IMPRESSIONES
O ANTROPOMORFICZNYCH FANTAZJACH I ANTROPOCENTRYZMIE NASZYM
ądzi się na ogół, że najważniejszym narzędziem badania świata jest myślenie matematyczne i eksperyment. Takie przekonanie przeważa od XVII wieku. Trzeba jednak pamiętać, że równie istotną rolę w poznawaniu świata pełniło zawsze ciało człowieka. Nasza orientacja w przestrzeni dokonuje się niemal wyłącznie przez odniesienie do ciała ludzkiego: kierunki prawy i lewy, przód i tył nie dają się inaczej zdefiniować. Zaś góra i dół też są względne: wskazuje je położenie naszej głowy i stóp. Jako miary długości powszechnie stosowane były łokieć i stopa, także sążeń (zasięg rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny), czasem długość kroku, a liczba palców obu rąk przyczyniła się do wyboru systemu dziesiętnego. Dłoń ludzka lub jej obraz może być narzędziem porozumiewania się, gdy układa się w mnemotechniczne znaki literowe, znane już w XVI wieku (publikowane w druku Cosmasa Roselliusa Thesaurus artificiose memoriae z 1579 roku), a później w alfabety dla głuchoniemych, bardzo pomocna bywa też przy liczeniu. Figurą mnemotechniczną był też niderlandzki drzeworyt z 1466 roku Dłoń jako zwierciadło zbawienia (il. 1), ukazujący zapisane na palcach kolejne etapy drogi wiodącej od porzucenia zła aż do zbawienia, podobnie jak włoska rycina z XVI wieku, gdzie na dłoni zapisane są nuty i słowa hymnu. W bliższych nam czasach zdarzało się, że kształt dłoni pomagał pisarzom nadać formę swym utworom: staje się on kształtem miejscowości stanowiącej scenę akcji książki Jana Drdy z 1940 roku Miasteczko na dłoni, zaś w 1994 roku w rysunek dłoni Günter Grass wpisał plan swej powieści Rozległe pole (il. 2). Skłonność do posługiwania się kształtami ludzkimi dla przedstawienia w sztuce najrozmaitszych zjawisk, a także mniej lub bardziej abstrakcyjnych pojęć w postaci personifikacji jest zbyt znana i zbyt
84
ALMA MATER nr 226
Domena publiczna
S
Il. 1. Dłoń jako zwierciadło zbawienia, drzeworyt
rozpowszechniona, szczególnie w kręgu cywilizacji europejskiej – od starożytności po wiek XIX – by trzeba było o niej przypominać. Doczekała się ona usystematyzowania w wielokrotnie wznawianym
dziele Cesarego Ripy Ikonologia, gdzie opisane i zilustrowane są personifikacje nie tylko różnych pojęć abstrakcyjnych, cech charakteru, terminów geograficznych czy odnoszące się do czasu, ale nawet takie