HISTORIA MAGISTRA VITAE
SZKIC O HISTORII CHEMII C
hemia jest nauką o substancjach, ich właściwościach i przemianach, jakim ulegają, warunkach, które wpływają na kierunki i szybkość tych przemian, o towarzyszących im efektach energetycznych, procesach zachodzących w przyrodzie – w żywych organizmach, i materii nieożywionej, na planecie Ziemia i we Wszechświecie, a także w reakcjach prowadzonych w ściśle kontrolowanych warunkach1. Chemia łączy nurt badań podstawowych i stosowanych, i od samego swojego początku odgrywa bardzo ważną rolę w poznaniu i kształtowaniu świata przez człowieka, jak również dostarcza wielu materiałów i substancji potrzebnych do osiągnięcia dobrobytu i postępu cywilizacyjnego ludzkości. Chemia nie ogranicza się do specjalistycznych laboratoriów. Prawdziwa chemia jest wszędzie – to człowiek i inne istoty żywe: świat roślin i zwierząt, ich środowisko, nasza planeta i cała nasza cywilizacja, a także kosmos, który ludzkość bada już od kilkudziesięciu lat. *** Nauka zwana historią chemii zajmuje się badaniami nad przebiegiem i ewolucją powstawania teorii i odkryć chemicznych. Pokazuje również, jak bardzo na przestrzeni wieków zmieniały się cele badań naukowych i wiedza chemiczna oraz metody nauczania chemii. Biorąc pod uwagę zasadnicze momenty rozwojowe chemii, historycy nauki wyróżniają następujące główne okresy jej rozwoju, związane z metodologicznymi i filozoficznymi uwarunkowaniami2: – okres przedalchemiczny – do IV wieku (okres rzemiosł, okres nauki greckiej), – okres alchemiczny – IV–XVI wiek, – okres powstawania chemii – XVII– –XVIII wiek (jatrochemia, chemia pneumatyczna, teoria flogistonu, teoria tlenowa), – okres tworzenia chemii naukowej – pierwsza połowa XIX wieku (chemia ilościowa, początki chemii organicznej),
Jeden z pierwszych plakatów informujących o obchodach Międzynarodowego Roku Chemii (D. Stc. Black, Secretary General’s Column, „Chemistry International”, 32 (3), 2/2010
– okres chemii klasycznej – koniec XIX wieku, i współczesnej – XX wiek (wyodrębnienie nowych dziedzin chemii, rozwój przemysłu chemicznego), – okres integracji nauk przyrodniczych i medycznych, globalizacja badań naukowych i edukacji – schyłek XX wieku i początek XXI wieku. Od zarania cywilizacji ludzie posługiwali się procesami chemicznymi, chociaż nie znali ich istotnego mechanizmu. Już przed naszą erą wytapiano metale z rud, otrzymywano stopy metali, wytwarzano naczynia ceramiczne, otrzymywano szkło, porcelanę, barwiono tkaniny, wytwarzano olejki eteryczne, prowadzono procesy fermentacyjne, dokonywano balsamowania zwłok. Ten okres rozwoju cywilizacji historycy nauki nazywają okresem rzemiosł. Początki chemii sięgają starożytności, gdy z ogólnych rozważań filozoficznych wyłoniła się alchemia. Celem alchemii było zgłębienie tajemnic wszechświata. W skład systemu alchemicznego, obok filozofii, religii i mistycyzmu, wchodziła również astrologia. Alchemicy pragnęli poznać wpływ Słońca, Księżyca, planet i gwiazd. Akceptowali cztery elementy Arystotelesa: ogień, powietrze, wodę i ziemię, które
wskazywały na możliwość przeprowadzenia transmutacji substancji. Punktem centralnym teorii alchemicznej był kamień filozoficzny – magiczny kamień umożliwiający dokonanie transmutacji metali nieszlachetnych w złoto oraz znalezienie eliksiru życia3. Alchemicy nie znaleźli tego eliksiru, nie zmienili również pospolitych metali w złoto, ale przyczynili się do rozwoju chemii opisowej i skonstruowali wiele aparatów – retorty, piece, urządzenia do destylacji cieczy, rozwinęli metody wyodrębniania i oczyszczania, jak prażenie, krystalizacja, destylacja i sublimacja, otrzymali kwas siarkowy, azotowy i solny, wodę królewską, związki rtęci, fosfor, antymon, bizmut, arsen i alkalia, odkryli wiele trucizn; często byli równocześnie aptekarzami i lekarzami. Dało to początek nowemu kierunkowi – jatrochemii. Rozwój jatrochemii zapoczątkował lekarz, przyrodnik, astrolog i okultysta, urodzony w Szwajcarii, Phillipus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, znany jako Paracelsus (1493–1541). Uważany jest za ojca medycyny nowożytnej i toksykologii, fitochemii i farmakognozji. Skierował on poszukiwania alchemików na nową drogę – w kierunku syntezy leków
ALMA MATER nr 136
83