A. Wojnar
Od lewej: dziekan Wydziału Historycznego prof. Andrzej Banach, sekretarz generalny PAU prof. Jerzy Wyrozumski, prof. Bożena Wyrozumska, kardynał Franciszek Macharski
religijne, relacje polsko-żydowskie oraz udział Żydów w dziejach miasta Krakowa. Jews in Kraków powstał pod redakcją prof. Antony’ego Polonsky’ego oraz dr. hab. Michała Galasa z Katedry Judaistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ten pierwszy – jako specjalny gość sesji otwartej oficjalnie przez prorektora UJ prof. Andrzeja Manię – wygłosił wykład wprowadzający Szczególny charakter nowożytnej historii Żydów w Krakowie. Zwrócił uwagę na kilka elementów historii Żydów krakowskich, które wyróżniają tę społeczność na tle innych gmin żydowskich w Polsce: intensywność życia religijnego i intelektualnego, wszechstronne inicjatywy edukacyjne i społeczne, wczesna i zaawansowana polonizacja ludności żydowskiej Krakowa, zaangażowanie w życie polityczne na szczeblu lokalnym i krajowym oraz współpraca, nawet środowisk ortodoksyjnych, z władzami miejskimi. W kontekście tej unikatowości wymienieni zostali wybitni przedstawiciele żydowskiej społeczności Krakowa, między innymi działacze z początku XX wieku: Adolf Gross i rabin Ozjasz Thon. Wspomniane zostały także relacje pomiędzy Żydami i chrześcijanami, które na tle innych ośrodków miejskich w Polsce były dość harmonijne i pozytywne, choć nie bez incydentów antysemickich dotykających także środowiska akademickie. Profesor Polonsky nie bez powodu odwołał się również do wyjątkowej roli publicystów krakowskich, a zwłaszcza tych piszących do polskojęzycznego i prosyjonistycznego „Nowego Dziennika”, czytanego zarówno przez Żydów, jak i chrześcijan. Kończąc wykład, prof. Polonsky podkreślił rolę, jaką w upamiętnieniu historii Żydów kra-
56
ALMA MATER nr 134–135
kowskich odegrali profesorowie UJ, w tym nieżyjący już prof. Józef Gierowski i prof. Jan Błoński. Zwieńczeniem wykładu stał się pełen nostalgii wiersz Natana Grossa Krakowska jesień, którego fragment zacytowany został również we wstępie do tomu: O tej porze w Krakowie mokną na deszczu kasztany. Jeszcze jesień na Plantach, a już w sercu zima. Zapada mrok. Czas wracać. Zamykają bramy.Usypia Kraków mój niezapomniany, Kraków, którego już nie ma. [...] Po wykładzie rozpoczęła się dyskusja panelowa Żydzi w dziejach miasta Krakowa, z udziałem profesorów Jacka Purchli, Czesława Brzozy i Andrzeja Chwalby, których artykuły znalazły się w tomie Jews in Kraków. Każdy z nich, po krótkim przedstawieniu przez prowadzącego dyskusję dr. hab. Michała Galasa, omawiał okres i zagadnienia sobie najbliższe z perspektywy zainteresowań akademickich i dotychczasowych publikacji. Profesor Jacek Purchla przedstawił rolę, jaką odegrali Żydzi w rozwoju Krakowa na przełomie XIX i XX wieku, stając się jednocześnie integralną częścią społeczeństwa miasta europejskiego, porównywanego, między innymi, do Wiednia. Historia Żydów w Krakowie, widziana przez pryzmat aktywności żydowskich grup zawodowych i społecznych, ale także jednostek, takich jak choćby wiceprezydent miasta Józef Sare, stała się nieodłączną częścią historii miasta i jako taka powinna być traktowana. Profesor Czesław Brzoza skoncentrował się na okresie między dwiema wojnami światowymi, kiedy to rosnąca pod względem liczbowym społeczność żydowska Krakowa rozwijała swą
działalność nie tylko w różnych, często nowych, dziedzinach, ale i w różnych sektorach miasta. Opuszczając dzielnicę Kazimierz, wielu bogatszych, ale i bardziej zasymilowanych Żydów przenosiło się do centralnych dzielnic Krakowa, co stanowiło nie tylko nowe wyzwanie dla nich samych, ale i dla relacji żydowskochrześcijańskich w mieście. Profesor Andrzej Chwalba przedstawił los Żydów krakowskich w okresie drugiej wojny światowej, omawiając kolejne etapy prześladowania i upokorzeń ze strony władz okupacyjnych. Deportacje, życie w getcie, praca przymusowa, obozy i wreszcie zagłada, masowa eksterminacja Żydów, dokonywana nie tylko w zamkniętych „fabrykach śmierci”, do jakich należał między innymi obóz w Bełżcu (gdzie trafiło co najmniej kilkanaście tysięcy krakowskich Żydów), ale także na terenie miasta, na oczach bliskich i osób przypadkowych. W kontekście tej tragedii prof. Chwalba wspomniał także o przykładach pomocy i ratowania Żydów – w tym na największą skalę przez lokalny oddział Żegoty (Rady Pomocy Żydom) oraz przez niemieckiego przedsiębiorcę Oskara Schindlera. Rzeczywistość okupacyjna, którą przybliża przywołana przez profesora wystawa w budynku Fabryki Schindlera Kraków – czas okupacji 1939–1945, zdominowana była przez nazistowską propagandę, której efekty trwały często dłużej niż wojna. Dla polskich Żydów, a w szczególności dla tych, którzy znaleźli się w Krakowie w 1945 roku, koniec wojny nie był jednoznaczny z poczuciem bezpieczeństwa, a przeżycie Holokaustu nie oznaczało końca tragedii. Sesja Dzieje Żydów w Krakowie, którą współorganizowały Katedra Judaistyki UJ i Ośrodek Studiów nad Historią i Kulturą Żydów Krakowskich (UJ), odbyła się w wypełnionej po brzegi auli Collegium Novum. Tematy poruszone przez prelegentów stały się inspiracją do wielu dyskusji podczas przerwy, ale także w kolejnym dniach. Sesja ta miała bowiem ciąg dalszy w postaci cyklu otwartych wykładów o historii Żydów w Krakowie, które odbywały się w kolejnych dniach w żydowskim Muzeum Galicja.
Edyta Gawron adiunkt w Zakładzie Historii Żydów Katedry Judaistyki UJ kierownik Ośrodka Studiów nad Historią i Kulturą Żydów Krakowskich