CZY NA PEWNO KRAK ZAŁOŻYŁ KRAKÓW? koliczności powstania Krakowa owiane są mrokiem tajemnic. Nie ma wątpliwości tylko co do tego, że nasze miasto jest bardzo stare. W X wieku, od którego zaczyna się pisana historia Polski związana z przyjęciem chrześcijaństwa przez Mieszka I (rok 966), z pewnością już ludzie w pobliżu Wzgórza Wawelskiego mieszkali. Ale od jak dawna? Archeolodzy informują, że osadnictwo stałe rozpoczęło się na terenie późniejszego Krakowa około 6000 lat temu. Na parę lat przed przyjęciem przez Mieszka I chrztu piszący po arabsku żydowski kupiec i podróżnik rodem z Hiszpanii, Ibrahim ibn Jakub, dotarł aż do Polski i napisał relację o tym, co się wówczas działo na naszych ziemiach. Fragmenty tej relacji zachowały się w dziełach późniejszych geografów arabskich, zwłaszcza u al-Bakriego (XI w.). Znakomite wydanie naukowe tego tekstu zawdzięczamy wybitnemu polskiemu orientaliście, profesorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego Tadeuszowi Kowalskiemu (1889–1948). Legendy od wieków opowiadały o mitycznym założycielu grodu, Kraku, i o smoku mieszkającym w jaskini u stóp Wzgórza. Zagadkami związanymi, między innymi, z pradziejami Krakowa zajął się ostatnio, prawnik z wykształcenia, Piotr Makuch, który w 2011 roku na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ obronił pracę doktorską zatytułowaną Spór o genezę zachodniosłowiańskiej państwowości w świetle mitologii kejanidzkiej i Aleksandriady. W imieniu Krak(us) dopatruje się on wpływów irańskich, które faktycznie, jak wykazał w swej pracy, są na terenie zachodniej Słowiańszczyzny silniejsze, niż przedtem sądzono. Jako armenista i iranista sądzę jednak, że nazwa miasta Krakowa nie bazuje na nazwie osobowej Krak(us), ale że jest wytworem legendy mającej objaśnić niezrozumiałą nazwę miejsca. Raczej widzę tu znane na Bliskim Wschodzie od starożytności określenie grodu, obronnej osady zamieszkanej przez ludzi, wyrazem brzmiącym mniej więcej jak krak. Oto, na przykład, założony w XIII wieku przez zakon braci szpitalników w Syrii, między portem Tartus a miastem Hims (Homs),
O
Krak des Chevaliers, rekonstrukcja stanu średniowiecznego, Guillaume Rey, Étude sur les monuments de l’architecture militaire des croisés en Syrie et dans l’île de Chypre (1871)
zamek (odrestaurowany przez Francuzów w XX wieku) nosi nazwę Krak des Chevaliers (Zamek Rycerzy). Zanim przejdę do szczegółów, muszę zaznaczyć, że wybitny krakowski arabista i afrykanista, prof. Andrzej Zaborski, już od dawna zastanawiał się nad ewentualnym związkiem między owym bliskowschodnim krakiem a nazwą naszego nadwiślańskiego grodu. Jako uczony dbający o maksymalną precyzję swych sądów wstrzymał się jednak z publikacją swoich przypuszczeń. Skoro jednak we wspomnianej wyżej pracy doktorskiej Piotr Makuch ukazał, między innymi, drogi, jakimi bliskowschodnie nazwy własne (irańskie i nie tylko) mogły przenikać na tereny zachodniosłowiańskie, zaryzykowałbym poddanie specjalistom pod rozwagę nie tylko sprawy pochodzenia nazwy Wawel od Babilonu (por. artykuł Piotra Makucha z numeru 104– 105/2008 miesięcznika „Alma Mater”, s. 57–61), ale również ewentualnego związku nazwy Krakowa z aramejskim (syryjskim) wyrazem karkā > k(ə)rak – „twierdza, miasto”. Wybitny semitolog Carl Brockelmann (Lexicon Syriacum, Halle 1928, s.
345; informacja od prof. Andrzeja Zaborskiego) uważa ten wyraz za zapożyczenie z akadyjskiego kirchu (z polską wartością fonetyczną liter ch; w międzynarodowej transkrypcji: kirhu z „łuczkiem” pod literą h). Ten ostatni wyraz oznaczał „cytadelę, twierdzę w granicach miasta”. Tożsamy z tym wyrazem jest zapis kerchu (w polskiej transkrypcji popularnej), oznaczający „wał lub mur otaczający jakiś teren” lub „sam teren otoczony takim wałem/murem”, występujący już w zapisach starobabilońskich (asyryjski i babiloński to dwa główne dialekty języka akadyjskiego, którego najstarsze zabytki, spisane pismem klinowym, pochodzą z III tysiąclecia przed narodzeniem Chrystusa). Dane te zostały zaczerpnięte (przez prof. Zaborskiego) ze słowników: A Concise Dictionary of Akkadian (autorzy: Jeremy Black, Andrew George, Nicholas Postage; Wiesbaden 2000, s. 155) oraz Wolfram von Soden, Akkadisches Handwörterbuch (Wiesbaden 1965, t. I, s. 467–468). W średniowieczu Arabowie zapożyczyli aramejski (syryjski) wyraz karkā > k(ə) rak. Z arabskiej formy karāk (w wymowie dialektalnej: krāk) Frankowie (Francuzi) ALMA MATER nr 150
59