stępował, między innymi, na pieczęciach i na dyplomach ukończenia studiów. Po wojnie jego rola zaczęła słabnąć. W czasach PRL-u na pewno wpływały na to czynniki ideologiczne. Ale ten proces trwał również po 1989 roku i był konsekwencją ministerialnych decyzji. W 2009 roku, na mocy rozporządzenia ministerstwa, wycofano z dyplomów ukończenia studiów pieczęć z Orłem i św. Stanisławem i zastąpiono ją pieczęcią urzędową z Orłem państwowym. Podobnie stało się w przypadku indeksów. Jednocześnie ze strony Uniwersytetu były podejmowane działania wzmacniające rolę jego znaków. Przede wszystkim zostały one wpisane do statutu. Stało się to po raz pierwszy w 1983 roku. Statut UJ z 1983 roku wymienia herb Uniwersytetu, pieśń Gaude Mater Polonia, tradycyjną nazwę Uniwersytet Jagielloński oraz pieczęć z Orłem i św. Stanisławem. Dalsze zmiany nastąpiły w statucie z 1991 roku. Po raz pierwszy wymieniony tu został tradycyjny herb Uniwersytetu. W 2008 roku dokonano plastycznej korekty znaków UJ oraz opracowano ich krótką historię37. Usuwany po wojnie na margines tradycyjny herb Uniwersytetu z Orłem i św. Stanisławem zaczął na nowo odzyskiwać swoją pozycję. Aby jednak w pełni ją odzyskać, musi być na powrót używany w przestrzeni uniwersyteckiej. Podejmowane są działania w tym kierunku. Prace nad nowym opracowaniem znaków Uniwersytetu, sfinalizowane w 2008 roku, zbiegły się w czasie z umieszczeniem dużych rozmiarów Orła i św. Stanisława na fasadzie Collegium Witkowskiego. W czasie prac restauracyjnych przy fasadzie Collegium podjęto decyzję, że na pustej tarczy zlokalizowanej pośrodku zwieńczenia fasady zostanie umieszczony herb. Początkowo rozważano umieszczenie Orła, który był tam pierwotnie przewidziany. Poproszony przez dyrektora Instytutu Historii o konsultację, zaproponowałem wprowadzenie Orła i św. Stanisława, w nawiązaniu do opracowywanego wówczas nowego wzorca tradycyjnego herbu. Plastyczne opracowanie projektu herbu wykonała dr Barbara Widłak z krakowskiej ASP. Odnowiony gmach Collegium Witkowskiego, siedziba Instytutu Historii, zyskał w zwieńczeniu historyczny herb, który stał się dominantą fasady budynku, podobnie jak w sąsiednim Collegium Novum. Ostatnie dni dopisały kolejny rozdział w dziejach Orła i św. Stanisława. 28 listopada 2012 Senat Uniwersytetu Jagiellońskie-
go zaakceptował nowe wzory dyplomów ukończenia studiów oraz dyplomów habilitacyjnych i doktorskich. Nawiązują one mocno do tradycji. Umieszczono na nich obydwa herby, Berła oraz Orła i św. Stanisława, znaki, które przypominają ponad 600-letnią historię Almae Matris.
Zenon Piech
kierownik Zakładu Nauk Pomocniczych Historii Instytutu Historii UJ Statut Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 11. Z. Piech, Berła – herb Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater”, październik 2005, nr 74, s. 77–83. 3 Szerzej na temat treści najstarszej pieczęci Uniwersytetu zob. A. Chmiel, Pieczęcie Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, opracowanie i przedmowa Z. Piech, Kraków 1996, s. 42–50, oraz moje uwagi zamieszczone w przedmowie s. 12–15. 4 Pierwszym autorem, który sformułował to przypuszczenie, był F. Piekosiński. Jego poglądy na ten temat krytycznie podsumowuje A. Chmiel, Pieczęcie, s. 35–40, zob. też moje uwagi na ten temat, tamże, s. 10–13. Poglądy F. Piekosińskiego podjął i rozwinął J. Wyrozumski, Najstarszy herb Akademii Krakowskiej, [w:] Z najstarszych dziejów Uniwersytetu Krakowskiego. Szkice, Kraków 1996, s. 71–76. 5 Z. Piech, Berła, s. 78–82. 6 Na temat okoliczności zaginięcia najstarszej pieczęci Uniwersytetu oraz sporządzenia nowej zob. A. Chmiel, Pieczęcie, s. 65, 71–73. 7 A. Chmiel, Pieczęcie, s. 77–84, il. IX, 8–10. 8 H. Barycz, Radymiński Marcin (1602–1664), Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1987, t. 30, s. 32–36. 9 M. Radymiński, Annalium Almae Academiae Cracoviensis. Centuria II, BJ rkps 226, s. 4. 10 Na temat Ara Gratiarum zob. K. Estreicher, Collegium Maius – dzieje gmachu, Kraków 1968, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, CLXX, Prace z Historii Sztuki, z. 6, s. 168–175, autor zamieszcza łaciński tekst napisu oraz tłumaczenie na język polski. 11 A. Chmiel, Pieczęcie, s. 70. 12 Na temat treści i funkcji Orła Białego zob. A. Jaworska, Orzeł Biały herb państwa polskiego, Warszawa 2003. 13 [Decisio Rotae Romanae in causa] Cracovien.iuris legendi pro... Vladislai regis Polon. et Hedvigis reginae Universitate generalis studii Cravovien. contra PP Societatis Jesu Cracoviae. Referente... D. Andosilla informatio iuris et facti, Venetis [1630]. 14 A. Dzięcioł, Książka jako symbol w kulturze polskiej XVII wieku, Warszawa 1997, s. 57–100. 15 Zbiór odcisków drzeworytów różnych dziełach polskich w XVI i XVII wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849, nr 1745. 16 S. Ormiński, Kamień nowego przybytku Boskiego gruntowny..., Kraków 1689. 17 Z. Piech, Berła, s. 78–79. 18 E. Chojecka, Dekoracja malarska ksiąg promotionum i diligentiarum Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI–XVIII wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” XCV, Prace z Historii Sztuki, z. 3, Kraków 1965. 19 Biblioteka Jagiellońska, rkps. 1795. 20 U. Perkowska, Jubileusze Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. 21 Na temat łańcuchów rektora i dziekanów z 1862 roku zob. A. Bochnak, Les insignes l’Université Jagellonne, Cracovie 1962, s. 69–77, 106–107. 22 A. Chmiel, Pieczęcie, s. 107. 23 K. Estreicher, Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dzieje, obyczaje, zbiory, Warszawa 1971, s. 42. 24 Orły Nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej. Our Eagles. The White Eagle in the Collections of the Jagiellonian Library, red. M. Rokosz, Kraków 1997, s. 235. 1
2
Orzeł i św. Stanisław na fasadzie Collegium Witkowskiego Codex Diplomaticus Universitatis Studii Generalis Cracoviensis, Pars Prima, Cracoviae 1870. 26 Budynek Collegium Novum posiada obszerną literaturę, z najważniejszych prac wymienić należy: Collegium Novum 1887–1987. Materiały z sesji naukowej (2 czerwca 1987), Kraków 1991; Z.J. Białkiewicz, Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Rocznik Krakowski, t. 59, 1993, s. 77–91; M. Bogdanowska, Neogotycki budynek uniwersytecki – dzieło epoki oraz obiekt współczesnych działań konserwatorskich i modernizacyjnych na przykładzie Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006; W. Bałus, Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego jako wyraz procesów modernizacyjnych w Galicji, [w:] Kraków i Galicja wobec przemian cywilizacyjnych (1866–1914), red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011, s. 211–222, tam też dalsza literatura przedmiotu. 27 Herby z Collegium Novum były kilkakrotnie omawiane, podstawowe opracowanie przygotował M. Rokosz, Co nam mówią herby z Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego?, [w:] Miasta, ludzie, instytucje, znaki. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, pod red. Z. Piecha, Kraków 2008, s. 863–883. Zob. też A. Radzikowska, Program heraldyczny Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego, [w:] Coelo et calamo. Studia epigraficzne i heraldyczne, pod red. W. Drelicharza, Kraków 2007, s. 63–91, w obydwu pracach cytowana starsza literatura przedmiotu. 28 Szczegółowy plan rozmieszczenia herbów w auli Collegium Novum oraz ich omówienie zamieszcza A. Radzikowska, Program heraldyczny, s. 66–78. 29 Katedrę wykonał mistrz stolarski Ludwik Stasiński, według projektu Tadeusza Stryjeńskiego, który zaprojektował też inne meble w Collegium Novum. 30 A. Laska, Uniwersytet Jagielloński w medalierstwie polskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, DCCCXLVIII, „Opuscula Musealia”, z. 2, 1987, s. 50–51. 31 A. Bochnak, Les insignes, s. 69–76, 106–107. 32 Tamże, s. 76–77, 106–107. 33 A. Laska, Uniwersytet Jagielloński w medalierstwie, s. 52–53. 34 M. Buyko, Dzieje i program dekoracji malarskiej Jana Matejki w prezbiterium mariackim, [w:] O konserwacji prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie. Materiały sesji zorganizowanej przez Oddział Krakowski Stowarzyszenia Historyków Sztuki oraz Archiprezbitera Bazyliki Mariackiej ks. Infułata Bronisława Fidelusa, Kraków 1998, s. 63–78; Z. Wrzecionek, Program heraldyczno-sfragistyczny polichromii Jana Matejki w kościele Mariackim w Krakowie, [w:] Arma terrarum et baronum. Studia heraldyczne, pod red. W. Drelicharza, Kraków 2009, s. 87–139. 35 Z. Wrzecionek, Program sfragistyczno-heraldyczny, s. 113, il. 9. 36 Tamże, s. 123–124. 37 Statut Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, załącznik nr 1; Z. Piech, Odnowione znaki Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater”, maj 2008, nr 103, s. 33–40. 25
ALMA MATER nr 152–153
65