Nowy etap w dziejach omawianego herbu nastąpił w drugiej połowie XIX wieku i był związany z polonizacją Uniwersytetu, odzyskiwaniem autonomii oraz odbudową świadomości historycznej. Okolicznościami sprzyjającymi refleksji nad przeszłością Uniwersytetu oraz jego historycznymi znakami, a także inspiracją do ich wprowadzenia były jubileusze z lat 1864 i 1900 oraz budowa i uroczyste otwarcie gmachu Collegium Novum w 1887 roku20. Odradzający się i rozbudowujący Uniwersytet sięgnął do swoich historycznych, średniowiecznych znaków. Znalazł się wśród nich również interesujący nas herb, chociaż nie od razu. Kiedy w 1862 roku sprawiono, z okazji zbliżającego się jubileuszu 500-lecia kazimierzowskiej fundacji, łańcuchy rektora i dziekanów, umieszczono na nich jako jedyny wówczas herb Uniwersytetu – Berła21. Punktem zwrotnym okazało się ufundowanie głównej pieczęci uniwersyteckiej, będącej wierną kopią najstarszej pieczęci z Orłem i św. Stanisławem, większą jednak rozmiarami. Nowa pieczęć miała średnicę 63 milimetrów i była większa od średniowiecznego pierwowzoru o 23 milimetry. Warto dodać, że jej tłok dochowany do dnia dzisiejszego jest używany jako „pieczęć wielka”, co zostało zapisane w statucie UJ. Wciąż niejasna jest data jej wprowadzenia. Adam Chmiel zaliczył ją do grupy pieczęci wprowadzonych w latach 80. XIX wieku22. Karol Estreicher precyzuje tę datę, informując, że została wprowadzona w 1887 roku23. Data powyższa zbiega się z czasem uroczystego otwarcia Collegium Novum, co mogło stać się inspiracją dla sporządzenia historycznej pieczęci. Pieczęć powstała jednak wcześniej, gdyż znamy jej odcisk już z 1879 roku24. W rozważaniach nad chronologią przywracania do użytku najstarszej pieczęci Uniwersytetu należy też wziąć pod uwagę umieszczenie jej na karcie tytułowej I tomu Kodeksu Dyplomatycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, wydanego w 1870 roku25. Już w tym czasie była ona obecna jako szacowny zabytek przeszłości w kręgu zainteresowań Uniwersytetu. Sporządzenie nowej pieczęci z Orłem i św. Stanisławem przywróciło do zespołu symboli Uniwersytetu szacowny znak o średniowiecznej tradycji, sięgający początkami odnowionej Almae Matris. Pieczęć odciskana w licznych egzemplarzach sprzyjała jego popularyzacji. Do 1887 roku był to jedyny obiekt, na którym ten znak
występował. Poszerzenie sfery jego używania nastąpiło z chwilą wzniesienia gmachu Collegium Novum. Orzeł i św. Stanisław stał się obok Bereł najważniejszym, a nawet ważniejszym od nich, elementem wystroju Collegium Novum, oddanego uroczyście do użytku 14 czerwca 1887. Był to punkt zwrotny w jego dziejach, dotychczasowe wyobrażenie napieczętne o pewnych cechach heraldycznych zyskało w wystroju Collegium Novum status herbu. Budynek Collegium Novum jest wybitnym dziełem neogotyckiej architektury, nawiązującym swą formą architektoniczną do średniowiecznej tradycji Uniwersytetu26. Tę wymowę szczególnie wzmacniają herby umieszczone na fasadzie budowli, na bocznych elewacjach oraz we wnętrzu, Postać trzymająca herb z Orłem i św. Stanisławem nad głównym wejściem do Collegium Novum, 1887 zwłaszcza w wystroju auli. Interesujący nas herb został wyekspo- ze św. Stanisławem czterokrotnie. Herby nowany w kilku miejscach w budynku, za- Uniwersytetu są rozmieszczone w ten sporówno na zewnątrz, jak i w jego wnętrzach. sób, że w czterech narożnikach kroksztyny Przede wszystkim na fasadzie budowli, z Berłami są umieszczone obok siebie gdzie umieszczono bogaty program heral- powtarzając się ośmiokrotnie, a Orzeł dyczny. W trzech rzędach rozmieszczono i św. Stanisław powtarza się czterokrotnie herby odnoszące się do osób związanych pośrodku heraldycznego fryzu każdej ze z fundacją Uniwersytetu. Centrum kom- ścian28. Oprócz tego został on umieszczony pozycji stanowią dużych rozmiarów herby na zaplecku rektorskiej katedry, pomiędzy królewskich fundatorów (Kazimierza Wiel- skrzyżowanymi Berłami29. W jednym i drukiego, Władysławy Jagiełły oraz Jadwigi) gim wypadku centralne miejsce lokalizacji i papieża Urbana V. W dolnym rzędzie podkreśla wagę herbu. w zwieńczeniu obramień okiennych auli Z okazji uroczystego otwarcia Colznajdują się herby dostojników legium wybito okolicznościozaangażowanych w funwy medal. Z jednej strony dację, a w górnej partii umieszczono na nim faw zwieńczeniu fasady sadę budynku, z drugiej Orzeł i św. StaniOrła i popiersie św. sław27. Tym samym Stanisława, czyniąc stał się on domiz niego główny herb nującym akcentem Uniwersytetu. W rok całej kompozycji później ten sam herb heraldycznej. został powtórzony Herby umieszna medalu wybitym czono też nad wejz okazji 300-lecia zaściem do budynku. Nad łożenia gimnazjum św. każdymi z trzech drzwi Anny (Nowodworskieprowadzących do holu go)30. Medal wybity z okazji uroczystego znajdują się rzeźbione Kolejne lata były postacie trzymające tar- otwarcia Collegium Novum z 1887 r. czasem umacniania się (rewers) cze. Nad drzwiami środznaczenia herbu. W czakowymi z Orłem i św. Stanisławem, nad sie jubileuszu 500-lecia odnowienia lewymi z Berłami i nad prawymi z datą Uniwersytetu w 1900 roku osiągnął on otwarcia budynku 1887. swoje apogeum. Nie waham się określić Omawiany herb zajmuje ważne miej- w ten sposób faktu umieszczenia go na sce również w auli. Przede wszystkim sporządzonym wówczas łańcuchu rektorumieszczono go na kroksztynach pod- skim, gdyż tym samym podkreślono jego stropowych. Znalazło się tam 36 herbów: dominującą pozycję wśród znaków Uni24 herby miast i 12 herbów Uniwersytetu. wersytetu. Gdy w 1862 roku sporządzano Berła powtarzają się ośmiokrotnie, Orzeł łańcuch rektorski i komplet łańcuchów
ALMA MATER nr 152–153
63