TAKSONOMIA I BIOGEOGRAfIA W
ymienione w tytule dziedziny nauk przyrodniczych są ze sobą ściśle powiązane. Wynika to z faktu, że każdy gatunek posiada specyficzny zasięg geograficzny. Opisy gatunków sięgają czasów starożytności (Teofrast ok. 370–287 p.n.e., Dioskorydes ok. 40 – ok. 90 n.e.), natomiast usystematyzowana wiedza taksonomiczna o świecie roślin gromadzona jest od momentu opublikowania dzieła Karola Linneusza (1707–1778) Species Plantarum w 1753 roku. Praca ta dała fundament systematyce i taksonomii (rozumianej jako zbiór zasad tworzenia systemów klasyfikacyjnych), ujmowanych jako dojrzałe dziedziny nauki. Ten przełom związany był z wprowadzeniem w powszechne użycie nazewnictwa binominalnego (dwuimiennego), to znaczy nazw gatunków składających się z nazw rodzajowych i epitetów gatunkowych w formie przymiotnikowej lub rzeczownikowej1, na przykład tojad bukowiński Aconitum bucovinense. Ten prosty, lecz niezwykle skuteczny zabieg stworzył perspektywę budowy hierarchicznych systemów klasyfikacyjnych grup organizmów według, początkowo, kryteriów morfologicznych, a obecnie także genetycznych, cytologicznych, biochemicznych, molekularnych. Grupy te (taksony), tworzone na różnych
poziomach uogólnienia, odzwierciedlały początkowo wyłącznie relacje podobieństwa morfologicznego. Już wówczas zdawano sobie jednak sprawę, że określają one w mniejszym lub większym stopniu relacje pokrewieństwa. Problem ten miał jednak wtedy znaczenie drugorzędne. Wynikało to, między innymi, z faktu, że początkowe systemy klasyfikacyjne miały charakter sztuczny. Następny przełom w dziedzinie taksonomii i systematyki (a także pozostałych dziedzin przyrodoznawstwa) dokonał się w wyniku opublikowania przez Karola Darwina (1809–1882) dzieła O powstawaniu gatunków w 1859 roku. Dało ono podwaliny teorii ewolucji, obecnie rozwijanej w ramach tzw. syntetycznej teorii ewolucji lub neodarwinizmu. Nie wchodząc w skomplikowane niuanse tej najważniejszej teorii biologicznej, należy wspomnieć tu o jednym jej aspekcie. Dotyczy on postulatu wskazania wspólnego przodka każdej z wyróżnionych grup taksonomicznych, czyli dowiedzenia jej monofiletycznego pochodzenia. Obecnie nowoczesna taksonomia linneuszowska stara się uwzględnić to kryterium, wcześniej nieznane nauce, tworząc system klasyfikacyjny organizmów odzwierciedlający hierarchiczną strukturę naturalnych ugrupowań, wynikającą z ich pokrewieństwa ewolucyjnego.
W syntetycznej teorii ewolucji taksonomia i biogeografia uzyskały silne poparcie teoretyczne i wspólną płaszczyznę badań. Wynikają one z prostego rozumowania dedukcyjnego: jeśli takson posiada wspólnego przodka, to pojawił się on w konkretnym czasie i miejscu. Dlatego w obecnym kształcie biogeografia jest w zasadzie nauką o charakterze retrospektywnym, rekonstruującą ewolucję grupy monofiletycznej w czasie i przestrzeni. Dominują tutaj dwie zasady biogeograficzne. Pierwsza z nich zakłada pojawienie się wspólnego przodka w pewnym sensie punktowo. Z tego hipotetycznego punktu (w praktyce rozumianego jako obszar geograficzny) gatunek rozprzestrzenia się, zasiedlając nowe tereny. Jest to hipoteza dyspersalizmu. Zakłada ona, że wraz z postępującą migracją geograficzną postępuje równoczesna ewolucja taksonu (migracja ewolucyjna). Oznacza to, że po upływie dostatecznego czasu taksony potomne różnią się od taksonu wyjściowego (ancestralnego) i znajdują się w odległych rejonach od kolebki, czyli genetycznego centrum powstania taksonu, najczęściej ujmowanego na poziomie rodziny lub rodzaju. Druga zasada, wikaryzmu biogeograficznego (zastępczości biogeograficznej), zakłada początkowo szerokie
Il. 1. Gatunki diploidalne i tetraploidalne tojadów zajmują w krajobrazie odmienne siedliska. Diploidy (2n = 16) są gatunkami leśnymi niższych położeń górskich i obszarów niżowych, natomiast tetraploidy (2n = 32) w Europie są bez wyjątku gatunkami wysokogórskimi. Niekiedy ich zasięgi pokrywają się, zwłaszcza w wyniku przekształceń naturalnych siedlisk przez człowieka i w wyniku krzyżowania się, w tym zjawiska introgresji, powstają mieszańcowe taksony triploidalne (2n = 24) (według P. Boroń, 2010)
alma mater nr 158
49