230 LAT OGRODU BOTANICZNEGO UJ (1783–2013) O
grody botaniczne – „ogrody wiedzy”, zawierające udokumentowane kolekcje roślin, służące badaniom i nauczaniu – należą do najstarszych instytucji naukowych świata. Pierwszy ogród tego typu powstał w starożytnych Atenach przy sławnej szkole filozoficznej Liceum, stworzonej przez Arystotelesa. Badania nad roślinami prowadził tam Teofrast z Erezu (ok. 370–287 p.n.e.), określany mianem twórcy botaniki jako osobnej dyscypliny badawczej. Ogrody botaniczne w dzisiejszym znaczeniu – jako placówki naukowe i dydaktyczne – zaczęto zakładać przy uniwersytetach w czasach renesansu, kiedy to do Europy napływało wiele nowych roślin przywożonych z dalekich wypraw. Miejsca te zaczęto wówczas traktować jako „żywe muzea” i „żywe sale wykładowe”. W XVII i XVIII wieku, wraz z rozwojem nauk przyrodniczych, powstało wiele ogrodów botanicznych w różnych krajach, między innymi sławny Royal Botanic Gardens, Kew w Wielkiej Brytanii – jedno z najważniejszych światowych centrów botaniki. Najstarszy na świecie jest dzisiaj Ogród Botaniczny Uniwersytetu w Padwie, założony w 1545 roku, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, założony w 1783 roku, jest obecnie najstarszy w Polsce.
28
alma mater nr 158
Otoczenie Ogrodu Botanicznego na kołłątajowskim planie Krakowa, 1785 r.
Początki ogrodU Utworzenie Ogrodu związane było z reformą krakowskiej uczelni dokonaną przez Hugona Kołłątaja, działającego na polecenie Komisji Edukacji Narodowej. Była to już trzecia inicjatywa powołania placówki. Pierwszym pomysłodawcą był w 1602 roku absolwent uczelni w Krakowie i Padwie Jan Zemełka (Zemelius), lekarz praktykujący w Kaliszu, który przeznaczył 1000 złotych węgierskich na założenie Katedry Simplicium (Botaniki Lekarskiej) oraz ogrodu botanicznego. Katedra powstała na Wydziale Lekarskim w 1609 roku, jednak postępujący upadek Uniwersytetu w XVII i XVIII wieku sprawił, że druga część zapisu Zemełki nie została zrealizowana. W 1756 roku profesor teologii Kazimierz Stęplowski, rektor Akademii Krakowskiej, zapisał w testaOgród Botaniczny na kołłątajowskim planie Krakowa, 1785 mencie 5000 złotych polskich na ten sam cel, ale i wówczas do utworzenia roku. Celem reformy kołłątajowskiej było ogrodu nie doszło. Hojny dar Stęplowskie- wprowadzenie do starej uczelni nowoczego przetrwał jednak do czasów Kołłątaja snych nauk przyrodniczych oraz nauczania i stał się bazą finansową inwestycji w 1783 opartego na metodach empirycznych. Powstała wówczas Katedra Chemii i Historii Naturalnej, obejmująca botanikę, zoologię, mineralogię, a także chemię – stała się ona jednostką macierzystą dla niektórych instytutów przyrodniczych istniejących dzisiaj na Uniwersytecie Jagiellońskim. Podobnie jak na innych uczelniach europejskich, zakładem pomocniczym Katedry był Ogród Botaniczny wraz z Gabinetem Historii Naturalnej. Pierwszym dyrektorem, a zarazem profesorem Katedry został Jan Jaśkiewicz (1749–1809) – lekarz, chemik i mineralog (aż do 1963 roku tą placówką kierowali profesorowie Katedry Botaniki, a później dyrektorzy Instytutu). Nowo założony Ogród posiadał niewielką powierzchnię (około 2,4 hektara) i usytuowany był w podmiejskiej dzielnicy Widok stawu w Ogrodzie Botanicznym, 1. połowa XIX wieku