PROEF DE
RIJKE OOGST MAGAZINE over de ecologische moestuin
Moestuinieren volgens Lodewijk Hoekstra Recepten met producten uit de ecologische moestuin Veel tips en inspiratie voor je eigen ecologische moestuin
Inhoud kern van ecologisch 4 De moestuinieren moestuintjes 6 AH promoten natuurvriendelijk moestuinieren
8 De moestuin als springplank voor natuur en milieu
10 Succesvolle opleiding tot docent ecologisch moestuinieren
tips voor beginnende 12 7moestuinierders
14 Moestuinieren volgens
expert Lodewijk Hoekstra
samentuin spil 16 Gezellige in de buurt
18 Tuincentra richten zich op de ecologische moestuinierder 40 jaar aandacht voor 20 Alecologisch tuinieren
22 Ecologisch moestuinieren in het MBO
stimuleert 23 DuurzaamDoor kennisoverdracht
2
Voorwoord
E
PROEF DE
RIJKE OOGST
MAGAZINE
cologisch moestuinieren, tuinieren met respect voor de natuur, is populair en steeds meer mensen gaan er mee aan de slag. In de eigen achtertuin, in een volkstuin, of samen in een buurttuin. Mijn eigen ervaring is dat het nog knap lastig is om groenten te kweken. Vanaf het moment dat je zaadjes in de grond stopt, liggen smikkelaars op de loer. Vogels die zaden feilloos uit de grond weten te halen, insecten die gaten in bladeren boren, schimmels die toeslaan, slakken die alles opeten‌. Je kunt het zo gek niet bedenken of het gebeurt! En wat doe je dan? Een handboek is handig, maar een cursus van een goede docent inspireert nog veel meer. En je kunt al je vragen stellen en onderling ervaringen uitwisselen. Dit magazine hebben de Natuur en Milieufederaties gemaakt om te vieren dat we er in Nederland 25 nieuwe docenten ecologisch (moes)tuinieren bij hebben. Dit is mogelijk geworden door een unieke samenwerking met het Belgische Velt. Velt, de Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren, timmert in BelgiÍ al 40 jaar aan de weg om een duurzame leefstijl te promoten. Voor veel ecologisch werkende moestuinders in Nederland is hun Handboek Ecologisch Tuinieren een begrip. Het bevorderen van ecologisch tuinieren past prima bij het doel van de Natuur en Milieufederaties om Nederland mooier en duurzamer te maken. Tuinieren zonder gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen en mÊt de inzet van de natuur draagt hier op een prachtige manier aan bij. Naast gezond voedsel bevordert het ook nog eens een mooiere en gezondere omgeving, waarin allerlei soorten planten en dieren zich thuis voelen. Van een rijk bodemleven tot planten en insecten die niet verbannen worden, maar juist worden ingezet voor een rijke oogst. Voor dit magazine hebben we interviews gehouden met personen die zich beroeps- of hobbymatig bezighouden met ecologisch moestuinieren. Zij vertellen hun ervaringen en geven je tips voor je eigen moestuin. Van die met zorg en liefde gekweekte groenten en vruchten kun je de heerlijkste gerechten maken. Vandaar dat we hen gevraagd hebben om hun favoriete recepten met ons te delen. Hopelijk inspireert dit magazine je om ook in jouw moestuin op een natuurvriendelijke manier aan de slag te gaan! Erna Krommendijk Namens De Natuur en Milieufederaties
3
4
De kern van ecologisch moestuinieren Dit magazine staat in het teken van ecologisch moestuinieren. Maar wat is dat nu precies? Simpel gezegd betekent ecologisch moestui nieren dat je meewerkt met de natuur. Hoe dit werkt laten we zien aan de hand van drie belangrijke onderdelen van het moestuinieren: de bodem, de planten en de bescherming. Bodem Een onbedekte bodem komt in de natuur niet voor. Snelle groeiers, wij noemen dat onkruid, steken onmiddellijk de kop op om alles te bedekken. Zo beschermt de natuur de kwetsbare bodem. Een onbedekte bodem verliest immers al snel structuur en spoelt weg tijdens bijvoorbeeld een fikse regenbui. Wil je toch onkruid voorkomen in je moestuin? Bedek dan zelf de bodem met bijvoorbeeld afgeknipte planten of afgevallen bladeren van bomen. Zelfs onbedrukt karton helpt. Dat is meewerken in plaats van tegenwerken. Verterend organisch materiaal, zoals plantenresten en compost, vormt voedsel voor het bodemleven. Het bodemleven zet dit om in humus en dat vormt weer voedsel voor je gewassen. Bij organische bemesting komen de voedingsstoffen langzaam vrij en de overschotten blijven in de grond zitten voor later. Ook houdt humus water vast, zodat je minder vaak hoeft te gieten. Kunstmest voedt de planten direct, maar is ook snel weer uitgewerkt. De overschotten verdwijnen in de diepere bodemlagen, waar ze het grondwater bevuilen. Ook kunnen de planten er niet meer bij en zo moet je vaak opnieuw bemesten.
Planten Groenten van dezelfde plantenfamilie vertonen dezelfde kenmerken. Ze hebben bijvoorbeeld een soortgelijke groei en beworteling, gebruiken dezelfde voedingsstoffen én zijn vaak gevoelig voor dezelfde ziekten en plagen. Eigenlijk grijpt de natuur dus zelf in als een bepaald gewas de overhand krijgt. Meewerken met de natuur betekent dus zorgen voor grote verscheidenheid aan gewassen in je moestuin. Biodiversiteit PROEF DE
RIJKE OOGST
noemen we dat. Zo houden ui en wortel elkaars belagers weg, stimuleert basilicum de groei van tomatenplanten en houdt bonenkruid bonenziektes op afstand. Vaak is het zo dat kruiden die je in de keuken samen met bepaalde groente bereidt, ook een gunstige invloed hebben als je ze samen teelt.
Bescherming Toch zijn ziekten en plagen nooit helemaal te voorkomen. Je kunt deze te lijf gaan met chemische producten. Toch gaan dan niet alle bacteriën of insecten dood. De sterkste overleven en zorgen voor nakomelingen, die nog beter bestand zijn tegen dit bestrijdingsproduct. Als de nieuwe generatie opnieuw je moestuin belaagt, moet je nog meer chemische producten gebruiken om ze te bestrijden. Maar weer overleven er een paar, die nog sterkere nakomelingen krijgen. Zo kweek je plagen, geen groenten… Sproei dus niet snel een chemisch troepje, maar gun de natuur de tijd om hulptroepen aan te laten rukken. Hang bijvoorbeeld een nestkastje op voor mezen, zij voeren graag rupsen aan hun jongen. En koester de lieveheersbeestjes en oorwormen, want zij eten veel luizen weg. Egels, kikkers en padden zijn natuurlijke vijanden van slakken. Geef ze een plaatsje in je tuin en je hebt geen last meer van de slakken. Ecologisch moestuinieren is dus niet iets zweverigs of vaags, maar eigenlijk heel logisch. Het gaat verder dan ‘niet spuiten’, maar kijkt op alle fronten hoe je met de natuur mee kunt werken in plaats van tegen te werken. Met een lekkere, gezonde en eerlijke oogst als resultaat!
5
AH moestuintjes promoten natuurvriendelijk moestuinieren De moestuintjes van Albert Heijn zijn een daverend succes. De actie is meer dan alleen het uitdelen van de moestuintjes, er is een wekelijks moestuin journaal en een groot forum waar beginnende moestuinierders voor hulp terecht kunnen. Albert Heijn werkt bij deze actie samen met IVN, dat op deze manier de natuur in de harten van mensen wil brengen en wil laten zien hoe mooi en bijzonder de natuur werkt. Renee Oudenaarden is communicatieadviseur bij IVN en campagneleider van de AH moestuintjes. Moestuinieren is er bij haar met de paplepel ingegoten. “Ik had als kind een eigen stukje grond bij de moestuin van mijn opa en oma. Ik had mijn eigen aardbeien en aardappels. En ik maakte allerlei naambordjes voor de gewassen,“ herinnert Renee zich. Ook zelf is ze druk bezig met de moestuintjes. “De courgette doet het heel goed, maar de sla is helaas kapot gemaakt door vogels. Ik hou van koken en ben dus ook erg blij met alle verse kruiden die ik nu kan gebruiken.”
Kweken op balkon en vensterbank Bij het kweken van gewassen denken veel mensen direct aan een grote moestuin. Maar de actie is ook heel bewust geschikt gemaakt voor het kweken op een balkon, in potten of in
6
de vensterbank. “We willen de natuur dichtbij de mensen brengen. Pas als je ziet hoe alles groeit, merk je hoe mooi en bijzonder het is. De AH moestuintjes zijn een laagdrempelige manier om in aanraking met de natuur te komen,” vertelt Renee. Verwondering is dus ook een belangrijk doel, al helpt een goede oogst natuurlijk voor een succeservaring.
Ecologische insteek De actie heeft niet een duidelijk ecologisch stempel. Toch zit er wel degelijk een sterk ecologische insteek in. “Mensen krijgen via de website en onze community allemaal tips gedurende de kweek. Hier bieden we bewust alleen maar ecologische oplossingen en advies aan,” vertelt Renee. Zo leggen ze bijvoorbeeld het nut van bodemdiertjes en combinatieteelt uit. Uiteraard niet in deze bewoordingen, maar op een begrijpelijke manier.
PROEF DE
RIJKE OOGST
Recept Kruidenroomkaas van Renee 4 PERSONEN Ingrediënten 200 g roomkaas 4 el verse kruiden (zoals bieslook, oregano, munt en citroenmelisse) 1 tl mosterd 1 tl honing Zout en peper Bereiding Snijd de kruiden. Roer de roomkaas met de mosterd, honing en kruiden tot een smeuïg mengel. Breng op smaak met zout en peper.
Tip 1
EKKER BIJ DE BORREL OP EEN TOASTJE, L CRACKER OF STOKBROOD.
Gastlessen door IVN op school zijn ook onderdeel van de campagne. Veel scholen willen graag iets met de moestuintjes doen. Soms kan dit in een eigen schooltuin. “Ook bij dit onderdeel leggen we de nadruk op natuurvriendelijke technieken,” aldus Renee. IVN is blij met het succes van de actie. “Als kinderen op jonge leeftijd in aanraking
komen met natuur, zie je dat ze op latere leeftijd meer betrokken zijn bij hun eigen leefomgeving. En dat is goed voor de toekomst van onze natuur. Verder heeft natuur ook direct een goede invloed op het kind, dat is veelvuldig aangetoond.” Wat IVN betreft zijn de moestuintjes dus ook volgend jaar weer verkrijgbaar!
7
De moestuin als springplank voor natuur en milieu De Natuur en Milieufederaties hebben veel aan dacht voor ecologisch moestuinieren. Vanuit dit thema is gemakkelijk een link te leggen naar andere thema’s, zoals chemievrij beheer en biodiversiteit. Om ecologisch moestuinieren te stimu leren werken de Natuur en Milieufederaties bij haar projecten samen met verschillende partners. Voor John Vermeer, projectleider Duurzaam Voedsel bij de Natuur en Milieufederaties, is moestuinieren onlosmakelijk verbonden met carnaval. “Ik ben opgegroeid op een boerderij, waar we ook onze eigen moestuin hadden. Met carnaval was het eerst met de logerende vrienden twee uur lang spitten,
8
pas dan mochten we het feestgedruis in. Dan lag de tuin klaar voor het nieuwe seizoen,” vertelt John. Het ging er bij hen thuis nog wel traditioneel aan toe. Zijn vader gebruikte Roundup om het gras buiten de moestuin te houden en een ander chemisch middel tegen bijvoorbeeld wortelaaltjes. “Toen ik in
Recept John’s graassalade 3-4 PERSONEN Ingrediënten diverse slasoorten (zoals rucola, veldsla, winterpostelijn, eeuwige moes en rode zuring) flinke scheut olijfolie 1 tl mosterd 2 tl honing 1 teen knoflook 2 el verse kruiden (zoals bieslook, rozemarijn en citroenmelisse) 4 plakjes biologische gerookte zalm of 4 eieren 3 el amandelschaafsel Bereiding Pluk voorzichtig de slablaadjes, om ze zo min mogelijk te kneuzen. Was de blaadjes in een kom met koud water door ze zachtjes rond te bewegen. Ververs het water tot er geen zand meer op
de bodem achterblijft. Droog de slablaadjes zorgvuldig door ze in een theedoek droog te deppen. Zo wordt straks de dressing niet verdund met water. Scheur de sla in stukken of snijd ze met een scherp mes. Rooster het amandelschaafsel in een droge koekenpan en laat afkoelen. Snijd de kruiden met een scherp mes in hele fijne stukjes. Maak de dressing door de olijfolie, mosterd, honing, knoflook en kruiden door elkaar te roeren. Meng de dressing door de salade. Snijd de zalm of de eieren in stukjes en verdeel dit samen met het amandelschaafsel over de salade.
Tip 1
ECOREER JE SALADE MET BLOEMETJES UIT D DE TUIN, ZOALS KOMKOMMERKRUID (BLAUW), GOUDSBLOEM (ORANJE) OF PAARDENBLOEM (GEEL).
Tip 2
E KUNT OOK WAT ONKRUID VERWERKEN IN J DEZE GRAASSALADE, ZOALS ZEVENBLAD.
Tip 3
OOR EEN VOLLEDIGE MAALTIJD KUN JE ER V RIJST OF AARDAPPELEN UIT DE OVEN BIJ ETEN.
Wageningen ging studeren, ben ik mij bewuster geworden van de negatieve effecten van al deze middeltjes,” kijkt John terug, “en ben ik op zoek gegaan naar natuurlijke alternatieven.” Sinds 2009 is John persoonlijk actief in een samentuin, waar hij met vijf andere gezinnen samen zaait, en viert in een permacultuur moestuin van 800 m2. Vanuit zijn werk bij de Natuur en Milieufederaties ondersteunt hij ook andere samentuinen. De Natuur en Milieufederaties werken met verschillende partners samen om ecologisch moestuinieren te stimuleren.
Samenwerkingen Eén van de partners waar de Natuur en Milieufederaties mee samenwerken is Velt. “Wij hebben de samentuinen in ons netwerk gevraagd of ze ondersteuning konden gebruiken van Velt. Hier werd dankbaar gebruik van gemaakt. De Velt-docent besteedt niet alleen aandacht aan de praktische kant van de samentuin, maar ook aan sociale aspecten,” vertelt John. De Natuur en Milieufederaties en Velt hebben ook gezamenlijk de werving en opleiding van 25 nieuwe Velt-docenten verzorgd. “Onder andere door succesvolle acties, zoals de moestuintjes van AH, is er veel behoefte aan kennis over moestuinieren. Met de huidige docenten kon Velt de vraag naar cursussen niet aan, dus extra docenten waren erg hard nodig!” Een andere succesvolle samenwerking is met Brabant Water, waarbij voorlichting aan volkstuinen in grondwaterbeschermingsgebieden centraal staat. “In deze gebieden is het gevaar van bestrijdingsmiddelen voor ons drinkwater natuurlijk groot. Met duidelijke informatie en laagdrempelige alternatieven stimuleren we gebruikers van de volkstuinen af te stappen van het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen.” De focus op ecologisch moestuinieren is een bewuste keus voor de Natuur en Milieufederaties. “Voedsel is een PROEF DE
RIJKE OOGST
onderwerp dat mensen aanspreekt. Tegelijkertijd raakt het heel veel andere onderwerpen, zoals bijen, bestrijdingsmiddelen, biodiversiteit, bodem, maar ook sociale contacten. Een mooie springplank dus om een breed scala aan campagnes te kunnen koppelen.” Verder kunnen mensen er zelf concreet mee aan de slag. Het geeft hen een concreet handelingsperspectief bij de aanpak van wereldwijde uitdagingen. De toekomstdroom van John is dat steeds meer mensen rond hun eigen huis een plekje maken voor een moestuin. Maar ook andere plekken zijn vaak erg geschikt voor een gezamenlijke moestuin. “Ik zie nog vaak loze plekken in steden. Ik zou zeggen, maak er een moestuin van! Een moestuin maakt het allemaal een stuk groener én levendiger in de wijk!”
9
Succesvolle opleiding tot docent ecologisch moestuinieren Ecologisch moestuinieren is hot, maar het ontbreekt beginnende tuinierders aan kennis en ervaring. De Natuur en Milieufederaties merkten een grote behoefte aan lokale deskundigen die beginnende tuinierders op weg kunnen helpen. Om deze lokale deskundigen op te leiden, hebben zij contact gezocht met het Belgische VELT (Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren). De opleiding tot ‘docent ecologisch moestuinieren’ startte in november 2015 en ondertussen hebben de eerste deelnemers de opleiding afgerond. Jacoline van Duijvenbode uit Amsterdam is één van de 25 kersverse docenten in ecologisch moestuinieren. We spreken haar in de Wibauttuin, een buurtmoestuin tussen de flatgebouwen in het drukke hartje Amsterdam. Het is het enige stuk groen voor bewoners van de drie buurten die eromheen liggen. Jacoline is één van de initiatiefnemers van deze buurtmoestuin. “Eigenlijk maakte de moestuin deel uit van een doldwaas plan om te voorkomen dat in het Wibautplantsoen een torenhoog hotel zou komen.” En dat is gelukt! “Het enige hotel in de tuin is een bijenhotel”, vertelt Jacoline met een glimlach. Inmiddels zijn 35 buurtbewoners actief op de tuin.
10
Steuntje in de rug Ook Jacoline merkt dat er behoefte is aan kennis over ecologisch moestuinieren. “Het is momenteel erg hip om te moestuinieren, maar mensen vinden het vaak moeilijk in het begin. Ze weten niet precies wat ze verkeerd doen als het niet lukt. Als niemand hen helpt, raken ze ontmoedigd en geven ze er de brui aan. Dat is zonde!” Jacoline merkt dat een beetje ondersteuning zorgt dat mensen doorgaan en niet afhaken. Om haar kennis over ecologisch tuinieren te verdiepen, meldde zij zich aan voor de opleiding tot VELT-docent en praktijkbegeleider. “VELT is een erg leuke club met veel vrijwilligers. Ik kwam al vaak op hun website, waar ze veel kennis delen.” PROEF DE
RIJKE OOGST
Opleiding docent ecologisch moestuinieren De opleiding bestaat uit theorie- en praktijklessen over ecologisch moestuinieren. Daarnaast krijgen deelnemers inzicht in groepsprocessen en leren zij de basistechnieken over het spreken en demonstreren voor groepen. “Aangezien ik docent beeldende kunst ben, waren de didactische lessen voor mij gesneden koek. Ook heb ik natuurlijk al veel ervaring met groepsprocessen hier in de Wibauttuin. Maar ik heb nooit een tuiniersopleiding gedaan en dankzij de opleiding weet ik nu veel meer over de basis. Zo had ik bepaalde gereedschappen nooit eerder gebruikt en weet ik nu inhoudelijk veel meer over bijvoorbeeld de bodem en de opzet van een tuin. Maar ook over kleine praktische dingen, zoals het uitplanten van prei.” De kennis die Jacoline heeft opgedaan wil ze gebruiken bij projecten op basisscholen en in cursussen aan mensen met een eigen moestuin. De kern van ecologisch moestuinieren is volgens Jacoline dat je alles op een natuurlijke manier probeert op te lossen. “Zo was er laatst een mol in onze buurttuin. Ik vond dat prachtig! Een mol midden in Amsterdam. Maar anderen vonden het minder leuk. We hebben hem niet aangepakt met een klem of gif, maar verjaagd met een trillende paal in de grond.” Na de opleiding tot docent ecologisch moestuinieren kent Jacoline nog veel meer trucjes om de natuur te gebruiken in plaats van chemische middelen. Deze zal zij de komende tijd gaan verspreiden onder de Amsterdammers.
Recept Moestuinsoep van Jacoline 4 personen Ingrediënten 1 hand jong blad van bijvoorbeeld hondsdraf, smalle weegbree, duizendblad, paardenbloem en bloedzuring 2 handen jonge brandneteltoppen, gesneden 2 aardappels, geschild, in blokjes 4 bosuien 1 teen knoflook flinke scheut olijfolie 1 kop jonge erwten, ontkiemde bonen of linzen 1 el gesneden lavas 1 tl gemalen komijn- en korianderzaad 10 dl water peper en zout Bereiding Schil de aardappels en snij ze in blokjes. Was en snij het jonge blad en de brandneteltoppen in reepjes. Snipper de bosuien en de knoflook. Verhit de olijfolie in een pan en smoor de bosui samen met de knoflook en blokjes aardappel. Voeg vervolgens de jonge erwten of ontkiemde bonen toe en blijf steeds roeren op matig vuur. Voeg als de aardappels beetgaar zijn het gesneden bladgroen er bij, samen met de lavas, komijn en koriander. Roer nog even goed door elkaar en voeg er tot slot het water bij. Breng het al roerend aan de kook, maar laat niet doorkoken. Breng op smaak met peper en zout.
Tip 1
OOR DE NATUURLIJKE AROMA’S VAN D DE ‘ON’KRUIDEN, IS HET NIET NODIG OM BOUILLON TOE TE VOEGEN. MAAR DIT MAG NATUURLIJK WEL!
Tip 2
EKKER MET DIKKE PLAKKEN GEROOSTERD L BROOD.
11
7 Tips voor beginnende moestuinierders Misschien lijkt het je leuk om je eigen moestuin te hebben, maar weet je niet hoe je moet beginnen. Of zijn je eerste pogingen uitgelopen op een teleurstelling. Probeer het (nog) eens met onder staande tips!
egin met eenvoudige 1 Bgroenten Het is het prettigst om met gemakkelijke groenten te beginnen. Zelfs daarmee kun je al ontzettend veel variatie oogsten. Een oogst van snijsla, radijsjes, tuinkers, rode biet, warmoes, snijselderij, bonen, aardappelen, pastinaak, ui, courgette en pompoen is niet mis, toch? Wil je weten wanneer je welke planten moet zaaien en oogsten? Kijk op www.velt. nu/gratiskalender en vraag je gratis Veltmoestuinkalender aan.
Kies een zonnige plek uit 2 De hoeveelheid licht in je groentetuin is heel
belangrijk. Slechts weinig groenten doen het goed op een beschaduwde plek. Kies daarom
12
een zonnig plekje in je tuin: liefst op het zuiden gericht, eventueel op het zuidwesten. Er zijn nog wel een paar groenten die wat schaduw verdragen: aardbeien, andijvie, selderij, snijbiet, rode biet en enkele tuinkruiden zoals kervel, citroenmelisse, pepermunt en tuinkers. Rabarber en peterselie staan liever niet in de zon. Observeer waar de zon in je tuin komt op 21 maart of 21 september (dan zijn dag en nacht even lang) en hoe lang zij in je tuin blijft. Zones met meer dan zes uur zon zijn geschikt voor planten die volop zon vragen. Zones met drie tot zes uur zon noemen we halfschaduw en plekken met minder dan drie uur zon zijn schaduwrijk.
PROEF DE
RIJKE OOGST
3 Bedek de bodem
Een onbedekte bodem komt in de natuur zelden voor. Onkruid gaat de bodem zeer snel bedekken. Plantaardig afval is handig om de groei van onkruid tegen te gaan. Je kunt ook een ander gewas tussen de rijen te zaaien of planten. Een onbedekte bodem verliest zijn vruchtbaarheid door regen, wind en zon.
4 Plant kruiden
Kruiden dienen als natuurlijke plaagbestrijders. Kruiden zoals rozemarijn, salie, munt en lavendel hebben een sterke geur. Hierdoor stoten ze insectenplagen af. Handig, want zo heb je meteen verse kruiden voor in de keuken.
7 Tuinier ecologisch
In de gangbare groenteteelt wordt de omgeving aangepast aan de plant. Dat gebeurt met behulp van kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Verwarming wordt ingezet om te telen buiten het natuurlijke seizoen. In de ecologische tuin gaat het er omgekeerd aan toe. Je boekt succes door mee te werken met de natuur en je kiest voor planten die geschikt zijn voor de bodem en het klimaat in je tuin. Je teelt je groenten in het goede seizoen. Zo voorkom je heel wat ellende, want planten die aangepast zijn aan hun leefomgeving worden minder gauw ziek.
5 Gebruik vaste perceeltjes
Deel je groentetuin op in percelen en maak ze even groot. Dat is belangrijk omdat je je groenten elk jaar een perceel opschuift. Maak je perceel 1,10 meter breed, met telkens een paadje van 30 centimeter ertussen.
6 Gebruik compost
Je bemest je moestuin om de bodemstructuur te verbeteren en om voedingsstoffen toe te voegen. Kies als bemesting altijd voor compost. Zo sluit je de kringloop van je moestuin, want je gebruikt je tuin- en keukenafval opnieuw. Bovendien heeft compost alle goede eigenschappen van organische meststoffen.
13
Moestuinieren volgens expert Lodewijk Hoekstra Lodewijk Hoekstra is bekend van de tv-programma’s Eigen Huis & Tuin en Green-Kids. Ook is hij onder de naam 247-Green een online community gestart om zijn kennis over natuur, tuinen en groen te delen. Hij vindt een natuurlijke en duur zame moestuin ontzettend belangrijk. Aandacht voor de bodem is volgens hem het uitgangspunt voor een succes volle oogst.
L
odewijk Hoekstra is één van de bekendste tuinmannen van Nederland. Al 12 jaar is hij wekelijks op televisie te zien, waar hij de mooiste tuinen en buitenruimtes realiseert. Maar Lodewijk is ook een grote liefhebber van moestuinieren. “Vroeger hielp ik mijn ouders veel mee in de moestuin rond onze woonboerderij. Ik weet nog goed dat ik de sla en courgette uit eigen tuin zo lekker vond!”, vertelt hij. Onlangs heeft Lodewijk een stuk grond gekocht, waarop hij zijn eigen huis wil gaan bouwen. Daar komt ook een grote moestuin. “Mijn doel is om helemaal zelfvoorzienend te zijn”, legt hij uit, “Ik vind het heel belangrijk om gezond te eten en wil mijn
14
kinderen laten zien hoe fruit en groentes groeien. Vandaag de dag is het lastig om te weten waar het eten uit de supermarkt vandaan komt en je weet niet wanneer het tijd is voor welke producten.” Dat hij ecologisch gaat moestuinieren, vindt hij vanzelfsprekend. “Eigenlijk vind ik ‘ecologisch’ een onnodige toevoeging als het over moestuinieren gaat. Je gaat toch geen chemische middelen aan je eten toevoegen? Je zet toch geen plantjes op grond, waar je allerlei middeltjes gebruikt? Voor mij is er geen andere manier van moestuinieren dan op natuurlijke wijze.”
De bodem als basis Lodewijk is natuurlijk een expert op het gebied van tuinieren. Hij is een online community gestart onder de naam 247-Green. Hier deelt Lodewijk zijn kennis over natuur, tuinen en groen. “Er staan ook allerlei filmpjes op, die ik samen met een kweker heb gemaakt. Als tuinman ben ik nooit uitgeleerd. De kweker wist mij toch ook weer allerlei nieuwe dingen te vertellen. Maar één ding staat na alle jaren nog steeds als een paal boven water: een goede bodem is de basis van elke succesvolle moestuin”. Lodewijk noemt het ‘het zwarte goud’. Voor een goede oogst heb je een rijk bodemleven nodig. Om het bodemleven te stimuleren gebruikt Lodewijk lavameel of compost. Veel mensen voeren het organisch materiaal af uit de tuin en gooien etensresten in de prullenbak, terwijl dit volgens hem juist een goede basis kan vormen voor een composthoop. Maar niet alles kan op de composthoop. “Je moet bijvoorbeeld oppassen met schillen van tropische vruchten, want hier kunnen schadelijke stoffen in zitten. En dikke takken zijn ook niet handig, want je moet een composthoop namelijk twee keer per jaar doorspitten. Gekookt voedsel, zoals doperwten, kan ratten aantrekken en dat wil je natuurlijk ook weer niet!” Lodewijk legt ook nog de nadruk op het belang van goed spitten. “Ik zie vaak dat mensen de grond met twee steken doorspitten, waarbij de toplaag diep ondergespit wordt. Dat is eigenlijk niet goed. Er zitten namelijk veel organische stoffen en bacteriën in de toplaag, die goed zijn voor je planten. De toplaag mag je wel roeren, maar niet teveel omspitten”, benadrukt hij.
Populariteit Moestuinieren wordt steeds populairder en volgens Lodewijk is dat een blijvende zaak. Hij ziet twee grote maatschappelijke veranderingen. “Voorheen was de tuin vooral een verlengstuk van je woonkamer. Het draaide om comfort. Alles moest dus strak zijn en veel mensen tegelden hun tuin dicht. Tegenwoordig zijn het klimaat en gezonde voeding veel belangrijker. Dat zorgt ervoor dat veel mensen een plekje maken in de tuin voor natuur en groen.” Maar ook het imago van moestuinieren is veranderd. “Eerst dacht je toch vooral aan oude mannen met sandalen. Nu denk je aan een jong gezin, die lekker samen bezig zijn in de tuin. Dat spreekt natuurlijk veel meer aan!” Lodewijk drukt graag nog iets op het hart van alle moestuinierders. “Er is niets zo leuk als anderen laten smullen van de groenten, waar jij al je liefde aan hebt gegeven. Dus deel je oogst!” PROEF DE
RIJKE OOGST
Recept Bruchetta met gegrilde courgette van Lodewijk 4 PERSONEN Ingrediënten 2 courgettes 3 el olijfolie 2 tl citroensap 8 dikke sneden brood 24 minimozzarella’s Zeezout en peper Bereiding Verwarm de grill van de oven op de hoogste stand voor. Snijd de courgettes in de lengte in dunne plakken. Bestrijk ze met olijfolie en citroensap en bestrooi met zout. Leg ze naast elkaar op de bakplaat en schuif deze 10 cm onder de grill. Grill de courgette aan elke kant 2 minuten. Leg ze op een bord. Leg de sneden brood op de bakplaat en verdeel de plakken courgette erover. Leg op elke boterham 3 bolletjes mozzarella. Schuif de bakplaat terug onder de grill en laat de mozzarella ongeveer 3 minuten smelten en goudbruin worden. Bestrooi met peper.
Tip 1 JE KUNT DE COURGETTE OOK GRILLEN IN EEN GRILLPAN IN PLAATS VAN IN DE OVEN!
Tip 2 LEKKER MET EEN SALADE EN COURGETTESOEP VOOR EEN UITGEBREIDE LUNCH!
15
Gezellige samentuin spil in de buurt
Samentuin Buitengewoon is een ecologische moestuin in Berlicum, waar zeven vrijwilligers gezamenlijk de taken uitvoeren. Maar naast onderling contact is er ook binding met de buurt. Elke dinsdag gaat er een kar vol met verse oogst langs de huizen en ook de lokale horeca gebruikt een deel van de gewassen als ingrediënten.
S
amentuin Buitengewoon maakt gebruik van een stuk land van Cello, een werkboerderij waar tien bijzondere mensen met een beperking werken als hulpboer. Om meer contact met de buurt te krijgen, stelde de eigenaar een stuk grond beschikbaar voor een samentuin. Anniek Danen was één van de mensen die reageerde. “Ik had net mijn baan in het onderwijs opgezegd en was een eigen moestuin gestart. Maar het idee om samen een moestuin te onderhouden sprak me erg aan,” aldus
Anniek. De zeven huidige vrijwilligers hebben elk een verschillende achtergrond en dat komt eigenlijk erg goed van pas. “De één is huisarts, de ander werkt op het archief en een derde werkt in het sociale domein”, vertelt Anniek, “Het is niet alleen erg leuk om verschillende mensen te ontmoeten, maar we vullen elkaar ook goed aan. De één heeft groene vingers en de ander is erg creatief. Ik houd me weer bezig met de financiën en de zadenverkoop.”
Ecologisch moestuinieren Anniek vindt de grote charme van ecologisch moestuinieren dat je de oogst echt koestert. “Je gebruikt geen kunstmest of chemische bestrijdingsmiddelen. Het klimaat en het seizoen bepalen wat er wil groeien. Dan koester je de opbrengst nog meer!” Want tegenslagen kennen ze ook in de samentuin. Vooral jonge plantjes vallen ten prooi aan konijnen, slakken of vogels. Anniek merkt dat de buitenwereld soms ook snel haar mening klaar heeft. “Mensen zeggen wel eens tegen me: ‘Waarom al die moeite doen? Je kunt het toch ook gewoon in de winkel halen’. Maar ik geniet extra van de opbrengsten uit de moestuin. En het is heel gezellig!”
Samen tuinieren Vooral dat sociale aspect is voor Anniek erg belangrijk en fijn. En het is ook handig: “Als je op vakantie bent geweest
16
PROEF DE
RIJKE OOGST
Recept Zuring-spinaziesoep van Anniek 4 PERSONEN
en je komt terug, dan is er geen onkruid,” glimlacht ze, “dat heeft een collega dan gedaan.” Om de samenwerking soepel te laten verlopen, zijn de vrijwilligers een app-groep gestart. “We wonen allemaal in de buurt van de samentuin. Via de app spreken we af wie wanneer naar de tuin gaat en wie wat doet.” En naast de vrijwilligers, zijn er voor Anniek nog een aantal graag geziene gasten op de samentuin: bijen. Om de samentuin heen is een groot bijenlint aangelegd. “Bijen zijn echt onmisbaar. Als die er niet zijn, dan gaat het mis,” aldus Anniek, “bestuiving is essentieel!” De oogst van de moestuin is indrukwekkend: kapucijners, aardbeien, rabarber, knoflook, bessen, frambozen en nog veel meer. Anniek is er trots op. “Daar kan de hele buurt van meegenieten!”
Ingrediënten 5 dl groentebouillon 7 el roomboter 2 uitjes 40 g zuring zonder steeltje 150 g spinazie zonder steeltje snufje vers geraspte mierikswortel. 150 g gare vis (bijv. snoek, baars of zalm) 4 el verse dille Bereiding Snipper de uitjes. Smelt de roomboter in een grote pan en voeg de uitjes toe. Voeg er vervolgens de zuring, de spinazie en de mierikswortel erbij. Doe de deksel op de pan en laat het 3 tot 4 minuten zachtjes stoven. Pureer het zuringspinaziemengsel met een staafmixer of in der blender. Voeg de bouillon toe. Breng aan de kook. Snij intussen de vis in stukjes en verdeel dit over de soepkommen. Schenk de hete soep erover en strooi er wat dille overheen.
Tip DEZE SOEP IS OOK KOUD HEERLIJK!
17
Tuincentra richten zich op de ecologische moestuinierder De markt voor moestuinieren is al jaren groeiende en dit geldt ook voor het ecologisch moestuinieren. De tuinbranche houdt hier dan ook steeds meer reke ning mee in de samenstelling van haar assortiment. Tuinbranche Nederland is een brancheorganisatie voor de gehele tuinketen. Ze houdt zich bezig met lobby en belangenbehartiging en zet in op inspiratie en ondernemerschap voor de sector. De tuincentra zijn de kanalen naar de consument. Brenda Horstra, adjunct-directeur van Tuinbranche Nederland, ziet dan ook een rol voor de tuincentra om het moestuinieren te stimuleren. “Wij constateren sinds 2010 een groeiende interesse bij de consument om eigen groente en fruit te telen. Dit zorgt ook voor meer kennisbehoefte bij de consument. Tuinbranche Nederland inspireert de tuincentra om nog meer in te spelen op deze wens naar eigen teelt én de vraag naar kennis.”
18
De Levende Tuin Tuinbranche Nederland werkt de komende vijf jaren aan het concept De Levende Tuin. “We weten hoe tuinen bijdragen aan een duurzame omgeving”, vertelt Brenda, “en willen mensen stimuleren met hun eigen tuin of moestuin hier ook aandacht aan te besteden.” Zo laat Tuinbranche Nederland verschillende manieren zien hoe je je tuin bestendig kunt maken tegen de hevige regenbuien die door de klimaatverandering steeds vaker voorkomen. Ook promoot de organisatie methodes om je (moes)tuin aantrekkelijk te maken voor vlinders, bijen en vogels. Met het concept De Levende Tuin wil Tuinbranche Nederland bijdragen aan een duurzame omgeving. Hierbij hoopt ze dat liefhebbers van duurzaam PROEF DE
RIJKE OOGST
moestuinieren de rol van ambassadeur op zich gaan nemen. “We willen niet met de vinger wijzen, maar inspireren met goede voorbeelden. Deel wat van je oogst uit, geef goede tips. Tegel eruit, groen erin.”
Gewasbescherming Tuinbranche Nederland zet in op het zo natuurlijk mogelijk tuinieren, zeker wanneer het om het telen van voedsel gaat. Dat heeft immers direct betrekking op de eigen gezondheid. Enige nuance is volgens Brenda wel op zijn plaats. “Ik wijs het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen niet pertinent af. Waarbij ik overigens wel een juiste toepassing wil benadrukken!”. Ter illustratie legt ze de link naar het gebruik van medicijnen. “Als mijn kind ziek is, geef ik hem in overleg met de dokter ook wel eens antibiotica conform de bijsluiter. Met planten heb ik dat ook als ik er met natuurlijke producten niet goed uitkom. Kijk ik wat er aan de hand is en ga dan gericht aan de slag met het juiste middel”.
Goede bodem Volgens Brenda begint elke succesvolle moestuin met een goed plan, gebaseerd op
de specifieke situatie. “Kijk bijvoorbeeld naar de plek waar je gewassen komen te staan. Is dit in de zon of in de schaduw? En welke grondsoort heb je? Een goede bodem is het halve werk!” Ze wijst nog op het belang van bodembedekkers, zodat onkruid geen kans krijgt. En wil je niet ontmoedigd worden? Praat met iemand die er verstand van heeft en laat die eventueel meehelpen bij de aanleg van je moestuin.
Een complete biologische lijn voor het moestuinieren.
Brenda is blij met het ruime aanbod dat tuincentra bieden om ecologisch moestuinieren mogelijk te maken. “Diverse tuincentra hebben een complete biologische lijn voor het moestuinieren. Dat past helemaal in de huidige tijdgeest”.
Recept Brenda’s groene pannenkoekjes met limoenboter 3-4 PERSONEN Ingrediënten Groene pannenkoekjes: 250 g spinazie 110 g zelfrijzend bakmeel 1 el bakpoeder 1 scharrelei 50 g roomboter ½ tl zout 1 tl gemalen komijnzaad 1½ dl melk 6 bosuien 2 verse groene chilipepers 1 scharreleiwit Olijfolie
Limoenboter: 100 g roomboter, op kamertemperatuur geraspte schil van 1 limoen 1½ el limoensap ¼ tl zout ½ tl witte peper 1 el koriander ½ teen knoflook ¼ tl chilivlokken
Bereiding Maak eerst de limoenboter. Doe de roomboter in een kom en klop het met een houten lepel zacht en romig. Rasp de schil en pers de limoen. Snij de koriander fijn en hak de knoflook. Roer alle ingrediënten door de roomboter. Stort het botermengsel op een stuk folie en vorm een rol. Draai de uiteinden dicht zodat de boter is ingesloten. Laat hem in de koelkast opstijven. Was de spinazie en laat het met het aanhangende water in een pan slinken. Giet af in een zeef en laat afkoelen. Knijp met beide handen het vocht eruit. Hak de spinazie grof en zet opzij. Smelt de boter. Snij de bosuiten en groene chilipepers in dunne ringetjes. Maak het pannenkoekenbeslag door zelfrijzend bakmeel, bakpoeder, ei, gesmolten boter, zout, komijn en melk in een mengkom tot een glad mengsel te kloppen. Roer met een vork bosui, chilipeper en spinazie door het beslag. Klop het eiwit met een mixer tot het schuim zachte pieken vormt en spatel door het beslag. Giet een beetje olijfolie in een koekenpan
en zet hem op halfhoog vuur. Schep voor elke pannenkoekje 2 eetlepels beslag in de pan en druk iets plat. Het moeten kleine pannenkoekjes worden van circa 7 cm doorsnee en 1 cm dikte. Bak ze aan elke kant ongeveer 2 minuten tot ze een mooie goud-groene kleur hebben. Leg ze op keukenpapier en houd ze wam. Stapel per persoon drie pannenkoekjes op een bord en leg er een plakje limoenboter op dat zal smelten.
Tip 1
Tip 2
EZE GROENE D PANNENKOEKJES ZIJN IDEAAL VOOR EEN BRUNCH, OPGEDIEND MET EEN SALADE EN EEN PLAKJE VERS GEGRILDE HALLOUMI OF EEN STUKJE BIOLOGISCHE GEROOKTE VIS. E OVERIGE LIMOENBOTER D KUN JE EEN DAG LATER BESTRIJKEN OVER EEN GEPOFTE ZOETE AARDAPPEL.
19
Al 40 jaar aandacht voor ecologisch tuinieren Velt is de afkorting voor Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren. Deze vereniging is voor iedereen die milieuvriendelijk aan de slag wil in de tuin of keuken. Velt heeft ruim 16.000 leden, 1.000 vrijwilligers en 100 professionele docenten in Vlaanderen en Nederland. Ze organiseert activiteiten en publieksacties om mensen kennis te laten maken met ecologisch moestuinieren en heeft een flink aantal laagdrempelige boeken en tijdschriften uitgebracht. Rien Klippel is bestuurlijk actief bij Velt. We spreken hem over zijn visie en ervaring met ecologisch moestuinieren. Over ruimte om te tuinieren heeft Rien Klippel niet te klagen: zijn tuin is maar liefst 1.300 m2 groot! Ruim 200 m2 hiervan gebruikt hij als moestuin. “Hier verbouw ik groenten en kruiden, maar verderop in de tuin staan ook nog bomen met pruimen, peren, appels, bessen en noten. Er is dus altijd wat te doen rond het huis”, vertelt Rien. Al deze planten en bomen trekken veel insecten en vogels aan, terwijl Rien ook nog kippen houdt en op het naastliggende perceel lopen de schapen van zijn zoon. “De tuin is een stuk van mijn leven,” aldus Rien. Rien heeft verschillende functies bij Velt. Hij is voorzitter van Velt Nederland, secretaris van Velt afdeling Zeeuwse Eilanden, lid Raad van Bestuur Velt vzw en voorzitter van de Vrienden van Velt Nederland. “Ja, ik ben inderdaad wel betrokken bij Velt,” glimlacht hij. Hij kan ons alles vertellen over waar Velt voor staat en wat Velt allemaal doet.
20
Velt Velt bestaat al ruim 40 jaar en is van oorsprong een Vlaamse organisatie. “In de beginjaren kwamen Nederlandse geïnteresseerden uit Limburg en Brabant af en toe de grens over om deel te nemen aan onze activiteiten in Kempen. Zo vormden zich uiteindelijk een paar lokale Velt groepen van vrijwilligers in Nederland. Een paar jaar geleden heeft de Raad van Bestuur geld en mensen vrijgemaakt om Velt in Nederland te laten groeien. Nu hebben we al ruim 2.500 Nederlandse leden!”, vertelt Rien. Velt ziet ecologisch moestuinieren niet als los onderdeel, maar verbindt dit in brede zin met een gezond leven en het bevorderen van biodiversiteit. Rien ziet maatschappelijk ook een stijgende interesse voor deze onderwerpen. “Door allerlei discussies rondom voedselschandalen, leeft er in de samenleving een gevoel van voedselonveiligheid. De vraag PROEF DE
RIJKE OOGST
naar eerlijk en gezond voedsel en goede informatie daarover neemt toe.”
Voeding en gezondheid Er is volgens Rien veel meer bewustheid over de relatie tussen voeding en gezondheid. Hij ziet dit ook terug in zijn werk als milieukundige bij waterschap Scheldestromen in Zeeland. Daar richt hij zich op het terugdringen van emissies van meststoffen en bestrijdingsmiddelen uit de landbouw en de openbare ruimte naar het oppervlaktewater. “Vanuit mijn beroep ken ik de eigenschappen en risico’s van bestrijdingsmiddelen en weet ik hoe belangrijk een gezonde bodem en schoon water is. Ecologisch tuinieren draagt hieraan bij door deze bestrijdingsmiddelen simpelweg niet te gebruiken.” De samenstelling van de bodem is volgens Rien essentieel in de gedachte van ecologisch moestuinieren. “Het uitgangspunt is dat niet wij de plant voeden, maar de bodem. Een goede samenstelling van de bodem zorgt voor een verbeterde wortelgroei en dankzij schimmels nemen de gewassen meer essentiële mineralen op.” Verder is aandacht voor de verschillende typen rassen belangrijk. Rien verbouwt vaak andere, oudere rassen dan wat gangbaar is. “Neem bijvoorbeeld spruiten, andijvie of sla”, legt hij uit, “De oude rassen bevatten meer bitterstoffen, welke goed zijn voor je spijsvertering én dus voor je gezondheid.” De juiste groenten en kruiden met de juiste inhoudsstoffen en het ontbreken van pesticiden zijn essentieel voor de darmflora en daarmee voor het functioneren van je immuunsysteem. We treffen in Rien dus een enthousiaste, maar zeker ook deskundige moestuinierder. Uiteraard vragen we hem daarom naar tips voor beginnende ecologische moestuinierders. De eerste ligt voor de hand. “Volg altijd de basiscursus bij de Velt-afdeling bij jou in de buurt!”, adviseert Rien. Verder is het volgens hem belangrijk om eenvoudig te beginnen. “Mijn huidige moestuin is het resultaat van ruim dertig jaar geleidelijke uitbreidingen en aanpassingen. Maar ook ik ben simpel en klein begonnen.”
Recept Rien’s Powerontbijt 2 PERSONEN Ingrediënten 140 g wortel 1 grote appel 6 gedroogde of verse pruimen 2 gedroogde of verse abrikozen 10 walnoten 15 hazelnoten 1 banaan
8 el muesli 2 el rozijnen 2 el cranberry’s Kopje rood fruit (aardbeien, bramen, frambozen of bessen) 2 sinaasappels 1 citroen 300 ml magere biologische yoghurt
Bereiding Rasp de wortel en de appel. Pers de sinaasappels en de citroen. Voeg alle ingrediënten bij elkaar in de blender of gebruik de staafmixer om het te mixen. Verdeel het ontbijtje over twee kommen.
Tip VRIES ’S ZOMERS ROOD FRUIT IN OF MAAK ER SAP VAN, ZODAT JE DIT OOK BUITEN HET SEIZOEN KUNT GEBRUIKEN IN JE POWERONTBIJTJE.
21
Ecologisch moestuinieren in het MBO Helicon Tilburg is een groen MBO, die studenten opleidt tot pro jectmedewerker, energieadviseur of gezondheidscoach. Naast algemene vaardigheden is de opleiding van Helicon Tilburg ook gericht op duurzaamheid, kringlopen en circulaire economie. Leerlingen werken mee bij veel lokale projecten en houden zich ook bezig met ecologisch moestuinieren. Leonie Heijkants is vestigingsdirecteur van Helicon Tilburg en van oorsprong docent Milieukunde. Het belang van biodiversiteit en het voorkomen van natuur- en milieuschade zit er bij haar dus diep in. “Een aantal generaties heeft amper belangstelling gehad voor het zelf verbouwen van groente en fruit. Gelukkig zie je de belangstelling nu weer toenemen. Er is weer meer aandacht voor gezond leven en een gezonde aarde,” aldus Leonie. Zelf geeft ze het goede voorbeeld aan haar leerlingen. Zo eet Leonie vaak biologisch en gaat ze met de fiets naar haar werk.
en helpen tijdens het festival zelf.” Ook hebben studenten meegedacht over een opleving van de moestuin op landpark Assisië. De moestuin werd steeds minder gebruikt, maar mede dankzij de input van de studenten is er weer hernieuwde interesse voor het lokale, eerlijke en gezonde voedsel dat hier verbouwd wordt. “En een ander succesvol project is de oprichting van een buurtmoestuin in Tilburg Noord.
Hier zijn ondertussen 12 percelen in gebruik en er komt nog een boomgaard, kruidentuin en pluktuin bij,” vertelt Leonie. Allemaal projecten waarbij de studenten ondersteunen, kennis en vaardigheden opdoen en ambassadeurs worden van een groene leefomgeving. Al met al ziet Leonie een hernieuwde interesse voor ecologische teelt in het MBO en dat vindt ze een goede zaak!
Recept
Kwestie van vaardigheden De opleiding van Helicon MBO Tilburg is gericht op het aanleren van vaardigheden in duurzaamheid, kringlopen en circulaire economie. “Het doel is om in vier jaar studenten op te leiden die zich bekwaam weten in een groene leefomgeving,” vertelt Leonie. Dat levert wel eens wat frictie op met de Haagse regelgeving voor MBOopleidingen. “De regels zijn erg gericht op het opleiden van leerlingen voor bestaande beroepen.
Tabouleh van Leonie
Door snelle technische en sociale innovaties ontstaan er alleen snel nieuwe beroepen, die je nu nog niet kent.” Daarom zoekt Helicon MBO Tilburg de balans tussen een goede beroepsopleiding en het aanleren van de juiste vaardigheden.
Ecologische activiteiten In de opleiding van Helicon Tilburg is veel ruimte voor ecologische activiteiten. Zo zijn studenten betrokken bij de Urban Farm, dat deel uitmaakt van het jaarlijkse festival Mundial in het centrum van Tilburg. “In het Urban Farm area kunnen bezoekers van alles leren over moestuinieren, lokaal en biologisch eten, recycling en upcycling. Onze studenten denken mee over de invulling
22
3-4 PERSONEN Ingrediënten 150 g couscous 300 g trostomaten 2 komkommers 1 bosje verse munt 2 grote bosjes gladde peterselie 4 el olijfolie
5-6 el citroensap zout en peper 1 krop Romeinse bindsla Bereiding Doe de couscous in een kom. Schenk er volgens de aanwijzingen op de verpakking heet water over, laat wellen en
vervolgens afkoelen. Was de tomaten, halveer ze, verwijder het kroontje en de zaadjes. Schil de komkommers. Snijd de tomaat en komkommer in kleine blokjes. Was de munt en peterselie, dep droog in een schone theedoek en hak de blaadjes fijn. Meng alle gesneden ingrediënten in een grote kom. Meng de olijfolie met citroensap, zout en peper. Schenk dit over de salade en roer goed door. Laat dit 30 minuten intrekken. Was de bindsla, dep droog en snij de bladeren tot op de kern los. Snij de kern in dunne reepjes, spatel deze door de tabouleh en breng op smaak met zout, peper en citroensap. Schik de slabladeren op een grote schaal en verdeel de tabouleh erover. Garneer met partjes tomaat en kruiden.
PROEF DE
RIJKE OOGST
DuurzaamDoor stimuleert kennisoverdracht DuurzaamDoor is een kennisprogramma dat de ontwikkeling naar een groene, duurzame economie wil versnellen. Dit programma is ondergebracht bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Voor DuurzaamDoor is voed sel een belangrijk thema en daar valt ecologisch moestuinieren ook onder. Tarsy Lössbroek is adviseur van DuurzaamDoor en is zelf ook een enthousiast hobbytuinierder, waarbij hij zoveel mogelijk ecologische principes hanteert. Het is een diverse oogst: pompoenen, cherrytomaten, aardbeien, rabarber en wel 20 soorten kruiden. Naast een moestuin van 25 m2 staat de tuin van Tarsy Lössbroek, adviseur DuurzaamDoor, ook vol losse potten. “Naast mijn werk voor RVO, breng ik in het groeiseizoen wekelijks enkele uurtjes door in mijn moestuin. En daar krijg ik een gevarieerde oogst voor terug, alleen de aardappelen willen nog niet zo goed lukken”, vertelt Tarsy met een glimlach. Tarsy doet bewust aan ecologisch moestuinieren. “Het is leuk om je eigen gewasjes te verbouwen en er zeker van te zijn dat er geen chemische bestrijdingsmiddelen zijn gebruikt. Lekkere, verse en eerlijke producten! En dit komt de biodiversiteit ook ten goede.”
ten groentezaden uitdelen aan klanten en tuincentra het zélf verbouwen van voedsel aantrekkelijk maken en er ontstaan steeds meer biologische markten.”
Eigen ervaringen Tarsy heeft een aantal tips voor startende ecologische moestuinierders. “Zorg voor een goede bodemkwaliteit en een goede ligging van de moestuin ten opzichte van de zon. Daar ligt de basis. Ook is het belangrijk om door de jaren heen verschillende plantensoorten op verschillende plaatsen handig af te wisselen.” Verder
zijn een vogelnet, composthoop en natuurlijke mest onmisbaar. Bij de bescherming van de planten is het tijdig signaleren van ziekten of plagen natuurlijk essentieel. “Net als iedere tuinierder heb ik regelmatig last van slakken, bladluis of vruchtrot. Ik kan me nog een avond herinneren waarop we bijna 400 slakken hebben verwijderd”, verzucht hij. Tarsy is dus altijd op zoek naar nieuwe kennis over nietchemische bestrijdingsmethoden om deze problemen te voorkomen of te genezen. “Ik kan ze toch niet telkens blijven vangen en uitzetten in het gemeenteplantsoen…”, grapt hij.
Kennisinfrastructuur Voedsel en biodiversiteit zijn twee belangrijke thema’s van het programma DuurzaamDoor. “Met DuurzaamDoor willen we regionale en nationale organisaties met elkaar verbinden en hen stimuleren om van elkaar te leren. Dit zie je terug in onze ondersteuning van bijvoorbeeld het Stedennetwerk Stadslandbouw en Groengelinkt, en onze rol bij een aantal Green Deals”, legt Tarsy uit. Hiermee ondersteunen zij ook initiatieven gericht op ecologisch moestuinieren. Bij DuurzaamDoor is het verbinden van de vijf O’s (ondernemers, onderwijs, onderzoek, maatschappelijke organisaties en overheid) een belangrijk doel. Tarsy ziet hierbij een positieve trend. “Ik heb de indruk dat steeds meer partijen nadenken over wat zij voor elkaar kunnen betekenen en bereid zijn zich samen ergens voor in te zetten. Die Greendeals en de samenwerkingactiviteiten van DuurzaamDoor zijn daarvan een goed voorbeeld. Mooi is ook dat supermark-
Recept
Daslookpesto van Tarsy 4 PERSONEN Ingrediënten 100 g daslook 60 g pijnboompitten 2 dl olijfolie 60 g parmezaanse kaas 2 tenen knoflook zeezout en peper uit de molen Bereiding Rooster de pijnboompitten. Pureer de blaadjes van de daslook samen met de pijnboompitten, parmezaanse kaas en knoflook grof in een keukenmachine of met de staafmixer. Voeg langzaam de olijfolie toe en pureer tot een smeuïge
pasta. Breng de daslookpesto op smaak met zout en peper.
Tip 1
Tip 2
LEKKER OP BRUCHETTE, ZUURDESEMBROOD, IN DE TOMATENSOEP OF PASTASAUS. E KUNT DE J DASLOOKPESTO CIRCA ACHT WEKEN IN EEN SCHOON POTJE BEWAREN IN DE KOELKAST. DICHT HET AF MET EEN EXTRA LAAGJE OLIJFOLIE. ZO BLIJFT DE DASLOOKPESTO MOOI GROEN VAN KLEUR.
23
PROEF DE
RIJKE OOGST MAGAZINE over de ecologische moestuin
Colofon Proef de rijke oogst is een magazine voor de moestuinliefhebber die wil tuinieren met respect voor de natuur. Tuinieren zonder gebruik van kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen en mét de inzet van de natuur. Dit magazine bevat informatie over ecologisch moestuinieren en interviews met personen die zich beroepsof hobbymatig bezighouden met ecologisch moestuinieren. Zij vertellen hun ervaringen, geven de lezer tips en een heerlijk recept uit eigen moestuin. Dit magazine is gemaakt door de Brabantse Milieufederatie, Natuur en Milieufederatie Noord-Holland en Natuur en Milieu Overijssel. Het is mede mogelijk gemaakt door het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Holland en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (DuurzaamDoor). Oplage: 15.000 Redactie: Anne-Floor Zuurbier (Natuur en Milieu Overijssel), Alma Streefkerk (Natuur en Milieu Overijssel), Erna Krommendijk (Natuur en Milieufederatie Noord-Holland), John Vermeer (Brabantse Milieufederatie) en Velt (Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren) Eindredactie: Alma Streefkerk (Natuur en Milieu Overijssel) Vormgeving: Frank de Wit Druk: Zalsman Zwolle Foto’s: Velt, Alma Streefkerk, Sanders Louis, Stefan Jacobs, IVN, Helicon MBO Tilburg, Tuinbranche Nederland en privéeigendom van geïnterviewden.