Botaniki UJ. W badaniach wykorzystałem Optimal Foraging Theory. Zakłada ona, że organizmy (także ludzie pierwotni) dążą do zdobycia jak największej ilości kalorii z pokarmu (największy zysk) przy jak najmniejszych wydatkach energii (kosztach pozyskania tego pokarmu). Z zastosowania tej teorii do ludności mezolitu wynika, że pokarmem podstawowym w mezolicie musiały być gatunki najbardziej odżywcze i najbardziej wydajne w zbiorze i obróbce. Podobnych publikacji, opisujących szczegółowo dietę ludności mezolitu, powstało dotąd bardzo mało. Powodem napisania mojej pracy był brak odpowiedzi na pytanie czym mogli odżywiać się ludzie w mezolicie. Badania
czym mogli odżywiać się lUdzie w mezolicie? Z prowadzonych przeze mnie badań wynika, że ludność mezolitu najszybciej mogła znaleźć roślinne składniki pożywienia wśród roślinności wodnej, a następnie w borach/lasach mieszanych, borach sosnowych i na aluwiach. Z tej ostatniej formacji zbierano głównie „nasiona”2 (na przykład komosy białej Chenopodium album czy szczawiu nadmorskiego Rumex maritimus) i gotowano z nich kaszę. Spośród roślinności wodnej pozyskiwano „korzenie”3 i „nasiona” (grążela żółtego Nuphar lutea) oraz ziele (żabiścieku pływającego Hydrocharis morsus-ranae). Kłącza grążela są jadalne po skomplikowanej preparacji (przygotowane do jedzenia, przypominają konsystencją ostrygi!), ale jego nasiona można jeść po zwykłym uprażeniu. W szuwarach występuje wiele wartościowych roślin jadalnych, na przykład strzałka wodna (Sagittaria sagittifolia). Wojciech Maksymilian Szymański
W prowadzonych przeze mnie badaniach jako punkt odniesienia wybrałem dwa mezolityczne stanowiska archeologiczne: Witów (w powiecie łęczyckim) i Całowanie (powiat otwocki). Zostały one dobrze zbadane przez archeobotaników i archeologów. Dzięki temu wiadomo jakie formacje roślinne występowały w ich okolicach w mezolicie. Celem tych badań była waloryzacja dzikich roślin jadalnych (jako pokarmu podstawowego) i odtworzenie zapomnianych metod preparacji pokarmu (co może zostać wykorzystane podczas ewentualnej klęski głodu w przyszłości). W pierwszym etapie badań wykonałem serię prawie 1000 zbiorów eksperymentalnych. Podczas eksperymentów mierzyłem, między innymi, czas zarówno zbioru, jak i każdej czynności składającej się na obróbkę. Badałem zarówno gatunki na pewno obecne na obu stanowiskach w mezolicie, jak i domniemanie na nich występujące, w formacjach roślinnych przypominających te istniejące w okolicach mezolitycznego Witowa i Całowania. Przetestowałem 149 gatunków roślin naczyniowych i trzy porosty. Po wykonaniu części eksperymentalnej pracy obliczyłem czasochłonność zbioru
i obróbki wstępnej porcji P (pokrywającej jednodniowe zapotrzebowanie kaloryczne człowieka przy metabolizmie podstawowym) i R (pokrywającej jednodniowe zapotrzebowanie kaloryczne człowieka ciężko pracującego). Następnie przeprowadziłem waloryzację wszystkich testowanych gatunków i oceniłem ich wartość pokarmową oraz, w nieco subiektywnej skali, wartość organoleptyczną. Okazało się, że najwyższą wartość pokarmową ma aż 81 surowców (43 procent z wszystkich przetestowanych). W tej grupie blisko 47 procent to były organy podziemne, 25 procent – owoce suche i nasiona, a 13 procent – owoce mięsiste. Resztę stanowiły gatunki dostarczające jadalnego pyłku (leszczyna Corylus, pałka Typha), soku (z pni brzóz Betula i klonów Acer), plech (porosty Cladina i Cetraria) czy młodych owoców (wiąz Ulmus) oraz ziela (rzęsa Lemna i spirodela Spirodela polyrhiza). 25 procent wszystkich surowców najwyżej ocenionych dostarczyły bory i lasy mieszane. Jak się okazało, porcję P i R z korzeni zbierało się i obrabiało średnio około dwa razy krócej niż z młodych pędów, nasion, owoców mięsistych, pyłku i podkorza. Jeszcze szybciej można ją zebrać z plech porostów, ziela rzęsy (Lemna) i spirodeli (Spirodela) oraz młodych owoców wiązu (Ulmus).
154
alma mater nr 158
Bulwy strzałki wodnej Sagittaria sagittifolia
W borach sosnowych oraz borach i lasach mieszanych zbierano bardzo różnorodne części roślin (i porostów): owoce mięsiste, które w większości można jeść na surowo (borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea), lub „korzenie”, które czasem wymagały długotrwałej preparacji (jak narecznica Dryopteris czy orlica pospolita Pteridium aquilinum, z której preparowano mąkę), albo „nasiona” (na przykład prosownicy rozpierzchłej Milium effusum), młode liście (lipy drobnolistnej Tilia cordata) czy owoce suche (wiązu Ulmus – jadane surowe, kwaszone lub gotowane). W łęgach występowały, na przykład, różne gatunki wierzb (Salix) i topola biała (Populus alba) – o jadalnych młodych owocach, które można było kwasić, oraz czeremcha zwyczajna (Prunus padus). Prawdopodobnie z kwaszonych liści i młodych owoców suchych wyrabiano sycące podpłomyki. Bardzo ważne miejsce w diecie ludności mezolitu zajmowały zapewne podkorza (głównie z drzew iglastych i ewentualnie brzóz), młode pędy pałki szerokolistnej (Typha latifolia), młode liście orlicy pospolitej (Pteridium aquilinum), a także sok z pni drzew (klonów Acer i brzóz Betula), z którego można było otrzymać syrop, oraz pyłek kwiatowy (pałki szerokolistnej Typha latifolia i leszczyny pospolitej Corylus avellana). Jednym z rezultatów moich badań było zaskakujące stwierdzenie, że zimą podczas odwilży dostępnych jest do zbioru więcej pokarmów niż latem (jeśli chodzi o pokarmy najlepszej jakości w tych okresach). Zimową porą (w okresach mroźnych i śnieżnych) człowiek mezolityczny mógł się żywić tylko 26 gatunkami dzikich roślin, na przykład nasionami sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris). Z moich badań wynika, że w końcu maja i w czerwcu występował „mezolityczny przednówek”, kiedy pokarmów dostępnych do zbioru było niewiele. W tym okresie człowiek mógł jadać tylko porosty, niektóre „korzenie”, na przykład bulwy świerząbka bulwiastego (Chaerophyllum bulbosum), oraz nieliczne wcześnie dojrzewające nasiona, na przykład rzeżusznika piaskowego (Cardaminopsis arenosa), i owoce suche, na przykład manny fałdowanej (Glyceria plicata). Poza tym ludzie musieli polegać w tym czasie na zapasach. Ludność mezolityczna naszych ziem bazowała prawdopodobnie na kilkudziesięciu gatunkach jako pokarmie podstawowym, co wynika z analizy najcenniejszych gatunków roślin (takie