, Z ziemi włoskiej do Polski Za twoim przewodem Złączym się z narodem [...]

Avanti, in marcia, Dabrowski Dalla terra italiana alla Polonia, sotto la tua guida ci uniremo alla nazione [...]

[Józef Wybicki, Pieśń Legionów Polskich we Włoszech]

[Józef Wybicki, Canto delle Legioni polacche in Italia]

historycznego losu manifestowała się po upadku porządku napoleońskiego w walce z nowym ładem politycznym utworzonym na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku i podtrzymywanym przez wielkie mocarstwa europejskie z Rosją, Austrią i Prusami na czele. Trzy te mocarstwa dokonały rozbioru Polski i były zaprzysięgłymi wrogami sprawy polskiej. Austria była jeszcze poza tym gwarantem włoskiego rozbicia politycznego i tym samym głównym przeciwnikiem włoskich dążeń zjednoczeniowych.

Rozumiały dobrze tę współzależność sprawy polskiej i włoskiej patriotyczne elity obu krajów. Wzruszające odniesienia do Włoch w hymnie polskim oraz do Polski w hymnie włoskim stały się wręcz symbolicznym wyrazem tego zrozumienia.

Ta daleko posunięta wspólnota historycznego losu narodów polskiego i włoskiego jest do chwili obecnej źródłem najlepszych inspiracji we wzajemnych relacjach obu krajów. Dostarcza wielu przykładów współpracy politycznej rzeczywiście bardzo bliskiej, wśród których mamy udział licznych i wybitnych Polaków we włoskich wojnach o niepodległość, współpracę polskiej i włoskiej emigracji politycznej oraz udział Włochów w wielkich polskich powstaniach narodowych. Dość wspomnieć w tym kontekście takie nazwiska jak Adam Mickiewicz, Giuseppe Mazzini, Adam Jerzy Czartoryski czy Niccolò Tommaseo, by uzmysłowić sobie miejsce współpracy polsko-włoskiej w tradycji politycznej obydwu narodów.

Dla dwóch z czterech włoskich „ojców Ojczyzny”, dla Mazziniego oraz Garibaldiego, sprawa polska była tak samo własną jak włoska. Mickiewicz utworzył nawet polski legion we Włoszech w dobie rewolucji 1848-1849 r. Mamy w tej współpracy w epoce Risorgimento włoskiego i wielkich polskich powstań narodowych także zaskakujące epizody przywodzące na myśl klasyczne stosunki międzypaństwowe. Chodzi tu przede wszystkim o obecność quasi-dyplomatyczną w krajach włoskich, począwszy od początku lat 40., a skończywszy na połowie lat 60., wysłanników tzw. Hotelu Lambert. Hotel Lambert był politycznym ugrupowaniem zachowawczym emigracji polskiej, które na początku lat 30. uformowało się wśród polskich emigrantów politycznych Z lewej strony: faksymile rękopisu Pieśni Legionów Polskich we Włoszech Józefa Wybickiego. Pieśń, zwana także Mazurkiem Dąbrowskiego, powstała w 1797 w Reggio nell’Emilia i od 1927 jest oficjalnym hymnem RP. A sinistra: facsimile del manoscritto del Canto delle Legioni polacche in Italia di Józef Wybicki. Conosciuto anche come Mazurka di Dąbrowski, il canto è stato scritto a Reggio nell’Emilia nel 1797. Dal 1927 è l’inno ufficiale della Polonia

inno italiano [...]

Son giunchi che piegano Le spade vendute: Già l’Aquila d’Austria Le penne ha perdute.

Il sangue d’Italia, Il sangue Polacco, Bevé, col cosacco, Ma il cor le bruciò.

Stringiamci a coorte Siam pronti alla morte L’Italia chiamò [Goffredo Mameli, Il Canto degli Italiani]

hymn włoski [...]

Miecze najemników Nic już nie zdziałają: Orzeł austriacki Stracił swe pióra.

I krew włoską Wraz z polską Żłopie z kozakami Lecz duch jego ginie.

Zewrzyjmy legiony gotowi na śmierć Italia wezwała!

[Goffredo Mameli, Pieśń Włochów]

dal 1797, ne forniscono un ottimo esempio: tanto le legioni polacche quanto il nuovo stato italiano della Repubblica Cisalpina, alla quale le legioni prestarono il proprio servizio, costituivano una creazione di tipo inedito che apriva la strada a una nuova fase nella storia delle reciproche relazioni. L’inno nazionale polacco nacque quasi nello stesso tempo e nello stesso luogo della bandiera italiana (Reggio Emilia, 1797). La condivisione di uno stesso destino storico si è poi manifestata, dopo il crollo dell’ impero napoleonico, nella lotta al nuovo ordine politico creato nel 1815 dal Congresso di Vienna e sostenuto dalle grandi potenze europee – in particolare dalla Russia, dall’Austria e dalla Prussia, artefici della spartizione della Polonia e nemici giurati della questione polacca. L’Austria allora aveva interessi nella disintegrazione politica italiana ed era, di conseguenza, il principale avversario dei tentativi italiani di unità nazionale. Le élite patriottiche di entrambi i paesi comprendevano l’interdipendenza delle questioni italiana e polacca, e la traccia che ritroviamo negli inni nazionali, polacco e italiano ne è una simbolica testimonianza.

Questo senso profondo di una sorte storica comune tra le due nazioni è rimasto, fino ad oggi, nelle reciproche relazioni, è stato la fonte d’ispirazione da cui hanno avuto origine molti dei migliori esempi di stretta collaborazione politica, come la partecipazione di molti polacchi famosi alle guerre d’indipendenza dell’Italia, la collaborazione fra gli emigrati politici italiani e polacchi, la presenza di italiani nelle insurrezioni nazionali polacche. In tale contesto basta ricordare i nomi di Adam Mickiewicz, Giuseppe Mazzini, Adam Jerzy Czartoryski o Niccolò Tommaseo. Per due dei quattro “padri della Patria”, Mazzini e Garibaldi, la questione polacca fu importante non meno di quella italiana; Mickiewicz, nel periodo della rivoluzione 1848-1849, fondò persino una legione in Italia. La collaborazione nel periodo del Risorgimento italiano e delle grandi insurrezioni nazionali polacche produsse anche alcuni sorprendenti episodi che ricordano le relazioni internazionali classiche: mi riferisco soprattutto alla presenza negli stati italiani, a partire dall’inizio degli anni ’40 fino alla metà degli anni ’60 dell’Ottocento, di emissari politici del cosiddetto “Hotel Lambert”. L’Hotel Z lewej strony: faksymile rękopisu Pieśni Włochów Goffredo Mamelego.

Pieśń, znana także jako Hymn Mamelego lub Bracia Włosi, została napisana w 1847 i od 1946 uznawana jest za hymn włoski.

A sinistra: facsimile del manoscritto del Canto degli Italiani di Goffredo Mameli. Il canto, conosciuto anche come Inno di Mameli o Fratelli d’Italia, è stato scritto nel 1946. Dal 1946 è considerato inno italiano.

Lambert fu un gruppo politico conservatore dell’emigrazione polacca, fondato all’inizio degli anni ’30 tra gli esuli polacchi in Francia e guidato da un eminente politico, il principe Adam Jerzy Czartoryski. Per trent’anni, fino alla metà degli anni ’60, l’Hotel Lambert condusse una vasta attività diplomatica per la difesa della causa polacca, grazie ai contatti personali del principe Czartoryski con i governi e le corti d’Europa. La Cancelleria del Principe svolse il ruolo di ministero degli affari esteri dell’inesistente stato polacco, gestendo l’attività diplomatica in attesa di una grande guerra tra le potenze europee. Una delle aree di più intensa attività diplomatica dell’Hotel Lambert fu rappresentata proprio dagli stati italiani e, in particolare, da Roma, negli anni ’40 e dal Piemonte, negli anni 1848-1849.

Le strade della Polonia e dell’Italia, e più correttamente, le questioni polacca e italiana, si divisero quasi del tutto verso la fine degli anni ’60 del XIX secolo. L’Italia unita entrò a far parte del concerto degli stati d’Europa, divenendo anzi una delle sue grandi potenze, alleata della Germania e dell’Austria-Ungheria, le due potenze che avevano partecipato alla spartizione della Polonia. Ciò avveniva in un momento in cui la “questione polacca” entrava nella sua fase più complicata e tragica, essendosi esaurite tutte le possibilità di una sua soluzione, soluzione che si sarebbe trovata soltanto al termine della Prima guerra mondiale.

L’esperienza del Risorgimento, tuttavia, fece sì che, durante il primo conflitto mondiale, fossero diffusi, nella società italiana, atteggiamenti polonofili. In nessun altro importante stato coinvolto nella guerra – inclusa la Francia – si notò in quel periodo una altrettanto forte simpatia per la questione polacca. Nel dicembre del 1915 fu persino presentata al Parlamento italiano una mozione per il riconoscimento della ricostruzione dello stato polacco come uno degli obiettivi di guerra. Nacquero comitati in sostegno per la causa polacca (“Pro Polonia”) spesso sostenuti da eminenti personaggi della vita culturale e intellettuale italiana, quali, ad esempio, Benedetto Croce o Gabriele d’Annunzio. Alcuni inviati politici, guidati da Maciej Loret, condussero in Italia un’attività intensa.

L’azione sociale a favore della Polonia crebbe con l’approssimarsi della fine della guerra, soprattutto dopo la caduta dell’impero zarista e ancor di più dopo il successo della rivoluzione bolscevica, che liberarono l’Italia dagli im-

we Francji pod kierownictwem wybitnego polityka księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Przez trzydzieści lat, aż do połowy lat 60., Hotel Lambert prowadził szeroko zakrojoną działalność dyplomatyczną docierając dzięki osobistym kontaktom księcia Czartoryskiego do rządów i dworów w obronie sprawy polskiej. Kancelaria księcia pełniła funkcję ministerstwa spraw zagranicznych nieistniejącego państwa polskiego prowadząc akcję dyplomatyczną w oczekiwaniu na wielką wojnę między europejskimi mocarstwami. Jednym z obszarów intensywnego działania dyplomacji Hotelu Lambert były właśnie kraje włoskie, głównie Rzym w latach 40. i Piemont w latach 1848-1849.

Drogi Polski i Włoch czy może lepiej: sprawy polskiej i włoskiej, rozchodzą się niemal całkowicie przy końcu lat 60. XIX wieku. Włochy się jednoczą, wchodzą do koncertu państw, a nawet mocarstw europejskich. Stają się sojusznikiem Niemiec i Austro-Węgier, dwóch mocarstw rozbiorowych Polski, podczas gdy „kwestia polska” wkracza w swój najbardziej dramatyczny i beznadziejny okres, w którym nie będzie widać żadnych możliwości rozwiązania jej, okres, z którego wydobędzie ją właściwie dopiero I wojna światowa.

To dziedzictwo Risorgimenta sprawiło, że podczas I wojny światowej żywe były w społeczeństwie włoskim postawy i poglądy polonofilskie. W żadnym z pozostałych ważnych krajów wojujących – włącznie z Francją – nie było w tym okresie tak wysokiego wyniesienia fali sympatii dla sprawy polskiej. W grudniu 1915 roku złożony nawet został we włoskim parlamencie wniosek, by uznać odbudowę niepodległego państwa polskiego za jeden z celów wojennych. Powstawały komitety poparcia dla sprawy polskiej („Pro Polonia”), do których akces zgłaszali często bardzo wybitni przedstawiciele włoskiego życia kulturalnego i intelektualnego, tacy jak Benedetto Croce czy Gabriele d’Annunzio. Ożywioną działalność prowadziło we Włoszech kilku polskich wysłanników politycznych z Maciejem Loretem na czele. Ta społeczna akcja na rzecz Polski przybierała na sile w miarę zbliżania się wojny ku końcowi, zwłaszcza po tym jak został obalony carat w Rosji, a jeszcze bardziej po zwycięstwie w tym kraju rewolucji bolszewickiej, co uwalniało Włochy ze zobowiązań zaciągniętych wobec Rosji carskiej. Nie były to jednak poglądy podzielane przez całość społeczeństwa włoskiego. Stanowisko oficjalne

98

władz włoskich zawsze było wobec sprawy polskiej o wiele bardziej ostrożne i sceptyczne; można wręcz mówić tu o ostrożności posuniętej do niechęci. I tak, władze włoskie długo się opierały wobec projektów formowania jednostek polskich z jeńców polskich z armii austro-węgierskiej, a następnie wykazywały otwartą niechęć wobec polskich postulatów co do kształtu terytorialnego przyszłego państwa polskiego. Nawiasem mówiąc, ten dualizm stanowiska społeczeństwa i władz przyjdzie obserwować już na stałe w życiu politycznym Włoch aż do, co najmniej, końca II wojny światowej.

pegni presi nei confronti della Russia zarista, anche se un tale atteggiamento non fu condiviso da tutta la popolazione. Tuttavia la posizione ufficiale delle autorità italiane rispetto alla questione polacca esprimeva un atteggiamento molto più riservato e scettico, addirittura maldisposto.

Le autorità italiane si opposero a lungo al progetto di formare unità polacche composte di prigionieri di guerra polacchi e, in seguito, dimostrarono un’aperta avversione alle richieste polacche relative al territorio del futuro stato polacco. A margine si può aggiungere che tale differenza fra le posizioni assunte dalla società e dalle autorità italiane rimarrà costante nella vita politica dell’Italia almeno fino alla fine della seconda guerra mondiale.

Lata 1918˜1939 Mimo pamięci współpracy włoskiej z epoki Risorgimento oraz licznych gestów sympatii dla sprawy polskiej czynionych podczas I wojny światowej, przywrócenie niepodległości Polski powitane zostało we Włoszech bez wielkiego entuzjazmu, a dążenia polskie do uzyskania korzystnych granic i silnej pozycji w stosunkach międzynarodowych nie znajdowały we Włoszech szerszego zrozumienia. Do chwili obecnej jest we Włoszech dość rozpowszechnione przekonanie, że warunki pokojowe (w tym zwłaszcza straty terytorialne) narzucone pokonanym Niemcom były zbyt bezwzględne i upokarzające dla tego kraju, co prawie automatycznie przekłada się na pogląd, że były one zbyt – więcej, niezasłużenie – korzystne dla Polski. W końcu najbardziej bolesne straty terytorialne, jakie poniosły Niemcy, były stratami na rzecz Polski.

Na konferencji wersalskiej, na której te warunki Niemcom podyktowano ustanawiając tym samym nowy ład w Europie, stanowisko włoskie było mało przychylne dla Polski. Włochy sytuowały się raczej po stronie anglosaskiej, brytyjsko-amerykańskiej, bardziej wyrozumiałej dla Niemiec i, tym samym, mniej skłonnej do uwzględnienia postulatów polskich, zwłaszcza w kwestii polskich granic zachodnich, niż po stronie Francji wyraźnie dążącej do osłabienia Niemiec, a tym samym wiele przychylniejszej polskim aspiracjom. Takie stanowisko strony włoskiej rzutowało na zachowanie włoskich przedstawicieli w komisjach plebiscytowych na Warmii i Mazurach (1920) oraz, jeszcze bardziej, na Górnym Sląsku (1921); w kwestiach spornych zajmowali oni, wspólnie z przedstawicielami brytyjskimi, z reguły stanowisko proniemieckie. Rząd włoski uznał państwo polskie jeszcze w lutym

Gli anni 1918˜1939 Nonostante la collaborazione italiana in epoca risorgimentale e i molti gesti di simpatia e di sostegno alla questione polacca durante la Prima guerra mondiale, la notizia dell’indipendenza da parte della Polonia fu accolta in Italia senza grande entusiasmo e i tentativi polacchi di ottenere condizioni favorevoli, riguardo i nuovi confini e il peso da riconoscere alla Polonia nelle relazioni internazionali, non trovarono ampio consenso. Ancora oggi in Italia è molto diffusa la convinzione che le condizioni di pace imposte alla Germania, uscita sconfitta dal conflitto, furono troppo severe e umilianti per i tedeschi per quel che riguarda la ridefinizione dei confini territoriali – giudizio che implicitamente contiene l’opinione secondo cui le suddette condizioni sarebbero state, invece, troppo e immeritatamente favorevoli per la Polonia. In fin dei conti le perdite territoriali più grosse della Germania furono proprio a favore della Polonia.

Alla conferenza di Versailles, con la quale si stabilì il nuovo ordine dell’Europa e le condizioni da imporre alla Germania, la posizione italiana risultò poco favorevole alla Polonia. L’Italia si schierò invece dalla parte anglosassone, più indulgente nei confronti della Germania, mostrandosi dunque meno propensa ad accettare le richieste polacche, – invece la Francia, che mirava a indebolire la Germania era maggiormente disposta ad accoglierle. Il punto di vista italiano era confermato dall’atteggiamento dei rappresentanti italiani nelle commissioni costituite durante il plebiscito in Varmia e in Mazuria (1920) e, ancor più, in Alta Slesia (1921); questi, nei casi controversi, insie-

99

100

Z lewej strony: faksymile telegramów Konstantego Skirmunta, Józefa Kowalskiego i Francesco Nittiego do Prezydenta Rady Ministrów RP Ignacego Paderewskiego przesłąnych 21 sierpnia 1919 pierwszym lotem z Rzymu do Warszawy [Archiwum Akt Nowych].

Powyżej: Rzym, 1926, złożenie listów uwierzytelniających królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III przez posła nadzwyczajnego Romana Knolla [Fundacja Rzymska Margrabiny J. S. Umiastowskiej].

A sinistra: facsimile di telegrammi di Konstanty Skirmunt, Józef Kowalski e Francesco Nitti al Presidente del Consiglio dei Ministri della Polonia, Ignacy Paderewski, inviati il 21 agosto 1919 con il primo volo aereo da Roma a Varsavia [Archiwum Akt Nowych].

Sopra: Roma, 1926, presentazione delle lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III da parte del ministro plenipotenziario Roman Knoll [Fondazione Romana Marchesa J. S. Umiastowska].

me ai rappresentanti britannici, si espressero di solito in favore dei tedeschi. Il governo italiano riconobbe comunque lo stato polacco già nel febbraio del 1919, anche se il primo ambasciatore italiano a Varsavia ottenne la nomina soltanto nell’ottobre dello stesso anno, mentre il suo corrispondente polacco si era insediato a Roma già in aprile.

Ad ogni modo va detto che, sin dall’inizio, l’Italia cercò di stabilire stretti e buoni rapporti con la Polonia, che era, nel numeroso gruppo dei paesi emersi nell’Europa centro-orientale dopo il 1918, lo stato più grande e importante. L’obiettivo fu raggiunto solo in parte e i rapporti italo-polacchi nel periodo del Ventennio furono di differenti intensità. Si possono individuare due fasi principali: negli anni ’20 i rapporti non furono intensi e risultano nel complesso poco diversificati e dinamici; negli anni ’30 si

1919 r., ale pierwszy poseł włoski w Warszawie mianowany został dopiero w październiku tego roku, podczas gdy jego polski odpowiednik objął placówkę rzymską już w kwietniu.

Nie zmienia to jednak w niczym faktu, że Włochy od samego początku dążyły do nawiązania bliskich, a nawet dobrych stosunków z Polską, która była największym i najważniejszym z licznej grupy państw, jakie pojawiły się po roku 1918 w Europie środkowo-wschodniej. Udało się to częściowo; stosunki polsko-włoskie przechodziły w okresie międzywojennym bardzo zmienne koleje losu.

Dzielą się one w tym okresie na dwa odcinki. W latach dwudziestych były mało intensywne, mało zróżnicowane i mało dynamiczne. W latach trzydziestych były o wiele intensywniejsze, ale też o wiele bardziej zmienne.

101

Powyżej i na następnej stronie: Rzym, 15.04.1928. Przyjęcie w siedzibie poselstwa RP w Palazzo Rospigliosi wydane przez posła Romana Knolla z okazji wizyty we Włoszech ministra Spraw Zagranicznych RP Augusta Zaleskiego [Fundacja Rzymska Margrabiny J. S. Umiastowskiej].

Zamknięcie się epoki walki o granice państwa polskiego i jego ostateczne ukonstytuowanie się w latach 1921-1922 ułatwiło „normalizację” stosunków polsko-włoskich, w której przeprowadzeniu paradoksalnie pomogło dojście do władzy Mussoliniego w październiku 1922 r. dynamizujące politykę zagraniczną Włoch. Przez pierwsze lata jednak stosunki polityczne były dość niemrawe, czego nie zmieniało zasadniczo nawet życzliwe zainteresowanie dużej części społeczeństwa polskiego ideologią faszystowską oraz ustrojowymi rozwiązaniami narzucanymi Włochom przez Mussoliniego. Ze złowrogiego charakteru faszyzmu włoskiego sprawy sobie w Polsce, podobnie zresztą jak i w innych krajach, nie do końca

intensificarono molto, ma furono anche molto variabili.

La fine dell’epoca della lotta per i confini dello stato polacco e la sua definitiva costituzione negli anni 19211922 favorirono la “normalizzazione” dei rapporti italopolacchi, paradossalmente facilitata dall’ascesa al potere di Mussolini nell’ottobre del 1922, che rese più dinamica la politica estera italiana. Nei primi anni i rapporti politici tra i due paesi rimasero tuttavia piuttosto deboli, nonostante l’interesse di gran parte della società polacca nei confronti dell’ideologia fascista e del sistema politico imposto agli italiani da Mussolini. In Polonia, come in altri paesi, nessuno si rendeva conto del carattere reale del fascismo italiano, e i concetti e le soluzioni da esso pro-

102

Sopra e a sinistra: Roma, 15.04.1928. Ricevimento nella sede della Legazione di Polonia a Palazzo Rospigliosi offerto dall’inviato straordinario Roman Knoll in occasione della visita in Italia del ministro degli Affari Esteri polacco August Zaleski [Fondazione Romana Marchesa J. S. Umiastowska].

zdawano, a wiele jego koncepcji i rozwiązań uznawano za zdolne do usunięcia nabrzmiałych problemów politycznych i gospodarczo-społecznych, jakie pojawiły się w Europie nazajutrz po zakończeniu Wielkiej Wojny. Na przełomie lat 20. i 30. podjęte zostały wprost kroki zmierzające w kierunku zbliżenia obu krajów: w roku 1928 złożył wizytę we Włoszech polski minister spraw zagranicznych August Zaleski; rok później (1929) przedstawicielstwa dyplomatyczne Polski we Włoszech i włoskie w Polsce podniesione zostały do rangi ambasad, a w roku 1930 do Warszawy przyjechał ówczesny minister spraw zagranicznych Włoch i jeden z najbliższych współpracowników Mussoliniego – Dino Grandi.

posti erano considerati da molti un efficace strumento per risolvere i problemi politici, economici e sociali, sorti in Europa al termine della Grande Guerra. A cavallo tra gli anni ’20 e ’30 furono intrapresi alcuni tentativi per avvicinare i due paesi: nel 1928 il ministro degli affari esteri polacco, August Zaleski, si recò in visita in Italia; l’anno successivo nei due paesi furono aperte le rispettive ambasciate in sostituzione delle rappresentanze diplomatiche fino ad allora operanti; infine, nel 1930, si recò a Varsavia Dino Grandi, ministro degli affari esteri italiano e uno dei più stretti collaboratori di Mussolini.

Una svolta nelle relazioni italo-polacche, si osserva all’inizio degli anni ’30, per effetto della minaccia rappresen-

103

Rzym, 1928: poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny Polski we Włoszech Roman Knoll (trzeci z lewej), radca Tadeusz Romer (pierwszy z lewej), sekretarz Mieczysław Chałupczyński (drugi z lewej) i sekretarz Siemiradzki (pierwszy z prawej) w salonie poselstwa w Palazzo Rospigliosi [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Roma, 1928: l’inviato straordinario e ministro plenipotenziario della Polonia in Italia Roman Knoll (il terzo da sinistra), il consigliere Tadeusz Romer (il primo da sinistra), il segretario Mieczysław Chałupczyński (il secondo da sinistra) e il segretario Siemiradzki (il primo da destra) nel salone della legazione a Palazzo Rospigliosi [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

104

Rzym, 6.11.1928: złożenie listów uwierzytelniających królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III przez ambasadora Polski we Włoszech Stefana Przeździeckiego. Na zdjęciu Przeździecki w otoczeniu pracowników ambasady. Od lewej: sekretarz Tadeusz Gosiewski, radca Tadeusz Romer, ambasador Stefan Przeździecki, radca Jerzy Tomaszewski i attaché Ludomir Komierowski [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Roma, 6.11.1928: presentazione delle lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III da parte dell’ambasciatore della Polonia in Italia Stefan Przeździecki. Nella foto Przeździecki circondato dai funzionari dell’ambasciata. Da sinistra: il segretario Tadeusz Gosiewski, il consigliere Tadeusz Romer, l’ambasciatore Stefan Przeździecki, il consigliere Jerzy Tomaszewski e l’attaché Ludomir Komierowski [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

105

“

Poseł w Rzymie, Zaleski, do ministra Spraw Zagranicznych, Zamoyskiego.

R. 625/24 Rzym, 19 lipca 1924 Dotyczy: spr. ambasad [...] zaraz po otrzymaniu instrukcji Pana Ministra udałem się do Prezydenta Ministrów Mussoliniego i przedstawiłem mu projekt utworzenia ambasady w Rzymie oraz propozycję przesłania do Warszawy włoskiego ambasadora. Mussolini powiedział natychmiast, iż zgadza się na to w zasadzie, że jednak sprawa przedstawia w chwili obecnej pewne trudności, które nie istniały do niedawna. Otóż rząd włoski zgodził się na utworzenie ambasad w Argentynie i Chili z powodu wizyty następcy tronu w tych krajach. Akcja taka wywołała protesty ze strony Francji i Anglii i Mussolini będzie musiał zastanowić się nad sposobami uniknięcia dalszych komplikacji [...] W zakończeniu stwierdził, iż w zasadzie zgadza się na podniesienie Poselstw w Warszawie i Rzymie do rangi ambasad i że niebawem nadeśle co do tego pisemną odpowiedź.

“

[Dokumenty dotyczące historii stosunków polsko-włoskich (1918- 1940 r.), Ministero per i Beni culturali e ambientali, Ufficio centrale per i Beni archivistici, 1998]

Il ministro plenipotenziario a Roma, Zaleski, al ministro degli esteri, Zamoyski.

R. 625/24 Roma, 19 luglio 1924 Oggetto: questione ambasciata [...] subito dopo aver ricevuto le sue istruzioni mi sono recato dal presidente dei ministri Mussolini e gli ho presentato il progetto per l’apertura della nostra ambasciata a Roma e la proposta d’inviare a Varsavia un ambasciatore italiano. Mussolini mi ha subito detto di essere d’accordo in linea di massima, ma che attualmente la questione presenta alcune difficoltà, che precedentemente non esistevano. Il governo italiano ha accettato di aprire ambasciate in Argentina e in Cile a causa della prossima visita del principe ereditario in quei paesi. Questa azione ha provocato le proteste della Francia e dell’Inghilterra e Mussolini dovrà cercare i modi per evitare ulteriori attriti [...] Alla fine ha affermato che in linea di massima acconsente a portare le legazioni a Varsavia e a Roma al rango di ambasciate e che presto invierà una risposta scritta a tale proposito.

[Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918- 1940), Ministero per i Beni culturali e ambientali, Ufficio centrale per i Beni archivistici, 1998]

“

“

Rzym, 30.07.1933: ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki w powozie opuszcza Kwirynał po złożeniu listów uwierzytelniających królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Roma, 30.07.1933: l’ambasciatore della Polonia in Italia Alfred Wysocki in carrozza lascia il Quirinale dopo aver presentato le lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Rzym, 10.07.1935: podpisanie polsko-włoskiej konwencji konsularnej. Od lewej: radca ambasady RP we Włoszech Aleksander Zawisza, ambasador Alfred Wysocki, szef rządu włoskiego Benito Mussolini i dyrektor Departamentu Traktatowego w MSZ Włoch Gianini [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Roma, 10.07.1935: firma del trattato consolare tra Italia e Polonia. Da sinistra: il consigliere dell’ambasciata polacca in Italia Aleksander Zawisza, l’ambasciatore Alfred Wysocki, il capo del governo italiano Benito Mussolini e il direttore del Dipartimento Trattati del Ministero degli Esteri Gianini [© NAC].

Pewien przełom w stosunkach polsko-włoskich nastąpił na początku lat 30. pod wpływem poczucia zagrożenia spowodowanego dojściem w Niemczech Hitlera do władzy. Wola politycznego zbliżenia między obydwoma krajami nigdy nie manifestowała się w okresie międzywojennym tak silnie jak w I połowie lat 30. W 1934 r. pojawiła się nawet perspektywa zawarcia polsko-włoskiego traktatu politycznego. Perspektywę tę jednak szybko oddaliła wojna, jaką Włochy podjęły przeciwko Etiopii, oraz stopniowe zacieśnianie się włosko-niemieckiej współpracy politycznej. Doszła tutaj jeszcze osobista niechęć Mussoliniego do nadania stosunkom polsko-włoskim jakichkolwiek ram traktatowych. Na tym zbliżeniu niewątpliwie bardziej zależało stronie polskiej w obliczu narastającego

tata dall’ascesa al potere di Hitler in Germania. La volontà di un avvicinamento tra i due paesi non si manifestò mai in modo così forte come appunto nella prima metà degli anni ’30. Nel 1934 sorse addirittura la possibilità di un trattato politico italo-polacco; tale prospettiva fu presto allontanata dalla guerra che l’Italia intraprese contro l’Etiopia e dal progressivo avvicinamento politico tra l’Italia e la Germania. A ciò si aggiunga la personale avversione di Mussolini alla prospettiva di conferire ai rapporti italo-polacchi una cornice di trattato. È ovvio che, di fronte alla crescente minaccia tedesca, fosse la parte polacca a desiderare maggiormente di stringere rapporti di tale tipo. Dall’inizio del 1938 le relazioni italo-polacche si svilupparono all’ombra delle influenze del Terzo Reich, dal quale le decisioni

108

Rzym, 21.10.1936: uroczystość ku czci marszałka Piłsudskiego na Palatynie. Amfora z ziemią z rzymskiego wzgórza zostanie przewieziona do mauzoleum Józefa Piłsudkiego w Polsce. Po prawej, z kapeluszem w ręku, ambasador Polski we Włoszech Alfred Wysocki [© Archivio Storico Luce].

Roma, 21.10.1936: cerimonia in onore del maresciallo Piłsudski. La terra raccolta sul Palatino viene messa in un’anfora romana che sarà portata nel mausoleo eretto in Polonia alla memoria di Piłsudski. A destra, con la tuba in mano, l’ambasciatore polacco Alfred Wysocki [© Archivio Storico Luce].

zagrożenia niemieckiego. Od początku roku 1938 stosunki włosko-polskie rozwijały się już wyraźnie w cieniu wpływów III Rzeszy, od której Włochy, w tym zwłaszcza sam Mussolini, stawały się coraz bardziej zależne. Od chwili rozbioru Czechosłowacji można mówić o całkowitym rozejściu się polityki polskiej i włoskiej. Jeszcze w połowie marca 1938 r. był z wizytą w Rzymie płk Józef Beck; rok później, w ostatnim tygodniu lutego 1939 r., do Warszawy przyjechał z kolei młody minister Galeazzo Ciano, zięć Mussoliniego. Właściwie ani pierwsza, ani druga wizyta nie przyniosła żadnych politycznych następstw. Zwłaszcza po tej drugiej nie umiano ukryć rozczarowania. Trzy miesiące później Niemcy i Włochy podpisały tzw. „pakt stalowy”. We Włoszech kontrolowana w dużej mierze

109

di Mussolini e dell’Italia dipesero sempre maggiormente.

La spartizione della Cecoslovacchia segnò un’inaspettata e brusca divaricazione della politica polacca e italiana. A metà di marzo del 1938 il coll. Józef Beck si recava a Roma in visita ufficiale; un anno dopo, nell’ultima settimana del febbraio del 1939, giungeva invece a Varsavia il giovane ministro Galeazzo Ciano, genero di Mussolini. In realtà, né la prima né la seconda visita condussero a risultati politici e, anzi, al termine della seconda, non si nascose più il sentimento di forte delusione dominante. Tre mesi dopo la Germania e l’Italia firmarono il cosiddetto “patto d’acciaio”. In Italia la stampa controllata dal regime fascista divenne, alla fine della primavera del 1939, quasi del tutto antipolacca.

Rzym, marzec 1938: spotkanie ministra spraw zagranicznych Polski Józefa Becka (z lewej) z ministrem spraw zagranicznych Włoch hrabią Galeazzo Ciano przy okazji wizyty ministra Becka we Włoszech [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Roma, marzo 1938: incontro tra il ministro degli Affari Esteri della Polonia Józef Beck (a sinistra) e il ministro degli Affari Esteri italiano conte Galeazzo Ciano in occasione della visita in Italia del ministro polacco [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

przed faszystowski reżim prasa stała się na schyłku wiosny 1939 r. niemal w całości wyraźnie antypolska.

Do nawiązania bliższej współpracy polsko-włoskiej zatem nie tylko że nie doszło, ale w ostatnich co najmniej dwóch latach przed wojną obydwa kraje zaczęły się od siebie szybko oddalać. Działo się tak, mimo że Mussolini zdawał sobie do pewnego stopnia sprawę z trudności swego położenia i wiedział, że jego kraj nie jest przygotowany do wojny.

Niepowodzenie prób zbliżenia polsko-włoskiego w okresie międzywojennym wynikało z nierówności pozy-

In questo modo, dunque, non solo non si riuscì ad avviare una stretta collaborazione tra la Polonia e l’Italia, ma addirittura, nei due anni precedenti lo scoppio della guerra, i due paesi finirono per allontanarsi velocemente l’uno dall’altro. Tutto ciò accadeva nonostante Mussolini fosse cosciente della sua difficile posizione e sapesse che l’Italia non era affatto pronta alla guerra.

Il fallimento dei tentativi di avvicinamento tra l’Italia e la Polonia nel periodo tra le due guerre fu l’effetto del differente peso politico dei nostri paesi e della diversità degli obiettivi politici che ognuno di essi si proponeva. L’Italia,

110

nonostante le molte perdite causate dalla prima guerra mondiale, rimaneva comunque uno dei più potenti paesi d’Europa. In un contesto in cui l’Unione Sovietica era praticamente messa fuori dalla politica europea e gli Stati Uniti decidevano di ritirarsi in casa propria, l’Italia, durante tutto il periodo tra le due guerre, apparteneva alla cerchia delle tre o quattro maggiori potenze europee, e poco contava che si trovasse all’ultimo posto. La Polonia, nonostante il graduale consolidamento dello stato e della società, rimaneva un partner molto più debole, sia sotto l’aspetto politico che economico; era una creazione nuova e piuttosto fragile e in più aveva relazioni pessime, a volte addirittura ostili, con quasi tutti i vicini, compresi quelli più grandi, potenti ed importanti. Bisogna aggiungere che l’Italia, scontenta del risultato della guerra, aspirava alla revisione dell’ordine di Versailles, e per questo motivo si alleò con uno stato che del ripristino delle decisioni di Versailles faceva il principale obiettivo della propria politica, la Germania, la cui importanza andava aumentando velocemente. Il ripristino non poteva che avvenire a spese dello Stato polacco, che agli accordi di Versailles doveva invece la propria esistenza e che, quindi, faceva coincidere la difesa di quegli accordi con la difesa della propria indipendenza. La Polonia, sul piano politico, era costretta a tentare un avvicinamento con chi era interessato a non modificare le soluzioni del trattato, ossia la Francia, che però cominciava a perdere la posizione dominante sul Continente. Infine, i comuni interessi politici della Polonia e dell’Italia nei territori dell’Europa centroorientale, così spesso invocati da parte polacca, risultarono presto assai fragili, addirittura illusori e, soprattutto, legati ai rapporti tra i due paesi e la Germania, il cui peso su quel territorio aumentava velocemente.

Importanti furono invece, durante il Ventennio, i risultati che si raggiunsero sul piano della collaborazione economica e culturale. Negli anni ’20 furono firmati alcuni contratti economici italo-polacchi, di cui il più importante, quello del 1924, concedeva alla Polonia un prestito pari a 400 milioni di lire. Il prestito permise allo stato di stabilizzare la valuta e di superare le enormi difficoltà economiche in cui si trovava. Uno spettacolare successo nell’ambito della collaborazione economica italo-polacca, nonché una testimonianza dell’avvicinamento politico tra i due paesi, fu senza dubbio l’avvio della produzione di automobili (soprattutto Fiat 508) su licenza italiana a partire dall’inizio degli anni ’30 nello Stabilimento Statale di Ingegneria (Polskie Zakłady

cji obu naszych krajów w tym okresie oraz odmienności ich politycznych dążeń. Włochy, mimo poważnych strat i wielkiego wyczerpania kraju wywołanego I wojną światową, należały do najsilniejszych państw europejskich.

W sytuacji, gdy Związek Radziecki został praktycznie wyeliminowany z polityki europejskiej, a Stany Zjednoczone wycofały się z niej same, Włochy należały przez cały okres międzywojenny do grona trzech-czterech europejskich mocarstw, nawet jeśli w tym wąskim gronie zawsze zajmowały ostatnie miejsce. Polska, mimo stopniowej konsolidacji państwa i społeczeństwa, pozostawała partnerem wiele słabszym zarówno pod względem politycznym, jak i gospodarczym. Była kreacją świeżą i do pewnego stopnia kruchą, tym bardziej że miała złe, a niekiedy wręcz wrogie, stosunki ze wszystkimi bez mała sąsiadami, w tym ze wszystkimi dużymi i ważnymi. Po drugie, Włochy, niezadowolone z wyniku wojny, dążyły do wywrócenia ładu wersalskiego; sprzymierzyły się tym samym ostatecznie z tym państwem, które rewizję postanowień wersalskich uczyniło głównym celem swej polityki, czyli z Niemcami, których znaczenie szybko rosło.

Ta rewizja nie mogła nie odbyć się kosztem Polski. Polska przecież porozumieniom wersalskim zawdzięczała swój byt; ich obrona była jednocześnie obroną niepodległości młodego państwa. Skazana była tym samym na zbliżenie polityczne z tymi, którzy w jego utrzymaniu byli zainteresowani, czyli głównie z Francją, której z kolei polityczne znaczenie na kontynencie szybko malało. Wreszcie, tak chętnie przywoływana przez stronę polską wspólnota interesów politycznych Polski i Włoch na obszarze Europy środkowo-wschodniej szybko okazała się krucha, wręcz iluzoryczna, a przede wszystkim zależna od stanu stosunków obu państw z Niemcami, których aktywność i znaczenie na tym obszarze bardzo szybko rosło.

Poważne natomiast były osiągnięcia dwudziestolecia międzywojennego w dziedzinie współpracy gospodarczej oraz kulturalnej. Jeszcze w latach 20. podpisano kilka umów gospodarczych polsko-włoskich, z których najważniejsza, ta z roku 1924, stanowiła o udzieleniu Polsce pożyczki w wysokości 400 mln lirów. Uzyskanie jej pomogło do pewnego stopnia Polsce w stabilizacji waluty i przezwyciężeniu ogromnych trudności gospodarczych.

Spektakularnym osiągnięciem w dziedzinie polsko-włoskiej współpracy gospodarczej, a jednocześnie dowodem na wolę zbliżenia politycznego między obydwoma

111

Rzym, 6.06.1938: wręczenie listów uwierzytelniających królowi Włoch Wiktorowi Emanuelowi III przez ambasadora RP gen. Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, na zdjęciu w otoczeniu personelu ambasady RP [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

Roma, 6.06.1938: presentazione delle lettere credenziali al re d’Italia Vittorio Emanuele III da parte dell’ambasciatore della Repubblica di Polonia Bolesław Wieniawa-Długoszowski, nella foto attorniato dal personale dell’ambasciata polacca [© Narodowe Archiwum Cyfrowe].

krajami, było podjęcie przez państwowe Polskie Zakłady Inżynierii na początku lat 30. produkcji samochodów na licencji Fiata (głównie modelu 508). Wreszcie, przypomnieć tu jeszcze należy, że cały okres międzywojenny był niezwykle ważny i bogaty z punktu widzenia obecności kultury włoskiej w Polsce oraz, chociaż w dużo mniejszym zakresie, polskiej we Włoszech.

Lata 1939˜1945 Podobnie jak marszałek Piłsudski nie manifestował większego zainteresowania Włochami, Mussolinim i włoskim faszyzmem, podobnie Mussolini osobiście nie żywił nigdy sympatii do Polski. Nieustępliwy jej opór wobec żądań Hitlera, manifestowany od wczesnej wiosny 1939 r., dla Mussoliniego niespodziewany i niezrozumiały, przybliżał perspektywę wojny, której wybuch Duce chciał odwlec. Niewiele się tym samym przejął losem Polski i niewiele jej współczuł nawet wówczas, gdy 1 września 1939 r. stała się obiektem agresji niemieckiej. Z punktu widzenia natomiast stosunków polsko-włoskich ważne było to, że oba kraje nie znalazły się w stanie wojny. Mussolini zadeklarował, że Włochy w obliczu toczącej się wojny, w której zaangażowane były bądź co bądź trzy europejskie mocarstwa, przyjmują postawę non belligeranza, czyli że nie są stroną wojującą.

Jednak wszelkie manifestacje sympatii dla Polski, które miały miejsce zwłaszcza w środowiskach liberalnych i katolickich, były zdecydowanie zwalczane przy użyciu środków policyjnych.

Tak oto klęska Polski w wojnie obronnej 1939 r. nie przyniosła wprawdzie kresu stosunkom polsko-włoskim, ale pozbawiła je jakiekolwiek czytelności. Pogłębiła się przy tym dwutorowość stosunku do Polski reżimu faszystowskiego oraz społeczeństwa włoskiego.

To ostatnie manifestowało często i otwarcie sympatię i poparcie dla Polski, a władze faszystowskie z tymi postawami musiały się liczyć. Do względnej przychylności wobec sprawy polskiej i Polaków przebywających we Włoszech, manifestowanej przez władze faszystowskich Włoch, przyczynił się również zawód, jaki wywołał pakt Ribbentrop-Mołotow wśród faszystowskiej elity (kompletnie, nawiasem mówiąc, zaskoczonej jego zawarciem) oraz trwająca blisko dwa lata (koniec sierpnia 1939 - koniec czerwca 1941) polityczna i militarna współ-

Inżynierii). Infine si deve ricordare che l’intero periodo tra le guerre fu molto importante e ricco dal punto di vista della presenza della cultura italiana in Polonia, ma anche di quella polacca in Italia (benchè a un livello molto inferiore).

Gli anni 1939˜1945 Come il maresciallo Piłsudski non manifestò mai un grande interesse per l’Italia, Mussolini e il fascismo italiano, così anche Mussolini rimase indifferente nei confronti della Polonia: l’intransigente resistenza manifestata dallo stato polacco a partire dalla primavera del 1939 fu per Mussolini inattesa e incomprensibile, tanto da rendere più vicina la prospettiva di una guerra, che il duce cercava di rimandare il più possibile. Mussolini, quindi, non si preoccupò della sorte della Polonia, quando questa divenne oggetto dell’aggressione tedesca il 1° settembre del 1939.

Dal punto di vista dei rapporti italo-polacchi l’importante era che i due paesi non si trovassero in guerra tra di loro. Mussolini dichiarò che l’Italia, di fronte alla guerra in corso, che vedeva tutto sommato coinvolte tre potenze europee, manteneva la posizione di “non belligeranza”.

E tuttavia le manifestazioni di simpatia nei confronti della Polonia, soprattutto negli ambienti liberali e cattolici, furono combattute con mezzi polizieschi.

Di fronte a una simile situazione, però, la sconfitta della Polonia nella guerra difensiva del 1939 non pose termine alle relazioni italo-polacche, ma le privò di qualsiasi chiarezza. Aumentò la frattura tra il regime fascista e la società italiana nel rapporto con la Polonia. La seconda, infatti, manifestò spesso la propria vicinanza e il proprio sostegno alla Polonia, e le autorità fasciste, pur nutrendo sentimenti opposti, ne dovettero tener conto. Una relativa benevolenza per la Polonia da parte dalle autorità fasciste in Italia fu dovuta anche alla delusione che produsse presso l’élite fascista italiana la firma del Patto Ribbentrop-Molotov (i fascisti italiani ne furono completamente sorpresi) e la collaborazione politica e militare tra il Terzo Reich e l’Unione Sovietica stalinista, che portava tra l’altro alla spartizione e alla doppia occupazione dei territori polacchi. La firma del patto e l’inizio della collaborazione con i sovietici fu interpretata dai gerarchi fascisti come un tradimento degli ideali.

In tali circostanze, nonostante la tesi ufficiale della definitiva e irreversibile caduta della Polonia (la Polonia finita),

113

praca III Rzeszy i stalinowskiego Związku Radzieckiego, której następstwem był m.in. rozbiór i podwójna okupacja ziem polskich. Zawarcie paktu oraz podjęcie tej współpracy przez III Rzeszę hierarchowie faszystowscy rozpatrywali w kategoriach zdrady ideałów.

Powyższe okoliczności sprawiły, że, mimo oficjalnego głoszenia tezy o ostatecznym i nieodwracalnym upadku Polski (la Polonia finita), stosunki między dwoma państwami i rządami nie zostały zerwane. We Włoszech działały w dalszym ciągu polskie placówki dyplomatyczno-konsularne, a strona włoska nie uznała w sensie prawnym niemiecko-radzieckiej okupacji ziem polskich.

Działalność polska we Włoszech doznawała często życzliwego poparcia ze strony włoskiego społeczeństwa, a nawet niekiedy administracji włoskiej.

Zerwanie stosunków dyplomatycznych polsko-włoskich nastąpiło w czerwcu 1940 roku po wypowiedzeniu przez Włochy wojny Francji i Wielkiej Brytanii. Ciągle jednak nie oznaczało to wejścia w stan wojny. Jest charakterystyczne, że polscy dyplomaci opuszczający swe placówki żegnani byli na ogół życzliwie przez swych włoskich kolegów. Po zamknięciu polskich placówek dyplomatycznych reprezentowania „interesów polskich” we Włoszech na mocy specjalnego porozumienia podjęła się ambasada Chile. To ona wykonywała podstawowe czynności konsularne w rodzaju przedłużania paszportów, wydawania wiz itp. Na wiosnę 1943 r., w obliczu nowej, bardzo trudnej sytuacji wojennej i politycznej, reprezentowanie interesów polskich przejęła ambasada Szwajcarii. Mogła się ona lepiej wywiązywać z tych zobowiązań dzięki m.in. gęstej sieci konsulatów funkcjonujących we Włoszech.

Nową fazę w dziejach stosunków polsko-włoskich w czasie II wojny światowej otworzyło natomiast załamanie się reżimu faszystowskiego oraz, przede wszystkim, polska obecność militarna w latach 1943-1945 na ziemiach włoskich. Działania wojenne II Korpusu gen. Andersa i jego pełen zrozumienia i życzliwości stosunek do ludności cywilnej włoskiej stawiały kwestię współpracy polsko-włoskiej w nowym świetle. W obliczu chaosu politycznego panującego na ziemiach włoskich przy końcu 1943 i w całym 1944 roku, odnowienie stosunków dyplomatycznych między rządem polskim w Londynie oraz rządem włoskim nastąpiło dopiero na początku listopada 1944 r. Wydawało się wówczas, że mimo całego tragizmu ów-

Przedłużenie ważności polskiego paszportu przez Ambasadę Chile, reprezentującą w 1942 polskie interesy we Włoszech [Archiwum MSZ].

Proroga della validità di un passaporto polacco da parte dell’Ambasciata del Cile che nel 1942 rappresentava gli interessi della Polonia in Italia [Archivio Ministero degli Affari Esteri della Polonia].

i rapporti tra i due stati e i due governi non furono mai interrotti. Le rappresentanze diplomatiche polacche continuarono a lavorare in Italia, e la parte italiana non riconobbe in senso giuridico l’occupazione sovietico-tedesca dei territori polacchi. Le attività polacche in Italia continuarono spesso a incontrare un favorevole sostegno da parte della società e talvolta anche dell’amministrazione italiana.

Soltanto nel giugno del 1940 le relazioni diplomatiche italo-polacche furono interrotte, in seguito alla dichiarazione di guerra alla Francia e alla Gran Bretagna da parte dell’Italia. Tale dichiarazione, tuttavia, non significò l’inizio dello “stato di guerra” tra Polonia e Italia. È significativo che i diplomatici polacchi che lasciavano le proprie missioni erano di solito salutati con simpatia dai loro colleghi italiani. Con la chiusura delle rappresentanze diplomatiche polacche in Italia, il compito di rappresentare “gli interessi polacchi” fu assunto, in base a un accordo speciale, dall’ambasciata del Cile, che si occupò anche delle principali mansioni consolari, come ad esempio il rilascio di passaporti, di visti, ecc. Nella primavera del 1943, di fronte a una nuova e molto complessa situazione politica e bellica, il compito di rappresentare gli interessi polacchi passò all’ambasciata svizzera. Quest’ultima poté adempiere meglio al compito di assistere i cittadini polacchi grazie a una fitta rete di uffici consolari sparsi su tutto il territorio italiano.

114

czesnego położenia obydwu narodów ich wzajemne stosunki mają przed sobą wyjątkowe możliwości rozwoju.

Tymczasem stosunki te były przywracane w czasie, gdy w Polsce, w połowie znajdującej się jeszcze pod okupacją nazistowskich Niemiec, a w połowie już zajętej przez Armię Czerwoną, powstał konkurencyjny ośrodek władzy.

Lata 1945˜1989 II wojna światowa zapisała się tragicznie w dziejach obydwu państw i narodów, ale Polska poniosła w jej wyniku straty wiele poważniejsze niż Włochy; stanęła wręcz w obliczu wyraźnej perspektywy wyniszczenia ludnościowego i degradacji kulturalnej. Również sytuacja, w jakiej się Polska znalazła po zakończeniu działań wojennych, była, jeśli pominąć niezwykle dla niej korzystne przesunięcie granic na zachód, wiele mniej korzystna od położenia Włoch. Po ustaniu działań wojennych narzucony jej został obcy model polityczny i społeczno-gospodarczy, do czego doszła hegemonia Związku Radzieckiego, totalitarnego mocarstwa, w którym do roku 1956 panował nieludzki reżim stalinowski.

Tak oto do poważnego zmodyfikowania stosunków politycznych i dyplomatycznych między dwoma państwami doszło już w pół roku po ich nawiązaniu, w zupełnie nowej sytuacji zarówno w wymiarze międzynarodowym, jak i wewnętrznym, odmiennej dla obu krajów. 10 lipca 1945 r. Włochy uznały polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powstały niespełna dwa tygodnie wcześniej, 28 czerwca 1945 r., i zdominowany przez komunistów.

Włochy uczyniły to zatem stosunkowo szybko, ale dopiero po Stanach Zjednoczonych, Francji, Wielkiej Brytanii oraz paru jeszcze krajach zachodnich. Uznanie tego rządu oznaczało cofnięcie uznania i tym samym zerwanie stosunków z polskim rządem emigracyjnym. Dodajmy, że stosunki te kontynuował będzie natomiast Watykan, do roku 1958 oficjalnie, a później, do roku 1972, nieoficjalnie.

W ten sposób dokonał się w stosunkach polsko-włoskich kolejny zwrot wymuszony przez historyczne okoliczności. Szybko okazało się, że wzajemne polsko-włoskie relacje wystawione zostaną na kolejną ciężką próbę.

W wyniku rozstrzygnięć, jakie zapadły w końcowej fazie wojny i tuż po jej zakończeniu, Polska i Włochy znalazły się po przeciwnych stronach barykady. Włochy skorzystały z planu Marshalla, od początku znalazły się

La crisi e successivamente il crollo del regime fascista e, soprattutto, la presenza militare di soldati polacchi in Italia negli anni 1943-1945 avviò una nuova tappa dei rapporti italo-polacchi. Le operazioni belliche del 2° Corpo d’Armata Polacco del gen. Anders e il rapporto da lui stabilito con la popolazione civile, fondato sulla comprensione e il rispetto, posero la questione della collaborazione italo-polacca sotto una nuova luce. Di fronte al caos politico che regnava nel territorio italiano verso la fine del 1943 e per tutto il 1944, la ripresa dei rapporti diplomatici tra il governo polacco di Londra e le autorità italiane ebbe luogo soltanto all’inizio del novembre 1944. Sembrò che, nonostante la tragica situazione di tutti e due i paesi, i reciproci rapporti mostrassero eccezionali possibilità di sviluppo. Questi rapporti vennero ripristinati in un periodo in cui in Polonia, in parte ancora sotto l’occupazione tedesca, in parte già occupata dall’Armata Rossa, nasceva un centro di potere competitivo.

Gli anni 1945˜1989 La Seconda guerra mondiale fu caratterizzata da eventi tragici in entrambi i paesi. La Polonia, tuttavia, ne uscì con danni maggiori rispetto all’Italia, essendo stata messa davanti a una prospettiva reale di sterminio e di disintegrazione culturale. Anche la sua condizione nell’immediato dopoguerra, se si eccettua lo spostamento particolarmente favorevole dei confini occidentali, fu molto meno favorevole rispetto a quella dell’Italia. Cessate le operazioni di guerra, la Polonia si ritrovò con un nuovo modello politico, sociale ed economico, imposto dall’Unione Sovietica, una potenza totalitaria, nella quale fino al 1956 vigeva un disumano sistema stalinista.

Un importante cambiamento nei rapporti politici e diplomatici tra i due stati si realizzò dopo appena mezzo anno che questi erano stati riavviati, in una situazione del tutto nuova, sia al livello internazionale che a livello di politica interna, differente per entrambi i paesi. Il 10 luglio del 1945 l’Italia riconobbe il governo provvisorio d’unità nazionale, nato circa due settimane prima (il 28 giugno 1945) guidato dai comunisti. L’Italia riconobbe quindi piuttosto velocemente il nuovo governo polacco, ma lo fece dopo il riconoscimento da parte degli Stati Uniti, della Francia, della Gran Bretagna e di altri stati occidentali. Il riconoscimento di quel governo significò la rottura dei rapporti con il governo polacco dell’emigrazione. Costanti rapporti con

115

w NATO i od początku zaangażowały się w proces integracji europejskiej (decydujący o powstaniu wspólnot europejskich traktat podpisany został w Rzymie). Polska znalazła się w bloku wschodnim, w radzieckiej strefie wpływów i poddana została sowietyzacji, bardzo dotkliwej zwłaszcza przed 1956 r. Logika „zimnej wojny”, którą obydwa bloki polityczno-wojskowe będą ze sobą toczyć ze zmiennym powodzeniem przez ponad 40 lat, rządzić będzie stosunkami polsko-włoskimi, nie pozostawiając wiele swobody władzom obydwu krajów, co było, oczywiście, wiele bardziej dotkliwe i widoczne w przypadku Polski, której polityka zagraniczna była dotkliwie uzależniona od globalnej strategii politycznej realizowanej przez ZSRR. Trzeba jednak wskazać, że w skali tego, co było możliwe w tych trudnych, a do połowy lat 50. – beznadziejnie trudnych okolicznościach zewnętrznych, uczyniono z obydwu stron wiele, by stosunki między dwoma państwami zostały podtrzymane z zachowaniem poprawnych form oraz jeszcze więcej, by nie uległy unicestwieniu rozliczne i wiekowe związki łączące obydwa narody.

W stosunkach polsko-włoskich nigdy nie doszło do tego rodzaju „ekscesów”, do jakich w czasach stalinowskich doszło w stosunkach polsko-francuskich w postaci wzajemnego usuwania przedstawicieli dyplomatycznych, mimo że przecież stosunki Polski „ludowej” z Francją do pewnego stopnia przypominały jej stosunki z Włochami.

Polska i Włochy znajdowały się zresztą w pewnej sytuacji szczególnej w obrębie wspólnot, w jaki je wtrącił historyczny los. W ich sytuacji można mimo wszystko odnaleźć pewne elementy wspólne bądź bliskie, które ułatwiały kontynuowanie pewnych powiązań i tradycji.

Polska była, poza ZSRR, największym i najważniejszym z europejskich krajów komunistycznych, który z tego, chociaż nie wyłącznie tego, tytułu zachowywał pewną ograniczoną swobodę manewru w stosunku do hegemona, często ją wykorzystując w dobrze rozumianym interesie własnym. Jej społeczeństwo poddawane było oficjalnej indoktrynacji z trudem i bez większych sukcesów. Sprawiało to, że Polska zachowywała nieco więcej autonomii w swych działaniach zarówno wewnątrz kraju, jak i w polityce zagranicznej, niż to miało miejsce w przypadku pozostałych krajów zależnych od Moskwy. Czyniło to wszystko Polskę atrakcyjniejszym partnerem politycznym dla wspólnoty zachodniej, w tym Włoch, niż inne

le autorità polacche in esilio a Londra, ufficialmente fino al 1958 e poi, fino al 1972, in modo non ufficiale, sarebbero stati invece mantenuti dalla Santa Sede. In questo modo si realizzò ancora un’altra svolta nelle relazioni italo-polacche, determinata dalle circostanze storiche; presto tali rapporti furono esposti a una dura prova.

A causa delle diverse scelte fatte nella fase finale della guerra e subito dopo la sua fine, la Polonia e l’Italia si trovarono dalle parti opposte degli schieramenti. L’Italia approfittò del Piano Marshall ed entrò subito a far parte della NATO, e sin dall’inizio partecipò al processo d’integrazione europea (fondamentale per la creazione della comunità europea fu la firma dei trattati di Roma). La Polonia, invece, si trovò a far parte del blocco dell’Est, quindi sotto l’area di dominio dell’Unione Sovietica e soggetta a “sovietizzazione”, molto intensa soprattutto prima del 1956. La logica della guerra fredda che i due blocchi politico-militari condussero per oltre quarant’anni avrebbe determinato i rapporti italopolacchi di quel periodo, lasciando poco spazio d’azione ai governi dei due paesi. Ciò si avvertì maggiormente in Polonia, dove la politica estera era fortemente legata alla strategia politica globale adottata dall’Unione Sovietica.

Si deve tuttavia osservare che, nei limiti del possibile, in quegli anni difficili, e fino alla metà degli anni ’50, in condizioni esterne disperatamente complicate, entrambe le parti fecero di tutto per mantenere vivi i contatti, cercando di agire nel rispetto delle forme, ma ancor più, tentando di salvare i molti legami che avevano caratterizzato la storia dei due paesi. Nelle relazioni tra l’Italia e la Polonia non si manifestarono mai gli “eccessi” che caratterizzarono invece i rapporti tra la Polonia e la Francia ai tempi del regime stalinista (il cui culmine fu rappresentato dalla reciproca espulsione dei rappresentanti diplomatici), nonostante i rapporti tra la Polonia “popolare” e la Francia somigliassero in un certo senso a quelli con l’Italia.

La Polonia e l’Italia si trovavano in una condizione piuttosto particolare all’interno delle comunità di cui facevano parte. Nella loro situazione si possono trovare alcuni elementi simili o comuni che facilitarono la continuità di certi legami e tradizioni. La Polonia era, dopo l’Unione Sovietica, il più grande e importante paese comunista europeo e proprio per questo conservò una certa – benché molto limitata – libertà di decisione rispetto al paese egemone, libertà della quale seppe fare buon uso. La società polacca, pur sottoposta alla pressione dell’ideologia ufficiale, che

116

kraje komunistyczne. Z kolei Włochy, będące lojalnym i wypróbowanym członkiem wspólnoty euroatlantyckiej, miały bardzo silną i trudną do zmarginalizowania lewicę komunistyczną, której działania bardzo długo budziły pewne obawy u sojuszników. Poważne odłamy włoskiej opinii publicznej cechował krytycyzm wobec USA, NATO, a nawet integracji europejskiej, czemu z reguły towarzyszyło manifestowanie sympatii wobec ZSRR, krajów komunistycznych oraz tej drogi rozwoju, jaką one obrały.

W krajach komunistycznych było to dostrzegane i brane pod uwagę. Stosunkom gospodarczym z Włochami nadano status do pewnego stopnia uprzywilejowany.

W końcu decyzje, jakie podjęły prawie równolegle dwa największe europejskie kraje komunistyczne, czyli ZSRR i Polska, o zakupie we Włoszech, u FIAT-a, licencji na produkowanie u siebie samochodów, były decyzjami stricte politycznymi.

Podpisanie tych ważnych porozumień gospodarczych (w przypadku Polski jeszcze w roku 1965) przypadło na okres détente, gdy stosunki między dwoma blokami polityczno-militarnymi przybrały najbardziej otwarty i łagodny charakter. Widać to również po stosunkach polsko-włoskich. W listopadzie roku 1977 Edward Gierek, szef partii komunistycznej i tym samym nieformalnie głowa komunistycznego państwa polskiego podpisał wraz z premierem Włoch Giulio Andreottim polsko-włoską deklarację polityczną nadającą relacjom między dwoma państwami status korzystny z punktu widzenia ówczesnych uwarunkowań politycznych. Lata 70. przyniosły intensyfikację kontaktów politycznych i gospodarczych z Włochami we wszystkich dziedzinach. Przyniosły poza tym, równolegle, pierwsze kontakty między władzami polskimi oraz Stolicą Apostolską.

Polskę i Włochy ponad zimnowojennymi podziałami zbliżała do siebie jeszcze jedna ważna okoliczność, a mianowicie przywiązanie ich społeczeństw do Kościoła i religii rzymskokatolickiej. Polska w obrębie wspólnoty komunistycznej nie miała w tym zakresie jakiejkolwiek konkurencji. Z kolei Włochy były niewątpliwie tym z wielkich czterech krajów zachodnioeuropejskich, w których przywiązanie do katolicyzmu manifestowało się z największą mocą. Ten czynnik zbliżał będzie obydwa narody zwłaszcza w ostatniej fazie okresu zimnej wojny, gdy papieżem zostanie Polak, Karol Wojtyła. Wkład, jak wniósł „polski papież” w załamanie się ładu komunistycznego

procedeva però con difficoltà e scarsi risultati, mantenne una certa autonomia nelle sue azioni, sia all’interno del paese che in politica estera, rispetto ad altri paesi dipendenti da Mosca. Tutto ciò contribuì a fare della Polonia, più di altri paesi del blocco, un attraente partner politico per la comunità occidentale, Italia inclusa. Da parte sua, l’Italia, membro sicuro e leale della comunità euro-atlantica, aveva una sinistra comunista molto forte e difficile da mettere ai margini, le cui azioni suscitavano una certa inquietudine tra gli alleati. Gruppi ampi dell’opinione pubblica italiana erano caratterizzati da un atteggiamento piuttosto critico nei confronti degli USA, della NATO e persino dell’integrazione europea, posizione che si traduceva spesso in manifestazioni di forte simpatia per l’Unione Sovietica, per i paesi comunisti e per il loro percorso di sviluppo. Ciò fu notato e venne preso in considerazione dai paesi comunisti. I rapporti economici con l’Italia godevano anche, entro certi limiti, di uno statuto agevolato. Si tenga pure conto del fatto che la decisione presa quasi in parallelo dai due più grandi paesi comunisti europei, l’URSS e la Polonia, di acquistare dall’italiana FIAT, la licenza di produrre autovetture, fu appunto una decisione strettamente politica.

La firma di questi importanti accordi economici (nel caso della Polonia già nel 1965) corrispose al periodo della détente, in cui cioè i rapporti tra i due blocchi politico-militari assunsero un carattere più disteso e aperto. Lo si notò anche nelle relazioni italo-polacche: nel novembre 1977 Edward Gierek – capo del partito comunista e allo stesso tempo, anche se non ufficialmente, capo dello stato polacco comunista – firmò, insieme al primo ministro italiano, Giulio Andreotti, una dichiarazione politica che concedeva ai rapporti tra i due paesi uno statuto favorevole per le condizioni politiche di allora. Gli anni ’70 portarono a un aumento dei contatti politici ed economici tra la Polonia e l’Italia in diversi campi. Inoltre risalgono ad allora i primi tentativi di stabilire nuovi rapporti tra le autorità polacche e la Santa Sede.

Al di là delle divisioni dovute alla guerra fredda, Polonia e Italia si avvicinarono anche per un altro importante motivo: l’attaccamento delle loro popolazioni alla Chiesa e alla religione cattolica romana. La Polonia, nel contesto dei paesi trovatisi sotto il regime comunista, non ebbe pari a tal riguardo, mentre l’Italia, tra i quattro grandi paesi dell’Europa occidentale, manifestò di sicuro con maggior forza il proprio attaccamento al cattolicesimo. Questo fattore avrebbe avvicinato le due nazioni soprattutto nell’ultima

117

oraz, tym samym, zamknięcie okresu zimnej wojny, jest nie do przecenienia. Nie do przecenienia jest jednak również jego wkład w przybliżenie i wzajemne pogłębienie znajomości dwóch narodów.

Podsumowując można wskazać, że stosunki między „socjalistyczną” Polską oraz „kapitalistycznymi” Włochami w całym okresie zimnowojennym były lepsze niż stosunki między Zachodem a blokiem wschodnim. Wszystkie te czynniki sprawiły, że reakcje włoskie na ogłoszenie stanu wojennego w Polsce były stosunkowo łagodne i stonowane, mimo że przecież większość społeczeństwa włoskiego manifestowała żywą sympatię wobec ruchu Solidarności i okazywała mu znaczną pomoc, szczególnie cenną w okresie jego działalności w podziemiu.

fase della guerra fredda, quando il polacco Karol Wojtyła sarebbe stato eletto papa. L’apporto del Papa polacco alla caduta del regime comunista e, di conseguenza, alla fine della guerra fredda non può essere sottovalutato, come non può essere trascurato il suo impegno per l’avvicinamento e la reciproca conoscenza di entrambi i popoli.

In conclusione, si può affermare che le relazioni tra la Polonia “socialista” e l’Italia “capitalista” durante tutto il periodo della guerra fredda, furono migliori rispetto alle relazioni complessive tra l’Occidente e il blocco sovietico.

Tutti questi fattori fecero sì che la reazione dell’Italia alla proclamazione nel 1981 della legge marziale in Polonia fosse piuttosto mite e comprensiva, anche se la maggioranza della società italiana manifestò una viva simpatia per il movimento Solidarność e gli prestò un aiuto considerevole, particolarmente prezioso nel periodo in cui esso agiva in clandestinità.

Od roku 1989 do wejścia Polski do Unii Europejskiej Upadek ładu komunistycznego w Polsce, podobnie jak zresztą i w innych krajach bloku wschodniego, przyjęty został we Włoszech z niekłamaną radością i ulgą.

Widziano w tym upadku otwarcie drogi dla powrotu do najlepszych tradycji w stosunkach polsko-włoskich oraz usunięcie zapór dla wszechstronnego ich rozwoju w przyszłości. Już w październiku 1989 r. z wizytą we Włoszech (i w Watykanie) pojawił się pierwszy niekomunistyczny premier Polski od 1945 roku – Tadeusz Mazowiecki. Doznał bardzo dobrego przyjęcia. Witając go, ówczesny premier Włoch Giulio Andreotti dla przydania powitaniu niecodziennego polskiego gościa szczególnie emocjonalnego charakteru przywołał polonofilskie deklaracje Garibaldiego w obronie Polski. Jednocześnie Włochy, w tym przede wszystkim ich ówczesny prezydent, Francesco Cossiga, podjęły starania o udzielenie Polsce pogrążonej w ciężkim kryzysie gospodarczym pomocy finansowej. Jako pierwsze przyznały jej kredyt pomocowy w znacznej wysokości 400 mln dolarów dając tym samym przykład innym krajom zachodnim. W październiku 1991 r. podpisany został między dwoma państwami Traktat o przyjaźni i współpracy (ratyfikowany przez Włochy w 1995 r.), stawiający stosunki między nimi w zupełnie nowej płaszczyźnie. Z polskiego punktu widzenia jest to jeden z kilku podobnych traktatów podpisanych przez rząd polski na początku lat 90. Uważany jest przy tym za najbogatszy w treści z nich wszystkich.

Z włoskiego punktu widzenia był jednak aktem wyjątko-

Dal 1989 all’adesione della Polonia all’Unione Europea La caduta del regime comunista in Polonia, come del resto in altri paesi dell’Europa centro-orientale appartenuti al blocco sovietico, fu accolta in Italia con grande soddisfazione e sollievo. Nel crollo di quel regime fu vista la possibilità di ristabilire gli antichi buoni rapporti tra l’Italia e la Polonia e superare gli ostacoli per il loro sviluppo futuro.

Già nell’ottobre del 1989 Tadeusz Mazowiecki, il primo Presidente del Consiglio non comunista dal 1945, si recò in Italia e presso la Santa Sede in visita ufficiale. Fu accolto molto bene. Salutando l’ospite polacco, il primo ministro italiano di allora, Giulio Andreotti, sottolineando l’importanza dell’evento, ricordò le dichiarazioni filopolacche di Garibaldi ai tempi del Risorgimento per la difesa della Polonia. Inoltre l’Italia, in particolare nella persona dell’allora Presidente della Repubblica, Francesco Cossiga, intraprese tentativi per aiutare la Polonia, colpita da una grave crisi economica, con sostegni finanziari. Infatti, fu la prima a concedere alla Polonia un credito pari a 400 milioni di dollari, dando in questo modo l’esempio anche ad altri paesi occidentali. Nell’ottobre del 1991 fu firmato tra i due stati il Trattato d’amicizia e di collaborazione (ratificato in Italia nel 1995), definendo una nuova piattaforma dei reciproci rapporti. Si tratta di uno dei tanti trattati sottoscritti dal governo polacco all’inizio degli anni ’90, ma dal punto di vista polacco viene considerato il più importante per il suo

118

Kwiecień 1989: spotkanie Lecha Wałęsy z ambasadorem Józefem Wiejaczem w Ambasadzie PRL na zakończenie wizyty delegacji „Solidarności” w Rzymie i Watykanie. [foto: Grzegorz Gałązka].

Aprile 1989: incontro di Lech Wałęsa con l’ambasciatore Józef Wiejacz nella sede dell’Ambasciata di Polonia alla fine della visita della delegazione di “Solidarność” a Roma e in Vaticano [foto: Grzegorz Gałązka].

wym w tym sensie, że włoska praktyka dyplomatyczna nie odwoływała się do takich aktów.

Wizyty na najwyższym szczeblu stały się dość częstą praktyką w stosunkach Polski z Włochami. Po Tadeuszu Mazowieckim gościli we Włoszech Jan Olszewski (1992), Waldemar Pawlak (1994) i dwukrotnie (w 1997 i 1998 r.)

Jerzy Buzek. Składali oficjalne wizyty w Rzymie również prezydenci Polski, Lech Wałęsa w 1991 i Aleksander Kwaśniewski w 1997 i 2002 r., czyli za swej pierwszej i drugiej kadencji prezydenckiej. Rewizytowali Polskę prezydenci Włoch: w 1992 r. Francesco. Cossiga, w 1995 Oscar Luigi Scalfaro i w 2000 r. Carlo Azeglio Ciampi. Wystąpienie tego ostatniego zrobiło duże wrażenie w Polsce; mówił o najwyższym szacunku, jaki Włochy żywią dla Polski za jej tysiącletni wkład do kultury europejskiej, za obronę

contenuto; dal punto di vista italiano fu un atto inusuale, considerando che la prassi diplomatica italiana non ricorreva a questa tipologia di atti.

Le visite ufficiali divennero quindi una prassi assai frequente nei rapporti tra la Polonia e l’Italia. Dopo la visita del premier Mazowiecki furono ospiti ufficiali dell’Italia Jan Olszewski (1992), Waldemar Pawlak (1994) e due volte Jerzy Buzek (1997 e 1998). Con le visite ufficiali arrivarono in Italia anche i presidenti della Polonia, Lech Wałęsa nel 1991 e Aleksander Kwaśniewski nel 1997 e nel 2002, quindi nel corso del suo primo e del suo secondo mandato presidenziale. In Polonia, invece, si recarono i presidenti italiani, Francesco Cossiga (1992), Oscar Luigi Scalfaro (1995) e Carlo Azeglio Ciampi (2000). L’exposé di quest’ultimo fece grande scalpore in Polonia. Parlò infatti della grande stima

119

Rzym, 21.04.1989: wizyta Lecha Wałęsy i delegacji „Solidarności” we włoskim Parlamencie [Archivio storico della Camera dei Deputati].

Roma, 21.04.1989: visita di Lech Wałęsa e della delegazione di “Solidarność” alla Camera dei Deputati [Archivio storico della Camera dei Deputati].

wartości humanistycznych i chrześcijańskich, za wkład w burzenie europejskich podziałów oraz w budowę nowej Europy. „Europa nie zapomni nigdy zasług Polaków” – zapewniał prezydent Ciampi. Z ważnych wizyt włoskich szefów rządów przypomnieć należy przede wszystkim wizytę Romano Prodiego w 1997 r. bardzo ważną z punktu widzenia polsko-włoskich kontaktów gospodarczych.

Prodi przybył do Polski na czele licznej delegacji gospodarczej. Z punktu widzenia polskich aspiracji euroatlantyckich ważna była jeszcze wizyta Massimo D’Alemy, która miała miejsce w dniu wejścia Polski do NATO, 12 marca 1999 r. Stałym motywem tych wszystkich wizyt było uzyskanie poparcia Włoch dla wejścia Polski najpierw do NATO, a potem do Unii Europejskiej. Rozważana z tego punktu widzenia, polityka włoska generalnie nie sprawiła Polsce nigdy zawodu. Strona polska szybko jednak spostrzegła, że w dyskusjach wokół wstąpienia i obecności Polski w NATO partnerzy włoscy zawsze podkreślali potrzebę unikania działań mogących antagonizować Rosję.

che gli italiani provano per la Polonia e del millenario contributo di questa alla cultura europea, della sua difesa dei valori umanistici e cristiani, della sua partecipazione all’abbattimento delle differenze e alla costruzione della nuova Europa. “L’Europa non dimenticherà mai i meriti dei polacchi”, assicurava il presidente Ciampi. Tra le visite più rilevanti dei capi di governo si deve ricordare innanzitutto quella di Romano Prodi nel 1997, molto importante dal punto di vista dei contatti economici tra l’Italia e la Polonia. Per le aspirazioni euroatlantiche della Polonia molto importante risultò invece la visita di Massimo D’Alema, avvenuta proprio nel giorno dell’adesione della Polonia alla NATO, il 12 marzo 1999. Un motivo ricorrente di tutte queste visite è stato il sostegno dell’Italia all’adesione della Polonia prima alla NATO e poi all’Unione Europea. Da questo punto di vista la politica italiana non tradì mai le aspettative polacche. La parte polacca, però, si accorse presto che, nelle discussioni intorno all’adesione della Polonia alla NATO, i partner italiani sottolineavano sempre la necessità di evitare azioni che sarebbero potute risultare in antagonismo con la Russia.

120

Rzym, 19.10.1989: premier Tadeusz Mazowiecki z Nilde Iotti, przewodniczącą Izby Deputowanych, podczas wizyty we włoskim Parlamencie [Archivio storico della Camera dei Deputati].

Roma, 19.10.1989: il premier Tadeusz Mazowiecki con Nilde Iotti, presidente della Camera dei Deputati, durante la visita nel Parlamento italiano [Archivio storico della Camera dei Deputati].

Tym intensywnym stosunkom politycznym towarzyszyły niemniej dynamiczne stosunki gospodarcze. Włochy bardzo szybko uzyskały silną pozycję w wymianie z Polską, w czym z pewnością pomogła im znajomość rzeczywistości polskiej nabyta jeszcze przed 1989 r. Stosunki gospodarcze polsko-włoskie cechowała po 1989 wysoka dynamika wzrostu. Włochy przez szereg lat zajmowały drugą pozycję na liście partnerów gospodarczych Polski (po Niemczech). Słabszą stroną tych stosunków było pogłębiające się stale ujemne dla Polski saldo obrotów towarowych i usług oraz ich względnie niewielka dywersyfikacja. Wysoki był także poziom inwestycji włoskich w Polsce; Włosi zajmowali tu przed wejściem Polski do Unii na ogół piątą pozycję.

Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej przed naszymi obydwoma krajami, bliskimi sobie od lat bez mała tysiąca i należącymi do czołówki krajów unijnych, otworzyły się nieograniczone możliwości rozwoju dwustronnych stosunków i współpracy.

Gli intensi rapporti politici furono accompagnati da rapporti economici altrettanto dinamici. L’Italia acquisì molto presto una posizione forte e stabile nello scambio con la Polonia, anche grazie alla conoscenza della realtà polacca acquisita ancora prima del 1989. Dopo il 1989 invece i rapporti economici italo-polacchi furono caratterizzati da una crescita assai dinamica. L’Italia occupò per anni il secondo posto nell’elenco dei partner economici della Polonia (preceduta solo dalla Germania). Il punto debole di questi rapporti fu, per la Polonia, il saldo d’esercizio in perdita, sempre più profondo, dei servizi e delle merci e la loro differenziazione piuttosto scarsa.

Molto alto fu invece il livello degli investimenti italiani in Polonia: prima che la Polonia entrasse nell’UE l’Italia si piazzava solitamente al quinto posto come volume di investimenti. Con l’adesione della Polonia all’UE di fronte ai nostri due paesi, avvicinati da secoli dalle vicende storiche e collocati tra i più importanti paesi dell’UE, si sono aperte illimitate possibilità di sviluppo dei rapporti bilaterali e di collaborazione.

121

PRZEDSTAWICIELE DYPLOMATYCZNI POLSKI WE WŁOSZECH I RAPPRESENTANTI DIPLOMATICI DELLA POLONIA IN ITALIA

122

123

124

Stosunki dyplomatyczne między Polską i Włochami zostały nawiązane w 1919 roku, po uznaniu de iure Państwa Polskiego przez rząd włoski (27.02.1919).

Dnia 13.05.1929 poselstwo RP w Rzymie zostało podniesione do rangi ambasady.

Po II wojnie światowej Ambasada RP w Rzymie wznowiła działalność w sierpniu 1945 r.

I rapporti diplomatici tra la Polonia e l’Italia furono allacciati nel 1919, dopo il riconoscimento de iure dello Stato polacco da parte del governo italiano (27 febbraio 1919). Il 13 maggio 1929 la legazione di Roma fu elevata al rango di ambasciata. Dopo la Seconda guerra mondiale l’Ambasciata della Repubblica di Polonia in Roma tornò a essere operativa nell’agosto del 1945.

OKRES 1919˜1945

PERIODO 1919˜1945

KONSTANTY SKIRMUNT

KONSTANTY SKIRMUNT

Poseł od 24.05.1919

Ministro plenipotenziario dal 24.05.1919

(1866-1949), polityk i dyplomata. Urodził się w Mołodowie koło Kobrynia. Studiował prawo na Uniwersytecie w Petersburgu. W latach 1909-1917 był członkiem Komisji Finansowej Rosyjskiej Rady Państwa. Następnie rozpoczął współpracę z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu i został jego członkiem-założycielem w Rzymie. 1 lipca 1919 zaczął sprawować urząd posła RP w Rzymie.

W 1921, po wyjeździe z Rzymu, został mianowany ministrem spraw zagranicznych. W 1922 objął funkcję posła, a następnie ambasadora RP w Londynie.

(1866-1949), politico e diplomatico. Nacque a Mołodów, vicino Kobryń. Compì gli studi all’università di San Pietroburgo. Negli anni 1909-1917 fu membro della Commissione alle Finanze del Consiglio di Stato Russo. In seguito iniziò a collaborare con il Comitato Nazionale Polacco di Parigi e ne divenne membro fondatore a Roma. Il 1 luglio 1919 assunse l’incarico di inviato straordinario della Repubblica di Polonia a Roma. Nel 1921, al ritorno dall’Italia, fu nominato ministro degli Affari Esteri. Nel 1922 ricoprì la funzione di inviato straordinario, e in seguito di ambasciatore della Repubblica di Polonia a Londra.

MACIEJ LORET

MACIEJ LORET

Chargé d’affaires od 20.09.1921 Nieoficjalny przedstawiciel RP od lipca 1944 do stycznia 1945

Chargé d’affaires dal 20.09.1921 Rappresentante non ufficiale della Polonia da luglio 1944 a gennaio 1945

(1880-1949), historyk i dyplomata. Urodził się w Medyce.

Ukończył historię na Uniwersytecie Lwowskim, następnie kontynuował studia za granicą m.in. na Uniwersytecie we Fryburgu. Od 1905 przebywał w Rzymie, prowadził badania archiwalne wchodząc w skład tzw. Ekspedycji Rzymskiej Polskiej Akademii Umiejętności. W 1911 zaczął kierować Polską Agencją Prasową w Rzymie. Cztery lata później został przedstawicielem na Włochy Sienkiewiczowskiego Komitetu Generalnego Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce. Z chwilą powołania Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu (1917) pełnił w nim rolę doradcy. W 1920 został mianowany radcą poselstwa polskiego przy Kwirynale, a następnie w latach 1921-1922 kierował tą placówką jako chargé d’affaires. Od lipca 1944 do stycznia 1945 był nieoficjalnym przedstawicielem RP we Włoszech.

(1880-1949), storico e diplomatico. Nacque a Medyka.

Si laureò in storia all’Università di Leopoli, poi continuò gli studi all’estero, in vari centri tra cui l’Università di Friburgo. Nel 1905 si stabilì a Roma, dove svolse ricerche d’archivio entrando a far parte della cosiddetta Spedizione Romana dell’Accademia Polacca delle Scienze. Nel 1911 assunse la direzione dell’Agenzia di Stampa Polacca a Roma. Quattro anni dopo divenne rappresentante per l’Italia del Comitato di aiuti alle vittime della guerra, fondato da Sienkiewicz. Quando nacque il Comitato Nazionale Polacco a Parigi (1917) egli vi svolse il ruolo di consulente. Nel 1920 fu nominato consigliere della legazione polacca presso il Quirinale, e successivamente, negli anni 1921-22, la diresse in qualità di chargé d’affaires. Dal lu-

Poseł Konstanty Skirmunt. Il ministro plenipotenziario Konstanty Skirmunt. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

125

AUGUST ZALESKI

Poseł od 5.04.1922

(1883-1972), polityk i dyplomata. Urodził się w Warszawie. Po studiach w Londynie pracował w Bibliotece i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie. W 1919 został delegatem rządu w Atenach, następnie posłem, a w 1921 rozpoczął pracę w Departamencie Politycznym MSZ. W latach 1922-1926 był posłem RP w Rzymie. Po przewrocie majowym był we wszystkich rządach do 1932 ministrem spraw zagranicznych. W latach 1935-1938 pełnił funkcję senatora, a także prezesa Banku Handlowego w Warszawie. Od 1939 do 1941 piastował ponownie urząd ministra spraw zagranicznych w Rządzie RP na Uchodźstwie (II rząd gen. W. Sikorskiego). Od 1943 do 1945 pełnił funkcję szefa Kancelarii Prezydenta RP W. Raczkiewicza, a, od 1947 do śmierci w 1972, Prezydenta RP na Uchodźstwie.

STANISŁAW KOZICKI

Poseł od 3.02.1926

(1876-1958), polityk, publicysta oraz historyk. Urodził się w Łempicach na Mazowszu. Ukończył Wyższą Szkołę Rolniczą w Berlinie. Początkowo działał w organizacjach studenckich, a następnie brał czynny udział w pracy oświatowej. W 1900 został przyjęty do Ligi Narodowej, dwa lata później objął stanowisko kierownika organizacyjnego Komitetu Centralnego LN oraz Towarzystwa Oświaty Narodowej. Po wybuchu I wojny światowej udał się do Rosji i działał w Komitecie Narodowym Polskim.

W 1922 został wybrany na posła do Sejmu i wiceprezesa Komisji Spraw Zagranicznych. 3 lutego 1926 objął stanowisko posła i ministra pełnomocnego RP w Rzymie. Jego misja trwała zaledwie 10 miesięcy: został przedwcześnie odwołany w wyniku oskarżenia go przez obóz pomajowy o sympatie profaszystowskie. Od 1928 piastował mandat senatora, by siedem lat później ostatecznie wycofać się z czynnej działalności politycznej.

ROMAN KNOLL

Poseł od 20.12.1926 (1888-1946), polityk i dyplomata. Urodził się w Kijowie i tam ukończył studia na Wydziale Prawnym. Działał Poseł August Zaleski. Il ministro plenipotenziario August Zaleski. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

126

glio 1944 al gennaio 1945 fu rappresentante non ufficiale della Repubblica di Polonia in Italia.

AUGUST ZALESKI

Ministro plenipotenziario dal 5.04.1922 (1883-1972), politico e diplomatico. Nacque a Varsavia.

Terminati gli studi a Londra, lavorò presso la Biblioteca e il Museo del Fondo Krasiński di Varsavia. Nel 1919 divenne delegato governativo ad Atene, poi inviato straordinario, e nel 1921 prese servizio presso il Dipartimento Politico del Ministero degli Affari Esteri. Negli anni 1922-1926 fu inviato straordinario della Repubblica di Polonia a Roma.

Dopo il colpo di Stato di maggio fu ministro degli Affari Esteri in tutti i governi fino al 1932. Negli anni 1935-1938 ricoprì la carica di senatore, e fu inoltre presidente della Banca Commerciale di Varsavia. Dal 1939 al 1941 ricoprì di nuovo la carica di ministro degli Affari Esteri del governo della Repubblica di Polonia in esilio (II governo del gen.

W. Sikorski). Dal 1943 al 1945 svolse la funzione di capo della Cancelleria del Presidente Rackiewicz e, successivamente, dal 1947 fino alla sua morte nel 1972, quella di Presidente della Repubblica di Polonia in esilio.

STANISŁAW KOZICKI

Ministro plenipotenziario dal 3.02.1926 (1876-1958), politico, pubblicista e storico. Nacque a Łempice in Masovia. Si laureò alla Scuola Superiore di Agraria di Berlino. Inizialmente fu attivo in organizzazioni studentesche, poi si dedicò alla didattica. Nel 1900 fu ammesso nella Lega Nazionale, due anni dopo assunse l’incarico di direttore organizzativo del Comitato Centrale della Lega Nazionale e dell’Associazione per l’Istruzione Nazionale. Nel 1922 fu eletto deputato al Sejm e divenne vicepresidente della Commissione per gli Affari Esteri. Il 3 febbraio 1926 assunse la funzione di inviato straordinario e ministro plenipotenziario della Repubblica di Polonia a Roma. La sua missione durò appena 10 mesi: fu richiamato anticipatamente in seguito all’accusa di simpatie fasciste, mossagli dallo schieramento politico vincitore del colpo di Stato di maggio. Dal 1928 ricoprì l’incarico di senatore, per poi ritirarsi definitivamente, sette anni dopo, dalla politica attiva.

Poseł Roman Knoll. Il ministro plenipotenziario Roman Knoll. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

127

czynnie w polskich organizacjach niepodległościowych na Ukrainie. Był sekretarzem generalnym delegacji polskiej w trakcie rokowań pokojowych z Rosją Sowiecką w Rydze. W latach 1921-1923 stał na czele poselstwa polskiego w Moskwie, a rok później został posłem RP przy rządzie tureckim. Po przewrocie majowym objął urząd wiceministra w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Stanowisko to piastował do czasu objęcia urzędu posła polskiego w Rzymie w grudniu 1926. W Rzymie przebywał do 1928. W latach 1928-1931 był posłem przy rządzie w Berlinie. Podczas II wojny światowej został szefem Departamentu Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu na Kraj i sprawował tą funkcję do końca okupacji.

ROMAN KNOLL

Ministro plenipotenziario dal 20.12.1926 (1888-1946), politico e diplomatico. Nacque a Kiev, dove si laureò in Legge. Fu molto attivo in seno alle organizzazioni indipendentiste polacche in Ucraina. Fu segretario generale della delegazione polacca durante i negoziati di pace con la Russia sovietica a Riga. Negli anni 1921-1923 divenne capo della delegazione polacca a Mosca, e un anno dopo divenne inviato straordinario della Repubblica di Polonia presso il governo turco. Dopo il colpo di Stato di maggio assunse l’incarico di viceministro al Ministero degli Affari Esteri. Ricoprì questo incarico finché non divenne inviato straordinario a Roma nel dicembre 1926. A Roma rimase fino al 1928. Negli anni 1928-1931 fu inviato straordinario a Berlino. Durante la Seconda guerra mondiale divenne capo del Dipartimento degli Affari Esteri della Delegazione Governativa in patria e svolse questa funzione fino alla fine dell’occupazione.

STEFAN PRZEŹDZIECKI

Poseł od 6.11.1928 Ambasador od 5.06.1929

(1879-1932), dyplomata. Urodził się w Warszawie. Ukończył prawo na Uniwersytecie w Petersburgu. W 1918 wstąpił do służby zagranicznej jako przedstawiciel Rady Regencyjnej w Wiedniu, po czym wrócił do Warszawy, by podjąć pracę w MSZ. W 1919 został mianowany posłem nadzwyczajnym oraz ministrem ad personam i zajął się organizacją Protokołu Dyplomatycznego, a następnie objął kierownictwo nad Wydziałem Protokolarnym oraz Gabinetem Ministra Spraw Zagranicznych. Po blisko 10 latach pracy, w 1928 został posłem nadzwyczajnym oraz ministrem pełnomocnym w Rzymie, a w związku z podniesieniem poselstwa polskiego do rangi ambasady w 1929 otrzymał tytuł ambasadora.

STEFAN PRZEŹDZIECKI

Ministro plenipotenziario dal 6.11.1928 Ambasciatore dal 5.06.1929

(1879-1932), diplomatico. Nacque a Varsavia. Si laureò in legge all’Università di San Pietroburgo. Nel 1918 iniziò la carriera diplomatica come rappresentante del Consiglio di Reggenza a Vienna, dopo di che tornò a Varsavia per prendere servizio al Ministero degli Affari Esteri. Nel 1919 fu nominato inviato straordinario e ministro ad personam e si occupò dell’organizzazione del Cerimoniale di Stato, per poi assumere la direzione del Dipartimento del Cerimoniale e del Gabinetto del Ministro degli Esteri.

Nel 1928, dopo quasi dieci anni di servizio, divenne inviato straordinario e ministro plenipotenziario a Roma, per poi ricevere, in seguito all’elevazione della legazione polacca al rango di ambasciata, il titolo di ambasciatore nel 1929.

TADEUSZ ROMER

Chargé d’affaires od 26.09.1932 (1894-1978), działacz społeczny i dyplomata. Urodził się w Antonoszu koło Kowna. Ukończył studia prawnicze i politologiczne w Lozannie. Był sekretarzem Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W 1917 został mianowany osobistym sekretarzem Romana Dmowskiego, następnie sekretarzem Komitetu Narodowego Polskiego, a dwa lata później pierwszym sekretarzem polskiego poselstwa w Paryżu. W 1921 rozpoczął pracę w

TADEUSZ ROMER

Chargé d’affaires dal 26.09.1932 (1894-1978), attivista e diplomatico. Nacque ad Antonosz, vicino Kowno. Compì gli studi di legge e politologia a Losanna. Fu segretario del Comitato generale di aiuti

Ambasador Stefan Przeździecki. L’ambasciatore Stefan Przeździecki. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

129

centrali MSZ. W latach 1932-1933 pełnił funkcję chargé d’affaires w Ambasadzie RP w Rzymie. Od 1935 objął stanowisko posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego w Portugalii, następnie ambasadora RP w Japonii i w ZSRR. W latach 1943-1944 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Stanisława Mikołajczyka. Od 1945 pozostawał na emigracji, początkowo w Londynie, później w Kanadzie, gdzie od 1958 był wiceprezesem Polskiego Instytutu Naukowego i przewodniczącym Komisji Skarbu Narodowego.

alle vittime della guerra in Polonia. Nel 1917 fu nominato segretario personale di Roman Dmowski, successivamente segretario del Comitato Nazionale polacco, e due anni dopo primo segretario della legazione polacca a Parigi. Nel 1921 prese servizio al Ministero degli Affari Esteri.

Negli anni 1932-1933 ricoprì la carica di chargé d’affaires presso l’Ambasciata polacca di Roma. Dal 1935 fu inviato straordinario e ministro plenipotenziario in Portogallo, in seguito divenne ambasciatore della Repubblica di Polonia in Giappone e in URSS. Negli anni 1943-1944 fu ministro degli Affari Esteri nel governo di Stanisław Mikołajczyk.

Dal 1945 emigrò all’estero, inizialmente a Londra, poi in Canada, dove dal 1958 fu vicepresidente dell’Istituto Polacco delle Scienze e presidente della Commissione del Tesoro Nazionale.

JERZY POTOCKI

Ambasador od 3.03.1933 (1889-1961), dyplomata i senator. Urodził się w Wiedniu.

Studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim i w Oksfordzie oraz rolnictwo w Halle. W 1919 został przydzielony do Sztabu Generalnego WP, a następnie stanął na czele Polskiej Misji Wojskowej w Budapeszcie. Był adiutantem Józefa Piłsudskiego. W 1930 został senatorem i wszedł w skład senackiej Komisji Spraw Zagranicznych, objął też funkcję sekretarza Komisji Spraw Wojskowych.

W 1933 otrzymał nominację na ambasadora RP w Rzymie (funkcji tej jednak nie objął), następnie pełnił urząd ambasadora w Turcji i w Waszyngtonie oraz posła akredytowanego przy rządzie Republiki Kubańskiej.

JERZY POTOCKI

Ambasciatore dal 3.03.1933 (1889-1961), diplomatico e senatore. Nacque a Vienna.

Si laureò in legge all’Università di Leopoli e a Oxford, in agraria a Halle. Nel 1919 fu assegnato allo Stato Maggiore dell’esercito polacco, e successivamente fu a capo della Missione militare polacca a Budapest. Fu aiutante di campo di Józef Piłsudski. Nel 1930 divenne senatore ed entrò a far parte della Commissione per gli Affari Esteri del Senato; ricoprì anche la carica di segretario della Commissione per gli Affari Militari. Nel 1933 ottenne la nomina ad ambasciatore della Repubblica di Polonia a Roma (anche se non esercitò questa funzione), successivamente ricoprì la carica di ambasciatore in Turchia e negli USA e di ministro plenipotenziario accreditato presso il governo della Repubblica Cubana.

ALFRED WYSOCKI

Ambasador od 27.07.1933 (1873-1961), prawnik, dyplomata oraz senator. W latach 1919–1920 pełnił rolę radcy poselstwa i chargé d’affaires w Pradze i w Berlinie. W 1922 został powołany na Generalnego Inspektora Urzędów Konsularnych.

W latach 1924–1928 pełnił urząd posła nadzwyczajnego oraz ministra pełnomocnego w Sztokholmie. W 1928 został nominowany podsekretarzem Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP. W 1931, jako poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny wyjechał do Berlina, a następnie do Rzymu, gdzie w latach 1933-1938 piastował urząd ambasadora. Po powrocie do Polski został senatorem.

ALFRED WYSOCKI Ambasciatore dal 27.07.1933 (1873-1961), giurista, diplomatico e senatore. Negli anni 1919-1920 ricoprì la carica di consigliere di legazione e chargé d’affaires a Praga e a Berlino. Nel 1922 fu nominato Ispettore generale degli Uffici Consolari. Negli anni 19241928 ricoprì la carica di inviato straordinario e ministro plenipotenziario a Stoccolma. Nel 1928 fu nominato sottosegretario di Stato al Ministero degli Affari Esteri della Repubblica di Polonia. Nel 1931 si recò a Berlino in qualità

Ambasador Alfred Wysocki. L’ambasciatore Alfred Wysocki. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

131

BOLESŁAW WIENIAWA-DŁUGOSZOWSKI

Ambasador od 1.06.1938

(1881-1942), generał, dyplomata i literat. Urodził się w Maksymówce koło Stanisławowa. Podczas I wojny światowej brał aktywny udział w walkach m.in. w 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich, jako dowódca 1 plutonu w 1 szwadronie, a następnie jako osobisty adiutant Józefa Piłsudkiego; został uhonorowany wieloma odznaczeniami, w tym Krzyżem Virtuti Militari. W 1938 został awansowany na generała dywizji. W tym samym roku objął funkcję ambasadora RP w Rzymie, którą sprawował do czerwca 1940 (Ambasada w Rzymie została zlikwidowana 10.06.1940). W 1939 prezydent Ignacy Mościcki wyznaczył go jako swojego następcę, jednak wobec sprzeciwu rządów Francji i Wielkiej Brytanii Wieniawa złożył rezygnację z urzędu Prezydenta RP. Po opuszczeniu Rzymu w 1940 udał się do USA, gdzie w 1942 został mianowany posłem RP na Kubie. 1 lipca 1942 popełnił samobójstwo w Nowym Jorku.

STANISŁAW JANIKOWSKI

Chargé d’affaires od 1.02.1945

(1891-1965), polityk i dyplomata. Urodził się w Piotrkowie Trybunalskim. Ukończył Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był aktywnym członkiem organizacji niepodległościowych i publicystą. Został uhonorowany wieloma odznaczeniami, m.in. Orderem Odrodzenia Polski IV kl. Od 1918 pracował w służbie zagranicznej. W 1927 objął funkcję radcy w Ambasadzie RP przy Watykanie, a po śmierci ówczesnego ambasadora Władysława Skrzyńskiego w 1937 przez dwa lata pełnił obowiązki chargé d’affaires. W 1944 został ministrem pełnomocnym, a od lutego 1945 na krótko objął funkcję chargé d’affaires w Ambasadzie RP przy Kwirynale. Po nominacji przedstawiciela rządu warszawskiego pozostał we Włoszech, gdzie objął stanowisko prezesa Związku Polaków i aktywnie uczestniczył w życiu politycznym polskiej emigracji. Od 1954 przebywał w Londynie jako minister spraw zagranicznych w Rządzie RP na Uchodźstwie.

Ambasador Bolesław Wieniawa-Długoszowski.

L’ambasciatore Bolesław Wieniawa-Długoszowski. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

OKRES 1945˜1989

di inviato straordinario e ministro plenipotenziario, e successivamente a Roma, dove negli anni 1933-1938 ricoprì la carica di ambasciatore. Al ritorno in Polonia divenne senatore.

EUGENIUSZ MARKOWSKI

Chargé d’affaires a.i. od 13.08.1945 (1912-2007), malarz, scenograf, pedagog oraz dyplomata.

Urodził się w Warszawie. Ukończył studia na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1945 objął stanowisko chargé d’affaires w przedstawicielstwie dyplomatycznym w Rzymie, a następnie w Kanadzie. Kierując placówką dyplomatyczną w Ottawie sprowadził do Polski wawelskie arrasy, które wówczas znajdowały się w Quebecu. W latach 1956-1970 pełnił funkcję dyrektora w Departamencie Współpracy z Zagranicą, a od 1970 był profesorem malarstwa na Akademiach Sztuk Pięknych w Warszawie i Poznaniu.

BOLESŁAW WIENIAWA-DŁUGOSZOWSKI

Ambasciatore dal 1.06.1938

(1881-1942), generale, diplomatico e letterato. Nacque a Maksymówka, vicino Stanisławów. Durante la Prima guerra mondiale prese parte attiva ai combattimenti, tra le altre nel I Reggimento Ulani delle Legioni Polacche, come comandante del I plotone nel I squadrone, e successivamente come aiutante di campo di Józef Piłsudki; fu decorato con molte onorificenze, tra cui la Croce all’Ordine Virtuti Militari. Nel 1938 fu promosso al grado di generale di divisione. In quello stesso anno fu nominato ambasciatore della Repubblica di Polonia a Roma, carica che ricoprì fino a giugno 1940 (l’Ambasciata di Roma fu soppressa il 10.06.1940).

Nel 1939 il presidente Ignacy Mościcki lo indicò suo successore, tuttavia per l’opposizione dei governi di Francia e Gran Bretagna Wieniawa rassegnò le dimissioni dalla carica di presidente della Repubblica di Polonia.

Lasciata Roma, nel 1940 si recò negli Stati Uniti, dove nel 1942 fu nominato inviato straordinario della Repubblica di Polonia a Cuba. Il 1 luglio 1942 si tolse la vita a New York.

STANISŁAW KOT

Ambasador od 18.10.1946 (1885-1975), działacz polityczny, historyk, dyplomata oraz autor wielu prac politycznych i naukowych. Urodził się we wsi Ruda koło Robczyc. Studiował historię, historię literatury oraz prawo na Uniwersytecie Lwowskim.

W 1920 został profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie kierownikiem Katedry Historii Kultury.

Związany był z Polską Akademią Umiejętności. W 1940 był ministrem bez teki, a następnie ministrem spraw wewnętrznych w trzecim rządzie Władysława Sikorskiego.

W latach 1941-1942 pełnił funkcję ambasadora rządu RP na Uchodźstwie w ZSRR, następnie został Ministrem Stanu na Bliskim Wschodzie, a rok później Ministrem Informacji w Rządzie Londyńskim. W latach 1945-1947 powrócił do Polski i z ramienia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej został mianowany ambasadorem w Rzymie.

Po zakończeniu misji w Rzymie pozostał na emigracji.

STANISŁAW JANIKOWSKI

Chargé d’affaires dal 1.02.1945

(1891-1965), politico e diplomatico. Nacque a Piotrków Trybunalski. Si laureò in filosofia all’Università Jagellonica di Cracovia. Fu pubblicista e membro attivo di organizzazioni indipendentiste. Ricevette numerose onorificenze, tra cui l’Ordine di IV cl. della Polonia Restituta. Nel 1918 iniziò la carriera nel servizio diplomatico. Nel 1927 ricoprì la carica di consigliere nell’Ambasciata della Repubblica di Polonia presso la Santa Sede, e dopo la morte dell’allora ambasciatore Władysław Skrzyński, nel 1937, esercitò per due anni la funzione di chargé d’affaires. Nel 1944 divenne ministro plenipotenziario, e dal febbraio 1945, per un breve periodo, chargé d’affaires dell’Ambasciata della Repubblica di Polonia presso il Quirinale. Dopo la nomina

ADAM OSTROWSKI

Ambasador od 10.03.1948 (1911-1977), polityk i dyplomata. Urodził się we Lwowie.

Ukończył Wydział Prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza, po czym pracował tam jako asystent i pełnomocnik Rektora ds. Młodzieży. W czasie II wojny światowej był

133

del rappresentante del governo di Varsavia restò in Italia, dove ricoprì la carica di presidente dell’Associazione dei Polacchi e partecipò attivamente alla vita politica dell’emigrazione polacca. Dal 1954 visse a Londra in qualità di ministro degli Affari Esteri del Governo della Repubblica di Polonia in esilio.

PERIODO 1945˜1989 EUGENIUSZ MARKOWSKI

Chargé d’affaires a.i. dal 13.08.1945 (1912-2007), pittore, scenografo, pedagogo e diplomatico. Nacque a Varsavia. Si laureò all’Accademia delle Belle Arti di Varsavia. Nel 1945 assunse la carica di chargé d’affaires presso la rappresentanza diplomatica di Roma, e successivamente in Canada. In qualità di capo della sede diplomatica di Ottawa riportò in Polonia gli arazzi del Wawel, che allora si trovavano in Quebec. Negli anni 1956-1970 ricoprì la carica di direttore del Dipartimento di Cooperazione con l’Estero, e dal 1970 fu professore di pittura all’Accademia di Belle Arti di Varsavia e di Poznań.

STANISŁAW KOT

Ambasciatore dal 18.10.1946 (1885-1975), attivista politico, storico, diplomatico, e autore di numerose pubblicazioni di carattere politico e scientifico. Nacque nel paesino di Ruda, vicino Robczyce.

Si laureò in storia, in lettere e in legge all’Università di Leopoli. Nel 1920 divenne professore all’Università Jagellonica di Cracovia, e in seguito diresse la cattedra di Storia della Cultura. Collaborò con l’Accademia Polacca delle Scienze. Nel 1940 fu ministro senza portafoglio, e in seguito ministro degli Affari Esteri nel terzo governo di Władysław Sikorski. Negli anni 1941-1942 ricoprì, in URSS, la carica di ambasciatore del governo della Repubblica di Polonia in esilio; divenne poi Segretario di Stato in Medio Oriente, e un anno più tardi ministro dell’Informazione nel governo polacco a Londra. Negli anni 1945-1947 tornò in Polonia e dal Governo Provvisorio di Unità Nazionale fu nominato ambasciatore a Roma. Terminato il suo mandato a Roma, rimase all’estero.

Ambasador Stanisław Kot. L’ambasciatore Stanisław Kot. [© Narodowe Archiwum Cyfrowe]

kierownikiem Konspiracyjnej Walki Cywilnej we Lwowie i od marca 1944 Okręgowym Delegatem Rządu RP we Lwowie. Po zajęciu Lwowa przez Sowietów w 1944 został aresztowany przez NKWD. W 1945 objął stanowisko zastępcy kierownika Ministerstwa Administracji Publicznej PKWN, później Wojewody Krakowskiego, a po kilku miesiącach ambasadora w Szwecji. W 1948 został mianowany ambasadorem w Rzymie. Od 1950 pracował w Komitecie ds. Radiofonii, a w latach 1954-1967 pełnił funkcję dyrektora Państwowego Instytutu Wydawniczego.

ADAM OSTROWSKI

Ambasciatore dal 10.03.1948 (1911-1977), politico e diplomatico. Nacque a Leopoli. Si laureò in legge all’Università Jan Kazimierz, dove lavorò in seguito come assistente e plenipotenziario del Rettore per la Gioventù. Durante la Seconda guerra mondiale fu a capo della Lotta partigiana di Leopoli e dal marzo 1944 delegato distrettuale del governo della Repubblica di Polonia a Leopoli. Dopo la presa della città da parte dei sovietici, fu arrestato nel 1944 dalla NKVD. Nel 1945 assunse l’incarico di vicedirettore del Ministero della Pubblica Amministrazione del Comitato Polacco di Liberazione Nazionale, poi del Voivoda di Cracovia, e qualche mese dopo ambasciatore in Svezia. Nel 1948 fu nominato ambasciatore a Roma. Dal 1950 lavorò al Comitato per la Radiofonia, e negli anni 1954-1967 ricoprì la carica di direttore della casa editrice Państwowy Instytut Wydawniczy.

JAN DRUTO

Ambasador od 20.02.1952 (1909-1985), polityk i dyplomata. Urodził się w Ucz Dere w Kraju Krasnodarskim. Był współzałożycielem Litewskiego Towarzystwa Literatury i Sztuki, jak również redaktorem nielegalnej litewskiej gazety komunistycznej „Valstiečių balsas”. W 1936 został skazany na 5 lat pozbawienia wolności za działalność antypaństwową.

Więzienie opuścił w 1938. Po sowieckim najeździe na Litwę w 1940 objął funkcję burmistrza Wilna, a następnie przewodniczącego Tymczasowego Komitetu Wykonawczego w Wilnie. Po zakończeniu II Wojny Światowej, w latach 1947-1948, był dyrektorem Departamentu Ekonomicznego w Ministerstwie Rolnictwa. Od 1950 był ambasadorem w Ankarze, następnie od 1952 w Rzymie, zaś w latach 1961-1969 w Paryżu. Był dwukrotnie dyrektorem departamentu w MSZ, a od 1972 pracował jako doradca ministra spraw zagranicznych PRL.

JAN DRUTO

Ambasciatore dal 20.02.1952 (1909-1985), politico e diplomatico. Nacque a Ucz Dere nella regione di Krasnodarsk. Fu cofondatore dell’Associazione lituana di Arte e Letteratura, e anche redattore del giornale lituano comunista “Valstiečių balsas”, una pubblicazione clandestina. Nel 1936 fu condannato a 5 anni di prigionia per attività antigovernativa. Lasciò il carcere nel 1938. Dopo l’invasione sovietica della Lituania, nel 1940 assunse la carica di sindaco di Vilna, e successivamente di direttore del Comitato Esecutivo Provvisorio di Vilna. Dopo la Seconda guerra mondiale, negli anni 1947-1948, fu direttoredel Dipartimento Economico del Ministero dell’Agricoltura. Dal 1950 fu ambasciatore ad Ankara, poi dal 1952 a Roma, e negli anni 1961-1969 a Parigi. Fu per due volte direttore di dipartimento al Ministero degli Affari Esteri, e dal 1972 lavorò come consigliere del ministro degli Affari Esteri della Repubblica Popolare di Polonia.

ADAM WILLMANN

Ambasador od 22.10.1959 (1908-1995), działacz państwowy, polityk i dyplomata. W latach 50. był polskim ambasadorem na Węgrzech, a od 1959 do 1967 we Włoszech. W 1969 został mianowany wiceministrem spraw zagranicznych. W 1972 został powołany na stanowisko ambasadora w Finlandii.

WOJCIECH CHABASIŃSKI

ADAM WILLMANN

Ambasador od 21.03.1967

Ambasciatore dal 22.10.1959

(1918-1979), dyplomata. Urodził się w Grabkowie. W latach 1939-1940 był internowany z ZSRR, a następnie

(1908-1995), attivista, politico e diplomatico. Negli anni ’50 fu ambasciatore in Ungheria, e dal 1959 al 1967 in Ita-

135

zwolniony w wyniku amnestii. W latach 1943-1945 pracował w Moskwie w przedstawicielstwie PKWN i Zarządzie Głównym Zw. Patriotów Polskich. Następnie został mianowany radcą handlowym w Poselstwie RP w Sztokholmie, a w 1947 I sekretarzem w Brukseli i chargé d’affaires RP w Hadze. W latach 1956-1965 piastował urząd posła, a potem ambasadora PRL w Brazylii. W latach 1967-1972 był ambasadorem PRL w Rzymie, zaś od 1974 ambasadorem PRL w Portugalii.

lia. Nel 1969 fu nominato viceministro degli Affari Esteri.

Nel 1972 fu nominato ambasciatore in Finlandia.

WOJCIECH CHABASIŃSKI

Ambasciatore dal 21.03.1967

(1918-1979), diplomatico. Nacque a Grabków. Negli anni 1939-1940 fu internato in URSS, da dove fu successivamente liberato in seguito a un’amnistia. Negli anni 19431945 lavorò a Mosca alla rappresentanza del Comitato Polacco di Liberazione Nazionale e della Direzione Generale dei Patrioti Polacchi. Fu successivamente nominato consigliere economico alla legazione della Repubblica di Polonia a Stoccolma, e nel 1947 primo segretario a Bruxelles e chargé d’affaires all’Aia. Negli anni 1956-1965 ricoprì la carica di inviato straordinario e poi ambasciatore della Repubblica Popolare di Polonia in Brasile. Negli anni 1967-1972 fu ambasciatore della Repubblica Popolare di Polonia a Roma, e dal 1974 in Portogallo.

KAZIMIERZ SIDOR

Ambasador od 29.03.1972 (1915-1981), publicysta i dyplomata. Urodził się w Rudce Starościńskiej na Lubelszczyźnie. Ukończył biologię i prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie II Wojny Światowej zaangażowany był w działalność podziemną.

W 1944 przebywał w Moskwie jako członek delegacji PPR i KRN. Od 1945 roku pracował w MSZ, gdzie pełnił funkcje kierownicze, a następnie objął stanowisko szefa Polskiej Misji Wojskowej we Włoszech. W 1956 wstąpił do służby dyplomatycznej i wkrótce po tym mianowano go posłem w Iranie oraz w Afganistanie. W 1960 roku został nominowany ambasadorem w Egipcie. W latach 1972-1977 sprawował urząd ambasadora we Włoszech, był także pierwszym polskim ambasadorem na Malcie.

KAZIMIERZ SIDOR

Ambasciatore dal 29.03.1972 (1915-1981), pubblicista e diplomatico. Nacque a Rudka Starościańska nella regione di Lublino. Si laureò in biologia e legge all’Università di Varsavia. Durante la Seconda guerra mondiale si impegnò nell’attività clandestina. Nel 1944 fu a Mosca in qualità di membro della delegazione del Partito Operaio Polacco e del Consiglio Nazionale di Stato. Dal 1945 lavorò al Ministero degli Affari Esteri, dove ricoprì cariche direttive, per poi assumere successivamente il comando della Missione Militare Polacca in Italia. Nel 1956 iniziò la carriera diplomatica e poco tempo dopo fu nominato inviato straordinario in Iran e Afghanistan. Nel 1960 fu nominato ambasciatore in Egitto.

Negli anni 1972-1977 ricoprì la carica di ambasciatore in Italia, e fu anche il primo ambasciatore polacco a Malta.

STANISŁAW TREPCZYŃSKI

Ambasador od 2.03.1977

(1924-2002), dyplomata. Urodził się w Łodzi. Jeden z najbliższych współpracowników Władysława Gomułki.

Przez wiele lat był kierownikiem Kancelarii Sekretariatu KC PZPR. W latach 70. rozpoczął służbę dyplomatyczną.

Został mianowany m.in. wiceministrem spraw zagranicznych i wybrany przewodniczącym Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W latach 1977-1981 był polskim ambasadorem we Włoszech.

STANISŁAW TREPCZYŃSKI

EMIL WOJTASZEK

Ambasciatore dal 2.03.1977

urodzony w 1927 w Krakowie, dyplomata i polityk. Ukończył Szkołę Nauk Społecznych przy KC PZPR w Warszawie. W latach 1929-1944 przebywał we Francji. Po po-

(1924-2002), diplomatico. Nacque a Łódź. Fu uno dei più stretti collaboratori di Władysław Gomułka. Per molti anni diresse la Cancelleria della segreteria del comitato centrale del Partito Operaio Unificato Polacco. Negli anni

Ambasador od 24.09.1981

136

wrocie do Polski został działaczem Związku Młodzieży Polskiej. Od 1972 do 1976 był ambasadorem Polski we Francji. Od marca do grudnia 1976 był ministrem administracji, gospodarki terenowej i ochrony środowiska, a następnie – do sierpnia 1980 - ministrem spraw zagranicznych w rządach Piotra Jaroszewicza i Edwarda Babiucha. W latach 1980-1982 był posłem na Sejm oraz – od sierpnia 1980 do kwietnia 1981 - sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR. Od 1981 do 1984 piastował urząd ambasadora we Włoszech.

’70 iniziò la carriera diplomatica. Fu nominato viceministro degli affari esteri e eletto presidente dell’Assemblea Generale dell’ONU. Negli anni 1977-1981 fu ambasciatore polacco in Italia.

EMIL WOJTASZEK

Ambasciatore dal 24.09.1981 nato nel 1927 a Cracovia, diplomatico e politico. Ha frequentato la Scuola di Scienze Sociali del comitato centrale del Partito Operaio Unificato Polacco a Varsavia.

Negli anni 1929-1944 ha vissuto in Francia. Al ritorno in Polonia è diventato un attivista dell’Unione della Gioventù Polacca. Dal 1972 al 1976 è stato ambasciatore della Polonia in Francia. Da marzo a dicembre 1976 è stato ministro dell’amministrazione, dell’economia del territorio e della difesa dell’ambiente, e successivamente – fino all’agosto 1980 – ministro degli Affari Esteri nei governi Jaroszewicz e Babiuch. Negli anni 1980-1982 è stato deputato al Sejm e – dall’agosto 1980 all’aprile 1981 – segretario del comitato centrale del Partito Operaio Unificato Polacco. Dal 1981 al 1984 ha ricoperto la carica di ambasciatore in Italia.

JÓZEF WIEJACZ

Ambasador od 21.11.1984 urodzony w 1933 w Jędrzejowie, polityk i dyplomata.

Ukończył Szkolę Główną Służby Zagranicznej. W 1954 zaczął pracę w MSZ. W latach 1957-1958 pełnił funkcję attaché w Ambasadzie PRL w Ankarze, a następnie do 1960 attaché poselstwa RP w Teheranie. W latach 19621968 był sekretarzem Ambasady w Oslo. W 1973 został mianowany radcą i ministrem pełnomocnym Ambasady PRL w Waszyngtonie. W latach 1984-1990 był ambasadorem w Rzymie, a następnie Pełnomocnikiem Ministra ds.

Współpracy Bałtyckiej, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej i Współpracy w zakresie Ochrony Środowiska. W latach 1996-2000 był ambasadorem w Finlandii.

JÓZEF WIEJACZ

Ambasciatore dal 21.11.1984 nato nel 1933 a Jędrzejów, politico e diplomatico. Si è laureato presso la Scuola Generale del Servizio Estero. Nel 1954 ha iniziato la carriera diplomatica al Ministero degli Affari Esteri. Negli anni 1957-1958 ha ricoperto la carica di attaché all’Ambasciata polacca di Ankara, e poi fino al 1960 è stato attaché della legazione polacca di Teheran.

Negli anni 1962-1968 è stato segretario all’Ambasciata di Oslo. Nel 1973 fu nominato consigliere e ministro plenipotenziario all’Ambasciata della Repubblica Popolare Polacca di Washington. Negli anni 1984-1990 è stato ambasciatore a Roma, e successivamente Delegato del Ministro per la Cooperazione Baltica, l’Iniziativa Centroeuropea e la Cooperazione per la difesa dell’ambiente. Negli anni 1996-2000 è stato ambasciatore in Finlandia.

137

PERIODO DOPO IL 1990 BOLESŁAW MICHAŁEK

Ambasciatore dal 1.08.1990 (1925-1997), nato a Toruń sceneggiatore, critico cinematografico, diplomatico e autore di molti libri sull’arte cinematografica. Si laureò in Scienze Politiche e Sociali all’Università di Bruxelles. Dopo la Rivolta di Varsavia del 1944 finì in campo di concentramento. Successivamente lavorò per case editrici e organizzazioni legate al mondo del teatro e del cinema, tenendo conferenze in università di vari paesi, tra cui Stati Uniti e Germania.

Negli anni 1990-1995 ricoprì la carica di ambasciatore della Repubblica di Polonia in Italia. Al ritorno in Polonia lavorò alla televisione pubblica TVP e fu direttore artistico del Festival del Cinema Polacco di Gdynia. Fu insignito della Croce di Cavaliere dell’Ordine della Polonia Restituta.

JAN LUDWIK WDOWIK

Chargé d’affaires a.i. dal 1.03.1995 nato nel 1946 a Bydlin, diplomatico. Si è laureato in Commercio Estero alla Scuola di Economia di Varsavia, e ha proseguito gli studi all’Istituto di Scienze Politiche di Parigi. Beneficiando di borse di studio dei governi spagnolo e portoghese ha compiuto studi linguistici presso le università di Madrid e Lisbona. Ha ricoperto una serie di cariche direttive al Ministero degli Affari esteri, dove lavora dal 1969. È stato ministro plenipotenziario e successivamente, negli anni 1994-1996, chargé d’affaires ad interim della Repubblica di Polonia a Roma. Negli anni 2002-2008 è stato ministro plenipotenziario all’Ambasciata della Repubblica di Polonia a Parigi, e negli anni 2007-2008 chargé d’affaires ad interim della Repubblica di Polonia in Francia. Nel 2004, in qualità di ministro plenipotenziario, ha svolto la funzione di sostituto del rappresentante permanente della Repubblica di Polonia all’UNESCO, a Parigi.

Negli anni 1996-2000 è stato rappresentante del governo in due organizzazioni regionali, in qualità di Coordinatore nazionale della Polonia presso l’Iniziativa Centroeuropea, e Alto Funzionario nel Consiglio del mar Baltico. Ha inoltre coordinato le attività della Polonia nel Consiglio d’Europa.

Ambasador Bolesław Michałek. L’ambasciatore Bolesław Michałek. [foto Grzegorz Gałązka]

OKRES OD 1990 BOLESŁAW MICHAŁEK

Ambasador od 1.08.1990

(1925-1997), urodzony w Toruniu, scenarzysta, krytyk filmowy, dyplomata oraz autor wielu książek o tematyce filmowej. Studiował na Wydziale Nauk Społecznych i Politycznych na Uniwersytecie w Brukseli. Po Powstaniu Warszawskim znalazł się w obozie koncentracyjnym. Pracował w wydawnictwach i organizacjach związanych z teatrem i filmem, prowadził także wykłady na uniwersytetach m.in. w USA i Niemczech. W latach 1990-1995 pełnił funkcję ambasadora RP we Włoszech. Po powrocie do Polski pracował w TVP i był dyrektorem programowym Festiwalu Filmów Polskich w Gdyni. Uhonorowany Krzyżem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

138

JAN LUDWIK WDOWIK

MACIEJ GÓRSKI

Chargé d’affaires a.i. dal 1.03.1995

Ambasciatore dal 5.11.1996

urodzony w 1946 w Bydlinie, dyplomata. Ukończył Wydział Handlu Zagranicznego na SGPiS, a następnie studia podyplomowe w Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu. W ramach stypendiów rządów hiszpańskiego i portugalskiego odbył studia językowe na uniwersytetach w Madrycie i Lizbonie. Pełnił szereg funkcji kierowniczych w MSZ, gdzie pracuje od 1969.

Był ministrem pełnomocnym, a następnie w latach 1994-1996, chargé d’affaires a.i. w Ambasadzie RP w Rzymie.

W latach 2002-2008 był ministrem pełnomocnym w Ambasadzie RP w Paryżu, a w latach 2007-2008 chargé d›affaires a.i. RP we Francji. W roku 2004, minister pełnomocny, zastępca stałego przedstawiciela RP przy UNESCO w Paryżu.

W latach 1996-2000 był przedstawicielem rządu w dwóch organizacjach regionalnych, jako Krajowy Koordynator Polski w Inicjatywie Środkowoeuropejskiej oraz Wysoki Urzędnik w Radzie Państw Morza Bałtyckiego. Koordynował również działalnością Polski w Radzie Europy.

nato nel 1944 a Varsavia, giornalista, politico e diplomatico. Si è laureato in Legge all’Università di Varsavia. Negli anni 1980-1984 ha lavorato come giornalista, in qualità di corrispondente da Stoccolma.

Alla fine degli anni ’80 ha iniziato a collaborare con l’agenzia statale “Interpress”, di cui è divenuto vicepresidente nel 1994, e successivamente presidente. A partire dal 1988 si è stabilito in Italia in qualità di corrispondente da Roma e dal Vaticano.

Nel 1996 è stato nominato ambasciatore della Repubblica di Polonia in Italia. Nel 2002, al ritorno in Polonia, ha ricoperto la carica di consigliere per l’Unione Europea del presidente Aleksander Kwaśniewski; un anno più tardi è divenuto viceministro della Difesa per gli Affari Sociali, e dal 2004 per la Politica di Difesa. Negli anni 2005-2006 è stato ambasciatore in Grecia.

MACIEJ GÓRSKI

Ambasador od 5.11.1996 urodzony w 1944 w Warszawie, dziennikarz, polityk i dyplomata. Ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1980-1984 pracował jako korespondent prasowy w Sztokholmie.

Pod koniec lat 80. nawiązał współpracę z Państwową Agencją «Interpress”, której w 1994 został wiceprezesem, a następnie prezesem. Od 1988 przebywał we Włoszech jako korespondent z Rzymu i z Watykanu.

W 1996 został mianowany ambasadorem RP we Włoszech. W 2002, po powrocie do Polski objął urząd doradcy prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego ds.

Unii Europejskiej, rok później funkcję wiceministra Obrony Narodowej ds. Społecznych, a od 2004 również ds.

Polityki Obrony. W latach 2005-2006 był ambasadorem w Grecji.

Ambasador Michał Górski. L’ambasciatore Michał Górski.

139

MICHAŁ RADLICKI

Ambasciatore dal 22.02.2002 nato nel 1962 a Varsavia, si è laureato in geografia all’Università di Varsavia. Nel 1990 è entrato al Ministero degli Affari Esteri. Negli anni 1991-1992 è stato secondo segretario, poi consigliere all’Ambasciata della Repubblica di Polonia in Belgio. Negli anni successivi ha ricoperto incarichi direttivi presso il Ministero degli Affari Esteri, di cui nel mese di luglio 2001 è divenuto Direttore generale. Nel 2002 è stato nominato ambasciatore della Repubblica di Polonia a Roma, incarico che ha ricoperto fino al 2007.

Dal 2011 è ambasciatore in Algeria.

JERZY CHMIELEWSKI

Ambasador Michał Radlicki. L’ambasciatore Michał Radlicki.

Ambasciatore dal 7.01.2008

MICHAŁ RADLICKI

nato nel 1948 a Poznań, filologo e diplomatico. Nel 1970 si è laureato in slavistica e polonistica all’Università di Varsavia. Negli anni 1970-1991 ha insegnato presso l’Istituto di Slavistica dello stesso ateneo. Co-fondatore e redattore di “Europa”, periodico dedicato ai problemi dell’Europa centrale. Nel 1991 è stato nominato ambasciatore della Repubblica di Polonia in Jugoslavia e, dal 1997, è stato a capo della sede diplomatica polacca in Croazia. Nel 2003, al ritorno in Polonia, è divenuto vicedirettore e, in seguito, direttore del Dipartimento per l’Europa del Ministero degli Affari Esteri. Nel 2008 è stato nominato ambasciatore in Italia. Dal 2011 è ambasciatore in Bosnia ed Erzegovina.

Ambasador od 22.02.2002 urodzony w 1962 w Warszawie, ukończył geografię na Uniwersytecie Warszawskim. W 1990 rozpoczął karierę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W latach 19911992 był II sekretarzem, następnie radcą w Ambasadzie RP w Belgii. W kolejnych latach zajmował doradcze i kierownicze stanowiska w MSZ, w tym od lipca 2001 Dyrektora Generalnego. W 2002 został mianowany ambasadorem RP w Rzymie, gdzie piastował ten urząd do 2007. Od 2011 jest ambasadorem w Algierii.

JERZY CHMIELEWSKI

Ambasador od 7.01.2008

urodzony w 1948 roku w Poznaniu, filolog i dyplomata.

W 1970 ukończył studia slawistyczne i polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1970-1991 pracował jako wykładowca w Instytucie Slawistyki tej uczelni.

Od 1980 działacz „Solidarności”. Współtwórca i redaktor czasopisma „Europa” poświęconego problemom Europy Środkowej. W 1991 został mianowany ambasadorem RP w Jugosławii, a od 1997 kierował placówką dyplomatyczną RP w Chorwacji. W 2003, po powrocie do Polski, został zastępcą dyrektora, a następnie dyrektorem Departamentu Europy MSZ. W 2008 został mianowany ambasadorem we Włoszech. Od 2011 sprawuje funkcję ambasadora RP w Bośni i Hercegowinie.

Ambasador Jerzy Chmielewski. L’ambasciatore Jerzy Chmielewski.

140

WOJCIECH PONIKIEWSKI

Ambasciatore dal 30.11.2010

nato nel 1963 a Rabat, si è laureato in economia all’Accademia di Economia di Poznań, proseguendo poi gli studi in Francia e in Belgio. Nel 1990 è entrato al Ministero degli Affari Esteri.

Negli anni 1990-1995 è stato terzo segretario e poi secondo segretario alla Rappresentanza permanente della Repubblica di Polonia presso l’ONU, a New York.

Nei due anni successivi è stato esperto dell’ONU per le questioni legate alla difesa dell’ambiente nell’ambito dell’UNEP a New York e a Nairobi. Negli anni 1997-2001 è stato direttore del Dipartimento per le questioni economico-sociali ONU del Ministero degli Affari Esteri.

Negli anni 2001-2007 è stato ministro plenipotenziario all’Ambasciata della Repubblica di Polonia a Roma. Nel 2008 ha assunto l’incarico di direttore del Dipartimento di Politica economica estera al Ministero degli Affari Esteri, e successivamente direttore del Dipartimento America. Dal 2010 è ambasciatore della Repubblica di Polonia in Italia.

Ambasador Wojciech Ponikiewski.

L’ambasciatore Wojciech Ponikiewski. [foto Nathalie Biet]

WOJCIECH PONIKIEWSKI

Ambasador od 30.11.2010

urodzony w 1963 w Rabacie, ukończył ekonomię na Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, a następnie studia podyplomowe we Francji i w Belgii. Od 1990 w MSZ. W latach 1990-1995 był III, a następnie II sekretarzem w St. Przedstawicielstwie RP przy ONZ w Nowym Jorku. Przez kolejne 2 lata był ekspertem w ONZ zajmując się sprawami związanymi z ochroną środowiska w ramach UNEP w Nowym Jorku i Nairobi. W latach 1997-2001 był dyrektorem Departamentu ds. Ekonomiczno-Społecznych ONZ w MSZ. W latach 2001-2007 minister pełnomocny w Ambasadzie RP w Rzymie. W 2008 objął stanowisko dyrektora Departamentu Zagranicznej Polityki Ekonomicznej w MSZ, a później dyrektora Departamentu Ameryki. Od 2010 jest ambasadorem RP we Włoszech.

141

Z ALBUMÓW AMBASADY DAGLI ALBUM DELL’AMBASCIATA

1962, przyjęcie w siedzibie Ambasady z okazji Tygodnia Filmu Polskiego w Rzymie. Na zdjęciu ambasador Adam Willmann (w środku) w otoczeniu aktorów polskich. Po jego prawej stronie stoją Alina Janowska, Andrzej Łapicki i Beata Tyszkiewicz, druga po jego lewej to Barbara Lass.

1962, ricevimento nella sede dell’Ambasciata in occasione della Settimana del Film Polacco a Roma. Nella foto l’ambasciatore Adam Willmann (al centro) con attori polacchi. In piedi, alla sua destra, Alina Janowska, Andrzej Łapicki e Beata Tyszkiewicz, la seconda alla sua sinistra è Barbara Lass. [© Archivio Storico Luce]

144

24.10.1978, spotkanie prymasa Stefana Wyszyńskiego z przewodniczącym Rady Państwa Henrykiem Jabłońskim w Ambasadzie PRL w Rzymie.

24.10.1978, incontro tra il primate Stefan Wyszyński e il capo dello Stato Henryk Jabłoński nella sede dell’Ambasciata di Polonia a Roma. [foto Cezary Langda © PAP/CAF]

145

Powyżej: 21.10.1989, spotkanie premiera Tadeusza Mazowieckiego z pisarzem Gustawem Herlingiem Grudzińskim w Ambasadzie RP w Rzymie.

Na poprzedniej stronie, z lewej: 4.06.1989, kolejka do głosowania w siedzibie komisji wyborczej w Ambasadzie podczas pierwszych wolnych wyborów. Z prawej, od góry: plakaty wyborcze na Fiacie 126P zaparkowanym koło Ambasady; siedziba komisji wyborczej w Ambasadzie; 21.10.1989, premier Tadeusz Mazowiecki w ogrodach Ambasady przy okazji swojej wizyty we Włoszech.

Sopra: 21.10.1989, incontro del premier Tadeusz Mazowiecki con lo scrittore Gustaw Herling Grudziński nella sede dell’Ambasciata di Polonia a Roma.

Pagina precedente, a sinistra: 4.06.1989, fila per il voto al seggio elettorale nella sede dell’Ambasciata durante le prime elezioni libere.

A destra, dall’alto: manifesti elettorali su una Fiat 126 parcheggiata sotto l’Ambasciata; il seggio elettorale in Ambasciata; 21.10.1989, il premier Tadeusz Mazowiecki nei giardini dell’Ambasciata in occasione della sua visita in Italia. [foto Grzegorz Gałązka]

Powyżej: 5.07.1991, ambasador Bolesław Michałek i Jerzy Kluger, przyjaciel Papieża Jana Pawła II, z małżonkami przy okazji uroczystości pożegnalnej dla ks. Adama Bonieckiego, redaktora naczelnego polskiego wydania “Osservatore Romano”, zorganizowanej w siedzibie Ambasady. Na poprzednie stronie, u góry: 24.10.1992, premier Hanna Suchocka składa podpis w księdze pamiątkowej podczas swojej wizyty w Ambasadzie [foto Grzegorz Gałązka]; na dole: pierwsza wizyta w Ambasadzie prof. Karoliny Lanckorońskiej (1898-2002) w dniu 27.05.1991 z okazji wręczenia orderu „Polonia Restituta” (na zdjęciu widoczni też ambasador Bolesław Michałek i, z prawej, Andrzej Stelmachowski): podczas tej samej uroczystości prof. Lanckorońska wręcza ambasadorowi Michałkowi dokumenty i pieczęć Ambasady przy Stolicy Apostolskiej z okresu przedwojennego (na zdjęciu ostatni z prawej widoczny ambasador przy Stolicy Apostolskiej prof. Henryk Kupiszewski).

Sopra: 5.07.1991, l’ambasciatore Bolesław Michałek e Jerzy Kluger, amico di Papa Giovanni Paolo II, con le consorti in occasione della festa di addio per Padre Adam Boniecki, caporedattore dell’edizione in lingua polacca dell’“Osservatore Romano”, organizzata nella sede dell’Ambasciata. Nella pagina precedente, in alto: 24/10/1992, il premier Hanna Suchocka fima il registro degli ospiti durante la sua visita all’Ambasciata [foto Grzegorz Gałązka]; in basso: prima visita in Ambasciata della prof.ssa Karolina Lanckorońska (1898-2002) il 27.05.1991 in occasione del conferimento dell’onorificenza dell’ordine “Polonia Restituta” (nella foto si vedono inoltre l’ambasciatore Bolesław Michałek e, ultimo a destra, il presidente del Senato Andrzej Stelmachowski); durante la stessa cerimonia la prof.ssa Lanckorońska consegna all’ambasciatore Michałek i documenti e il sigillo dell’Ambasciata presso la Santa Sede risalenti al periodo anteguerra (nella foto, ultimo a destra, si vede l’ambasciatore presso la Santa Sede, il prof. Henryk Kupiszewski).

150

8.04.1997, oficjalny obiad w Ambasadzie podczas wizyty Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego i Małżonki we Włoszech. Przy stole siedzą: trzeci od lewej strony Luciano Violante, przewodniczący włoskiej Izby Deputowanych, obok niego prezydent RP Aleksander Kwaśniewski, ostatni z prawej Giorgio Napolitano [foto Dariusz Kwiatkowski, Archiwum Kancelarii Prezydenta RP]. Na poprzedniej stronie podpisy gości w księdze pamiątkowej [foto Marta Sputowska].

8.04.1997, pranzo ufficiale nella sede dell’Ambasciata durante la visita del Presidente della Repubblica di Polonia Aleksander Kwaśniewski e Consorte in Italia. Seduti a tavola: terzo da sinistra Luciano Violante, presidente della Camera dei Deputati, accanto a lui il presidente della Repubblica di Polonia Aleksander Kwaśniewski, ultimo a destra Giorgio Napolitano [foto Dariusz Kwiatkowski, Archivio della Cancelleria del Presidente della Repubblica di Polonia]. Pagina precedente: libro con le firme degli ospiti [foto Marta Sputowska].

151

15.10.2010, uroczystość wręczenia odznaczeń państwowych przez Prezydenta RP zasłużonym Polakom i Włochom, zorganizowana podczas oficjalnej wizyty Prezydenta we Włoszech. Na zdjęciu: prezydent RP Bronisław Komorowski wręcza Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi RP panu Stanisławowi Augustowi Morawskiemu [foto Archiwum Kancelarii Prezydenta RP].

15.10.2010, cerimonia di consegna delle onorificenze di Stato da parte del Presidente della Repubblica di Polonia ai cittadini polacchi e italiani per particolari meriti, organizzata in occasione della visita ufficiale in Italia.

Nella foto: il presidente della Repubblica di Polonia Bronisław Komorowski consegna la Croce di Comandante con Stella dell’Ordine al merito della Repubblica di Polonia a Stanisław August Morawski [foto Archivio della Cancelleria del Presidente della Repubblica di Polonia].

152

3.05.2012, przyjęcie w ogrodach Ambasady z okazji Święta Konstytucji 3 Maja.

3.05.2012, ricevimento nei giardini dell’Ambasciata in occasione della Festa nazionale della Costituzione del 3 Maggio. [foto Marta Sputowska]

153

Pażdziernik 2012: pracownicy wydziału polityczno-ekonomicznego Ambasady RP w Rzymie. Od lewej do prawej siedzą Wojciech Unolt, Agnieszka Hoppen-Klikowicz, ambasador Wojciech Ponikiewski, Ewa Falkowska, Anna Wawrzyniak; stoją Małgorzata Iwańska, Rafał Hryniewiecki, Agata Błaszczyk, Szymon Wojtasik, Joanna Herczyńska, Arkadiusz Iwański, Barbara Gola, Paweł Krupka.

Ottobre 2012: lo staff dell’ufficio politico-economico dell’Ambasciata di Polonia a Roma. Da sinistra a destra sono seduti Wojciech Unolt, Agnieszka Hoppen-Klikowicz, l’ambasciatore Wojciech Ponikiewski, Ewa Falkowska, Anna Wawrzyniak; in piedi Małgorzata Iwańska, Rafał Hryniewiecki, Agata Błaszczyk, Szymon Wojtasik, Joanna Herczyńska, Arkadiusz Iwański, Barbara Gola, Paweł Krupka. [foto Nathalie Biet]

Z Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Dall’Archivio del Ministero degli Affari Esteri della Repubblica di Polonia.