wieku, znaleźć można, na przykład, wiele gatunków z Nowej Kaledonii, wyspy na Pacyfiku, gdzie znajdują się największe złoża niklu (naturalna roślinność jest tam gwałtownie eksterminowana). Wiele z żyjących tam kiedyś gatunków przetrwało tylko w zbiorach. Oprócz roślin, Instytut Botaniki posiada bardzo cenne zbiory porostów (organizmów symbiotycznych zaliczanych dzisiaj do świata grzybów). Są to materiały zarówno krajowe, jak i z rejonów Arktyki i Antarktyki, zebrane przez prof. Marię Olech i jej współpracowników. Jest to jeden z poważniejszych na świecie zbiorów z terenów polarnych. Całość obliczana jest na ponad 100 tysięcy okazów (nie ma jeszcze pełnego katalogu). Liczne są tu gatunki nowo opisane dla świata (ponad 80 przez
prof. Olech). Istotne są też zbiory śluzowców, organizmów zaliczanych obecnie do osobnej grupy. Nasze zbiory liczą ponad 30 tysięcy okazów. Także zbiory grzybów właściwych liczą około 30 tysięcy okazów. Zbiory zielnikowe wykorzystuje się obecnie również w badaniach molekularnych. Daje to możliwość badania DNA w szerokim spektrum zarówno geograficznym, jak i czasowym. Oczywiście, próby mogą być pobierane pod kontrolą, tylko tam, gdzie materiał był odpowiednio obfity. Mam nadzieję, że zbiory botaniczne na Uniwersytecie Jagiellońskim będą się nadal intensywnie powiększały, że będą miały troskliwą opiekę nie tylko ze strony ludzi tu pracujących ze zbiorami, ale także władz naszej Uczelni, rozumiejących ich wartość naukową. Jest to zadanie nie na
jedno pokolenie. Na Uniwersytecie mamy liczne przykłady takiej troski, na przykład o Muzeum w Collegium Maius czy o zbiory Biblioteki Jagiellońskiej. Zbiory przyrodnicze są nie mniej cenne, tak dla naszej Uczelni, jak i dla światowej nauki.
Adam Zając
profesor w Zakładzie Taksonomii Roślin, Fitogeografii i Herbarium 1
2
Harvard University Herbaria, http://www.huh.harvard. edu/ P. Köhler, Historia zielnika Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego (KRA) w latach 1780–1910 (summ. History of the Jagiellonian University Herbarium (KRA) (Cracow, Poland) in 1780–1910), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1999, t. 44, nr 2, s. 7–60; P. Köhler, Historia zielnika Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego (KRA) w latach 1910–2000 (summ. History of the Jagiellonian University Herbarium (KRA) (Cracow, Poland) in 1910–2000), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2001, t. 46, nr 4, s. 77–104.
DOKUMENTACJA BADAŃ POLARNYCH N
aukowe opracowanie materiałów wypraw polarnych i uzyskanych wtedy różnorodnych danych trwa często wiele lat. Na przykład, ostatni tom, zawierający monografię okazów geologicznych zebranych podczas tragicznej wyprawy Roberta Scotta (1868–1912) w latach 1911–1913 na Antarktydę, ukazał się dopiero w 1964 roku1, a więc po ponad pół wieku od zakończenia wyprawy. Na świecie wyspecjalizowane instytucje, na przykład Instytut Badań Polarnych im. R. Scotta (Scott Polar Research Institute) Uniwersytetu w Cambridge, zajmują się badaniami terenów polarnych, historią badań i gromadzeniem ich dokumentacji. W Polsce jedyną placówką prowadzącą wszystkie te trzy typy aktywności jest funkcjonujący na Uniwersytecie Jagiellońskim w Instytucie Botaniki Zakład Badań i Dokumentacji Polarnej im. prof. Zdzisława Czeppego2, który powstał w 1996 roku z połączenia Pracowni Lichenologii i Lichenoindykacji z Pracownią Badań Polarnych im. prof. Zdzisława Czeppego (przeniesioną z Instytutu Geografii UJ)3. Jednym z zadań Zakładu jest gromadzenie
106
alma mater nr 158
dokumentacji polskich badań polarnych. Zbiory, zapoczątkowane jeszcze przez prof. Zdzisława Czeppego (1917–1991), obejmują obecnie ponad 3100 woluminów wydawnictw zwartych, blisko 1000 woluminów wydawnictw ciągłych oraz liczne mapy. Bibliografia polskiej polarystyki prowadzona w Zakładzie liczy już 7590 rekordów sprawdzonych (oraz blisko 9500 – do sprawdzenia), prawie 1500 polskich autorów. Na zbiory archiwalne składa się prawie 400 jednostek, 3200 zdjęć i ponad 100 filmów. Udostępnianie rezultatów polskich badań polarnych także należy do zadań Zakładu. Realizując to zadanie, na początku 2009 roku Zakład udostępnił w internecie swą bazę danych dotyczących polskich publikacji polarnych oraz archiwaliów, powstałą na podstawie dotychczas zgromadzonych materiałów. Obecnie baza obejmuje ponad 5200 rekordów i jest stale uzupełniana. Opisy bibliograficzne publikacji wykonane zostały z autopsji i zawierają najważniejsze informacje bibliograficzne o opisywanym druku. Baza dostępna jest na stronie Instytutu Botaniki
UJ pod adresem: http://www.ib.uj.edu. pl/?d=biblioteka_polarna. Bazę można przeszukiwać za pomocą 13 gotowych kryteriów wyszukiwawczych lub samodzielnie wpisanych terminów. Wyniki wyszukiwania można zawęzić. Zawężenie to może dotyczyć określonego roku lub przedziału lat; automatycznie nastawiona jest możliwość wyszukiwania w obrębie wszystkich lat. Można dokonać zawężenia za pomocą także innych kryteriów. Standardowo włączona jest opcja przeszukiwania tylko w zbiorze publikacji (‘Biblioteka’), ale po włączeniu opcji ‘Archiwum’ przeszukanie nastąpi wśród rekordów zawartych w katalogu zbiorów archiwalnych. Baza umożliwia porządkowanie uzyskanych rezultatów wyszukiwania. Można, rozwijając pole ‘Szeregowanie’, wybrać inne kryteria porządkowania (według tytułu, autora, roku rosnąco i tytułu, roku malejąco i tytułu, roku rosnąco i autora lub według roku malejąco i autora). Baza danych została utworzona w programie ISIS. Udostępniona jest w internecie przy użyciu systemu Expertus WWW.