Aneta Słomka
Blankenrode (Westfalia, Niemcy, 2007) – jedyne stanowisko Viola guestphalica (niebieski fiołek cynkowy)
gatunków roślin jest fiołek trójbarwny (Viola tricolor). Na wiosnę hałdy pokryte są roślinami o żółtych i żółto-niebieskich kwiatach. Gatunek ten jest pospolity w całej Polsce, rośnie na glebach piaszczystych, kwaśnych, ubogich w wapń i azot. Stanowił zatem bardzo dobry obiekt do badania adaptacji, tolerancji, zróżnicowania, istniała bowiem możliwość porównania roślin z terenów metalonośnych i niezanieczyszczonych. Badania podjęte przez nasz zespół pozwoliły na ustalenie, po pierwsze, strategii roślin na podstawie porównania stężenia metali ciężkich w podłożu z ich koncentracją w organach roślinnych i roli mikoryzy w zdolności roślin do kolonizowania terenów zanieczyszczonych metalami ciężkimi; po drugie, reakcji fizjologicznej roślin na stres środowiskowy; po trzecie, różnic w cechach morfologiczno-anatomicznych pomiędzy roślinami z terenów metalonośnych a roślinami z terenów niezanieczyszczonych; po czwarte, wpływu środowiska na rozmnażanie, na
genom oraz na zróżnicowanie genetyczne populacji. Kolejnym pasjonującym problemem było ustalenie pochodzenia metalofitów europejskich, do których zalicza się dwa, objęte ścisłą ochroną, endemiczne gatunki tzw. fiołków cynkowych: żółty fiołek cynkowy (V. calaminaria), występujący w Niemczech, Belgii, Holandii, oraz niebieski fiołek cynkowy (V. questphalica) – opisany z jednego stanowiska w Blankenrode (Westfalia, Niemcy). Badania te podjął nasz zespół w ścisłej współpracy z prof. Hermannem Bothe z Uniwersytetu w Kolonii. Zainteresowanie systematyków i fizjologów niemieckich tymi roślinami jest bardzo duże od wielu lat. Można nawet uznać, że jest to „zinc violets story” („opowieść o fiołkach cynkowych”), do której nasz zespół wspólnie z botanikami z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach dopisał kilka rozdziałów. Na podstawie analizy wybranych sekwencji DNA, cech embriologicznych i mikrostrukturalnych
Archiwum Anety Słomki
do specyficznych warunków środowiska, jakie panują na hałdach pohutniczych w południowej Polsce, oraz pokusa odkrycia pochodzenia endemicznych taksonów gleb galmanowych i serpentynowych Europy zainspirowały kolejnych pracowników Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin do zajęcia się metalofitami. Od 2004 roku nasza grupa badawcza (prof. Elżbieta Kuta, dr Aneta Słomka, dr Monika Kwiatkowska, mgr Grzegorz Migdałek oraz magistranci), we współpracy z ośrodkami krajowymi i europejskimi, prowadzi szeroko zakrojone badania nad procesami mikroewolucyjnymi i specjacją (powstawaniem gatunków) w warunkach skażonego środowiska. Jako model do badań wybrane zostały fiołki i bratki, przedstawiciele rodzaju Viola. Chociaż rośliny te są drobne i wydają się być bardzo delikatne i wrażliwe, to liczni przedstawiciele rodziny Violaceae charakteryzują się tolerancją na obecność wysokich stężeń metali ciężkich w glebie. W kilku rodzajach występują taksony zasiedlające wyłącznie gleby metalonośne (metalofity), jak również gatunki rosnące na glebach metalonośnych oraz tworzące populacje na glebach niezanieczyszczonych (pseudometalofity). Wśród nich są gatunki występujące na glebach galmanowych, serpentynowych i bogatych w arsen. Kilka taksonów wykazuje zdolności hiperakumulacji niklu, cynku, kadmu, arsenu. W Polsce południowej, w rejonie Olkusza, znajduje się wiele hałd pohutniczych, na których prowadzone są badania przez zespoły z różnych ośrodków naukowych. Tereny te są określane jako „laboratorium biologa”. Jednym z dominujących tam
W górach Albanii (2012). Od lewej: Hermann Bothe, Besnik Hallaçi, Aneta Słomka, Lulezim Shuka
alma mater nr 158
65