NIEZNANE WSPOMNIENIA WOJENNE PROFESOR ZOFII KOZŁOWSKIEJ-BUDKOWEJ Kartka do dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1939–1944 azwisko Kozłowska-Budkowa znane jest niewątpliwie każdemu historykowi średniowiecza w Polsce i jakkolwiek od śmierci uczonej upłynęły już ponad trzy dziesięciolecia, a od opublikowania jej najważniejszych prac znacznie więcej, to nadal wzbudza ono respekt1. Była bowiem Zofia Kozłowska-Budkowa (1893–1986) jednym z największych autorytetów naukowych w polskiej mediewistyce. Interesowała się szeroko pojętą kulturą pisma w średniowieczu, w tym dyplomatyką oraz rocznikarstwem (annalistyką), a także najstarszymi dziejami Uniwersytetu Krakowskiego. Swoje życie prywatne związała w początku XX wieku właśnie z Krakowem, zawodowe zaś z Uniwersytetem Jagiellońskim i Gabinetem, a następnie Seminarium Nauk Pomocniczych Historii. Zofia Kozłowska urodziła się 1 grudnia 1893 w majątku Lipnica niedaleko Jędrzejowa, w granicach ówczesnego zaboru rosyjskiego, w rodzinie ziemiańskiej o silnych tradycjach patriotycznych. Ojciec Zofii, Romuald, rocznik 1864, otrzymane na chrzcie imię zawdzięczał ostatniemu dyktatorowi powstania styczniowego. Z kolei ojciec matki, Lucyny ze Strasburgerów, Leon, syn znanego warszawskiego cukiernika, walczył w oddziale Mariana Langiewicza. Wspomnieć w tym miejscu wypada jeszcze o karierach braci Leona: starszy, Edward, został światowej sławy botanikiem i w końcu XIX wieku piastował funkcję rektora Uniwersytetu w Bonn, zaś młodszy, Karol, był dyrektorem kolei warszawsko-wiedeńskiej. Dzieciństwo spędziła Zofia we dworach, w Lipnicy i w pobliskich Rembieszycach, pod opieką zatrudnianej przez rodziców bony. W pierwszych latach XX wieku ze względu na trudności finansowe ojciec postanowił przenieść się z rodziną z Rembieszyc do nowego folwarku w pobliżu Kielc. Do Kielc sprowadził się także
wraz ze swoją rodziną brat Romualda Stefan, którego syn Leon w dwudziestoleciu międzywojennym zasiadł na fotelu premiera rządu II Rzeczpospolitej. W 1905 roku rozpoczęła Zofia naukę w żeńskiej szkole Marii Krzyżanowskiej
Archiwum UJ, spuścizna Zofii Kozłowskiej-Budkowej, sygn. 139, teczka 5
N
Zofia Kozłowska-Budkowa; Kraków 1911
w Kielcach, a następnie w Polskiej Szkole Handlowej, skąd w 1911 roku zmuszona była przenieść się do odległej Rygi, do jedynej szkoły z wykładowym językiem rosyjskim nieobjętej bojkotem, prowadzonej przez Annę Jastrzębską, gdzie w 1912 roku złożyła egzamin maturalny. Wakacje tego roku spędziła, podróżując po Europie – przez Drezno i Norymbergę do Szwajcarii (z powrotem zaś przez Wiedeń). Wraz z młodszą siostrą w rezydencji państwa Paderewskich w Rion-Bosson miała odbywać praktykę ogrodniczą i hodowlaną – żona wirtuoza fortepianu prowadziła bowiem hodowlę kur rasowych. W paź-
dzierniku 1912 roku Zofia Kozłowska wpisała się w Krakowie w poczet słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, otwierając w swoim życiu rozdział, który miał trwać ponad siedemdziesiąt lat. Słuchała wykładów, między innymi, Stanisława Krzyżanowskiego i Franciszka Bujaka. Tych uznawała później za swoich uniwersyteckich mistrzów. Wydaje się jednak, że bardziej niż nauka wciągnął młodą Zofię Kozłowską świat młodzieżowych stowarzyszeń i toczonych w nich dyskusji politycznych. Związała się wówczas z socjalistycznym Promieniem. Wtedy też zaprzyjaźniła się z Kazimierzem Sawickim czy Romanem Starzyńskim, bratem Stefana, późniejszego prezydenta i obrońcy Warszawy. Z Walerym Sławkiem siadała zaś przy stoliku w Jamie Michalika. Sprostować w tym miejscu należy natomiast wprowadzoną do literatury informację, jakoby Zofia Kozłowska miała spalić na krakowskim rynku portret cara Mikołaja II2. W rzeczywistości pomysłodawcą i wykonawcą tej demonstracji był Tadeusz Hołówko, świeżo upieczony student prawa, później jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego. W 1914 roku wraz z wybuchem światowego konfliktu zbrojnego Zofia Kozłowska wyjechała do Kielc. Do Krakowa wróciła po dwóch latach, w 1916 roku. Mieszkanie dzieliła wówczas z młodszą o kilka lat kuzynką Anielą (Nelą) Kozłowską, córką Stefana, która później również wybrała karierę naukową, stając się cenionym botanikiem i wirusologiem. Wtedy też zrezygnowała z seminarium Franciszka Bujaka, porzucając opracowywany temat (przyszłej dysertacji doktorskiej) poświęcony różnicom w podstawach prawnych w kolonizacji na prawie niemieckim na rzecz łatwiejszego, zaproponowanego niegdyś przez Krzyżanowskiego i zaakceptowanego przez nowego kierownika
ALMA MATER nr 212
49