STANISŁAW KRZYŻANOWSKI WE WSPOMNIENIACH ROMANA GRODECKIEGO W
Andrzej Marzec
2020 roku przypada 155. rocznica urodzin prof. Stanisława Krzyżanowskiego (1865–1917) ‒ historyka wizjonera, twórcy Gabinetu Nauk Pomocniczych Historii na Uniwersytecie Jagiellońskim (obecnie Zakładu Nauk Pomocniczych Historii w Instytucie Historii), wieloletniego dyrektora Archiwum Aktów Dawnych miasta Krakowa oraz współzałożyciela Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa1. Żył jedynie 51 lat, z których blisko połowę wypełniła szeroko pojęta aktywność naukowa i organizacyjna. Wydaje się to prawie niemożliwe, ale w tak krótkim czasie udało mu się zbudować nowoczesne (nie tylko w ówczesnym rozumieniu) fundamenty warsztatu pracy historyka mediewisty w zakresie krytyki źródłoznawczej i historyka dydaktyka, odkrywającego przed słuchaczem tajemnice konieczne do zrozumienia badanej epoki, ale także trwałe fundamenty funkcjonowania instytucji naukowych. Jest to spadek, z którego do
62
dziś korzystają i historycy, i archiwiści. Swoim myśleniem wyprzedzał niewątpliwie Krzyżanowski czasy, w których żył, tworzył i pracował. Jednak nie wszystkie pomysły udało mu się zrealizować. 155. rocznica urodzin uczonego stanowi zatem okazję do przypomnienia jego sylwetki i jednocześnie publikacji niedrukowanych dotąd wspomnień o Profesorze, pióra jednego z najwybitniejszych jego uczniów – Romana Grodeckiego (1889–1964), również profesora na Uniwersytecie Jagiellońskim, niedoścignionego znawcy problemów gospodarki i polityki średniowiecza oraz tłumacza pomników polskiego dziejopisarstwa: Kroniki Anonima zwanego Gallem oraz Księgi Henrykowskiej2. Stanisław Krzyżanowski urodził się 5 maja 1865 w Kętach. Do szkół uczęszczał w Krakowie (Gimnazjum św. Anny), a następnie w Wadowicach i Nowym Sączu, gdzie złożył egzamin maturalny. Studia na Uniwersytecie Jagiellońskim podjął w 1882 roku, słuchając wykładów z zakresu historii oraz prawa. Po pięciu latach (1887) uzyskał u Stanisława Madeyskiego (1841–1910) doktorat z prawa (wówczas jeszcze nie musiał w tym celu przedstawiać osobnej rozprawy), a w 1888 roku doktorat z filozofii, którego promotorem był znakomity mediewista Stanisław Smolka (1854–1924). Wcześniej, w latach 1886–1887, przebywał w Rzymie w ramach ekspedycji archiwalnej kierowanej przez Smolkę, której celem było także uzupełnienie nauki ukończonych uczniów [...] seminarium3. Tam podjął studia w Scuola Vaticana di Paleografia, uzyskując tytuł paleografo archivista della Santa Sede. Od 1887 roku kontynuował naukę w wiedeńskim Institut für österreichische Geschichtsforschung pod kierunkiem Theodora von Sickla (1826–1908), nazywanego najwybitniejszym po Jeanie Mabillonie (1632–1707) nowożytnym znawcą Stanisław Krzyżanowski (1865–1917); fotografia w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii UJ
dyplomatyki. Wtedy też zainteresował się szczególnie epoką średniowiecza oraz naukami pomocniczymi historii. Zdobywszy znakomite przygotowanie w zakresie badań dyplomatycznych i paleograficznych (na tym poziomie w zasadzie jako jedyny polski historyk), wrócił do Krakowa, gdzie w 1890 roku habilitował się z nauk pomocniczych historii na podstawie pionierskiej rozprawy o dokumentach i kancelarii Przemysła II4. W następnym roku, jako docent prywatny (a zatem niepobierający wynagrodzenia), podjął na Uniwersytecie systematyczne wykłady z nauk pomocniczych, co warte podkreślenia ‒ jako pierwszy na ziemiach polskich. Miał wówczas zaledwie 26 lat. W 1890 roku objął posadę archiwariusza w Archiwum Aktów Dawnych miasta Krakowa, która zapewniała mu stałe wynagrodzenie, a od 1897 roku dyrektora. W czasie jego pracy w znaczny sposób powiększony został zasób tej placówki (z 3100 w 1890 roku do 10814 w roku 1912, ograniczając się tylko do wymienienia rękopisów), doprowadził do skatalogowania przechowywanych w archiwum dokumentów oraz rękopisów, ale także planował utworzyć w nim ośrodek studiów naukowych nad przeszłością Krakowa. Był wreszcie jednym z inicjatorów powstania w 1896 roku Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, którym kierował od 1900 roku, redagując przy tym dwa powołane wówczas do życia (a ukazujące się do dziś) wydawnictwa ciągłe: „Rocznik Krakowski” oraz „Bibliotekę Krakowską”. Na ich łamach publikowano zarówno rozprawy stricte naukowe („Rocznik”), jak i początkowo popularne („Biblioteka”), odkrywające i przybliżające historię miasta. W latach 1897–1916 Krzyżanowski zredagował piętnaście tomów „Rocznika”. W tym czasie ukazały się również pięćdziesiąt dwa tomy „Biblioteki”. W 1898 roku uzyskał profesurę nadzwyczajną na Uniwersytecie, a w 1905 został profesorem zwyczajnym. W roku akade-