SCIENTIA
ŁYSENKIZM Ł
ysenkizm (albo inaczej miczurinizm-łysenkizm, nowa biologia lub twórczy darwinizm radziecki) jest interesującym epizodem w najnowszej historii nauki, w którym czynniki zewnętrzne, głównie określona ideologia, wywierały decydujący wpływ na szczegółowe koncepcje przyjmowane jako naukowe. W historii łysenkizmu w ZSRR nierozerwalnie splatały się dwa wątki: ewolucja tej doktryny i jej aspekt polityczny1. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku grupa agronomów rozpoczęła w Związku Radzieckim kampanię, która w ciągu kilkunastu lat doprowadziła do przejęcia kontroli nad radzieckimi instytucjami rolniczymi i biologicznymi. Grupie przewodził Trofim Denisowicz Łysenko (1898–1976), który wykształcenie zdobył zaocznie w Kijowskim Instytucie Agrotechnicznym. W latach 1925–1929 pracował w eksperymentalnej stacji agrotechnicznej w Azerbejdżanie, a od 1929 roku – we Wszechzwiązkowym Instytucie Nasiennictwa i Genetyki, którym kierował w latach 1937–1966. W latach 1940–1965 był także dyrektorem Instytutu Genetyki Akademii Nauk ZSRR. W 1934 roku do zespołu Łysenki dołączył zawodowy marksista Izaak Prezent – nadał pomysłom Łysenki formę teorii o podstawach marksistowskich. Wkrótce Łysenko rozpoczął w różnych radzieckich czasopismach publiczną polemikę z czołowymi radzieckimi biologami. W tej polemice rozwinął swoje teorie dotyczące fizjologii, cytologii, genetyki i ewolucjonizmu. Już wtedy odrzucał koncepcję genu jako materialnej jednostki dziedziczności, zaprzeczał prawom Mendla i głosił, że warunki zewnętrzne mogą bezpośrednio wpływać na „dziedziczność” roślin. Piąta sesja Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych im. Lenina (19–26 grudnia 1936) była całkowicie poświęcona dyskusji nad doktryną Łysenki o „transformacji dziedziczności”. W tej sesji zwycięstwo odnieśli genetycy, jednak wielki terror, jaki wkrótce potem nastąpił w ZSRR, zniweczył je. Wielu genetyków zostało wtedy usuniętych ze stanowisk, na które Łysenko mianował swoich zwolenników.
Trofim Łysenko w siedzibie Wszechzwiązkowej Akademii Nauk Rolniczych im. Lenina w Moskwie, wrzesień 1955. Zdjęcie wykonane przez Leszka Kuźnickiego (późniejszego prezesa PAN) podczas dyskusji Łysenki z polskimi biologami. W lewej ręce Łysenko trzyma zapalonego papierosa oraz pompkę rowerową, o której Kuźnicki pisze w swych wspomnieniach (L. Kuźnicki, Autobiografia. W kręgu nauki, Centrum Upowszechniania Nauki PAN, Warszawa 2002, s. 65). Zdjęcie pochodzi z prywatnych zbiorów prof. Kuźnickiego
Po zakończeniu wielkiego terroru genetycy próbowali wykazać błędność doktryny Łysenki, jej niezgodność z darwinizmem. Komitet Centralny Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików) powierzył rozstrzygnięcie sporu na gruncie filozoficznym Instytutowi Marksa-Engelsa-Lenina. Opinia instytutu nie rozstrzygała sporu, natomiast samo przekazanie sprawy Instytutowi wskazywało, że w opinii KC WKP(b) nauka uprawiana w ZSRR ma być zgodna z zasadami marksizmu. W tamtym okresie Łysenko mianował się najwierniejszym kontynuatorem dzieła Miczurina2. W 1940 roku genetycy ponieśli dotkliwą stratę: Nikołaj Wawiłow (1887–1943), czołowy ówczesny genetyk radziecki, został aresztowany przez KGB pod zarzutem szpiegostwa. Wkrótce jego los podzielili współpracownicy. Jego miejsce w Instytucie Genetyki zajął Łysenko i miejsca po aresztowanych obsadził swoimi zwolennikami. W pracy z 1940 roku Łysenko, kierując się wskazaniami Engelsa z Anty-Dühring, stwierdził, że
zmiany w metabolizmie są najważniejszą częścią naturalnej selekcji, która może służyć całkiem dobrze, bez walki o byt. Odtąd Łysenko coraz częściej będzie używał dzieł klasyków marksizmu do korygowania Darwina. Po zakończeniu drugiej wojny światowej przeciwnicy Łysenki zapoczątkowali nową, zakrojoną na szeroką skalę dyskusję, w której do połowy 1947 roku, pomimo oporu Łysenki, zyskali przewagę3. W 1947 roku Łysenko rozszerzył swój atak na genetykę przez wywołanie kwestii walki o byt w teorii Darwina. Łysenko zamienił trzeci czynnik ewolucji u Darwina: przepełnienie, na przeżywalność. Uważał, że koncepcja walki o byt była „maltuzjańską pomyłką” w teorii Darwina, a współzawodnictwo wewnątrzgatunkowe nie istnieje w naturze. W toczonej dyskusji łysenkiści podkreślali jej praktyczny, ideologiczny i polityczny wymiar, oponentów zaś oskarżali o maltuzjanizm i używali krytyki Malthusa przez Marksa do ich zdyskredytowania. Dyskusja ta osiągnęła punkt kulminacyjny w kwietniu 1948 roku.
ALMA MATER nr 141
39