Polskie narodowe centrUm danych antarktycznych Funkcjonowanie narodowych centrów danych antarktycznych wynika z uregulowań przyjętych w Traktacie antarktycznym. Traktat ten to międzynarodowa umowa normująca polityczno-prawny status Antarktydy. Podpisany został 1 grudnia 1959 w Waszyngtonie, a wszedł w życie 23 czerwca 1961. Początkowo sygnatariuszami było 12 państw, które podczas Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957–1958) prowadziły badania na Antarktydzie. Polska podpisała traktat w 1961 roku, a prawo głosu uzyskała w roku 1977. Głównym zadaniem tego układu jest zagwarantowanie, by Antarktyda była wykorzystywana jedynie do celów pokojowych oraz aby nigdy nie stała się ona przyczyną międzynarodowych konfliktów. Traktat zabrania jakichkolwiek działań o charakterze militarnym na tym kontynencie oraz jego zanieczyszczania. Badania naukowe mają być efektem współpracy, a ich wyniki – dostępne dla wszystkich. Obszar objęty Traktatem antarktycznym wynosi 52,5 miliona kilometrów kwadratowych. Początkowo traktat miał obowiązywać przez 30 lat – do 1991 roku, jednak na mocy Protokołu o ochronie środowiska naturalnego do Traktatu antarktycznego (tzw. protokół madrycki) jego obowiązywanie przedłużono o kolejnych 50 lat. Zgodnie z traktatem (artykuł 3c) w celu rozszerzenia współpracy międzynaro-
dowej w dziedzinie badań naukowych w Antarktyce [...] umawiające się strony zgadzają się, że w maksymalnie możliwym i praktycznie osiągalnym stopniu dokonuje się wymiany danych i rezultatów obserwacji naukowych w Antarktyce i zapewnia się swobodny dostęp do nich4. Powstanie narodowych centrów danych antarktycznych uzgodnione zostało podczas XXII Spotkania Konsultacyjnego Państw – Stron Traktatu (ATCM) w 1998 roku. Postanowiono wtedy, że strony i ich narodowe centra danych antarktycznych będą, poprzez edukację oraz wsparcie i rozwój polityki i procedur, zachęcać uczonych, by dostarczali informacje do swoich narodowych centrów danych antarktycznych, które z kolei umożliwią lokalizowanie poszukiwanych danych i dostęp do wyników badań dotyczących Antarktyki. Zakład Badań i Dokumentacji Polarnej im. prof. Z. Czeppego Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego razem z Zakładem Biologii Antarktyki Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk jest Polskim Narodowym Centrum Danych Antarktycznych (Polish National Antarctic Data Centre) w ramach Joint Committee on Antarctic Data Management (JCADM) 5. Zakład Badań i Dokumentacji Polarnej, zgodnie ze wspomnianymi wyżej postanowieniami XXII Spotkania Konsultacyjnego Państw – Stron Traktatu Antarktycznego (ATCM), prowadzi strategię aktywnego pozyskiwania danych. Strategia ta
składa się z trzech segmentów: zakupów publikacji wchodzących w zakres zainteresowań Narodowego Centrum Danych Antarktycznych, monitorowania rozproszonych źródeł w poszukiwaniu odpowiednich publikacji i zachęcania uczonych do przekazywania swych prac oraz aktywnego pozyskiwania i gromadzenia materiałów archiwalnych. Dzięki realizacji takiej strategii zbiory, jedynie w ciągu ostatnich czterech lat, zostały powiększone o blisko 43 procent. Obecnie Zakład jest unikatową w Polsce jednostką zapewniającą informację o rezultatach polskich badań w Antarktyce oraz w Arktyce. Jeśli warunki ekonomiczne (jak również inne) pozwolą, w przyszłości będzie posiadał możliwie kompletny polski dorobek naukowy i popularnonaukowy z zakresu polskiej polarystyki.
Piotr Köhler
kierownik Zakładu Badań i Dokumentacji Polarnej im. prof. Zdzisława Czeppego
1
2
3
4
5
P. Köhler, Stulecie zdobycia południowego bieguna Ziemi, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2013, t. 58, nr 2 [w druku]. Pozostałe polskie instytucje związane z polarystyką prowadzą jedynie badania. M.A. Olech, Zakład Badań i Dokumentacji Polarnej im. prof. Zdzisława Czeppego Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Biuletyn Polarny” 1997 nr 5, s. 65–67. Polski tekst Traktatu antarktycznego patrz: http://www. arctowski.home.pl/arctowski/biblioteka/pdf/ukad_antarktyczny.pdf K. Jażdżewski, K. Chwedorzewska. Polish JCADM update. “Joint Committee on Antarctic Data Management newsletter 2008 nr 1 (June), s. 8.
alma mater nr 158
107