Reklama win leczniczych z lwowskiej apteki Pod Gwiazdą Piotra Mikolascha; XIX/XX w.
z Bingen (XII w.)4, mistyczka, znawczyni tajemnic przyrody oraz medycyny. Zalecała stosowanie wina na wiele dolegliwości. Na przykład, na chorobę serca kazała pić wino z pietruszką i miodem, na choroby płuc i kaszel wino z miodunką, na ból zębów wino z piołunem i werbeną, na krwawienie z nosa wino z karneolem, a na żółtaczkę wino, w którym znajdował się diament. Informacje o działaniu wina znajdujemy w słynnym Regimen Sanitatis Salernitanum (Kodeks higieniczny szkoły salernitańskiej), znanym też jako Flos Medicinae Scholae Salerni z XI/XII wieku. Dzieło zawierało wskazówki dotyczące zachowania zdrowia dzięki stosowaniu środków leczniczych, odpowiedniej diecie i przestrzeganiu higieny. Wino zalecano, między innymi, na wzmocnienie żołądka, oczu i zębów, przeciw chorobie morskiej oraz melancholii, a także w połączeniu z różnymi potrawami, na przykład gruszkami, rybami czy jajkami. Wskazówki dotyczyły kwestii wyboru win: Dobry humor nawykło dobre wzniecać wino, ciemne ociężałości staje się przyczyną; czyste wino dojrzałe, smakowite, stare, nieco z wodą zmieszane najlepiej pić w miarę. Wiele informacji na temat win, także w aspekcie leczniczym, zawierało pierwsze dzieło w całości poświęcone winom: Liber de vinis (Księga o winach) autorstwa Arnalda de Villanova (XIII/XIV wiek), z około 1300 roku (wydane w 1501 r.), obejmujące 47 przepisów na wina lecznicze. Autor, znany lekarz, alchemik
86
ALMA MATER nr 142–143
i polityk, proponuje przede wszystkim stosowanie win przyprawianych korzeniami (np. wino rozmarynowe na pobudzenie apetytu). Wśród win wymienionych przez Arnalda jest także, między innymi, Wino dla melancholików, tych co chorują na serce i tych, którzy mają spieczoną żółć żółtą (Vinum mirabile pro melancolicis cardiacis et adusta colera), Wino pigwowe według Dioskoridesa (Vinum de cytoniis secundum Dyascorides), Wino poprawiające pamięć (Vinum ad memoriam reparandam)5. Popularność win leczniczych utrzymywała się przez całe średniowiecze. W XVI wieku należały nawet do grupy leków uprzywilejowanych. Asortyment był bardzo szeroki: przyrządzano je z ziół, kwiatów, owoców, korzeni itp. Z winem podawano wiele uznanych leków, takich jak teriak, znany w Polsce jako „dryjakiew”, który mieszano ze „szlachetnym winem kreteńskim” (Vinum creticum generosum ad theriaca)6. W szesnastowiecznym Herbarzu Marcina Siennika (Herbarz, to jest ziół tutecznych, postronnych i zamorskich opisanie,
Etykieta wina chinowego z żelazem z apteki Pod Złotym Tygrysem w Krakowie; XIX w.
co za moc mają, a jako ich używać tak ku przestrzeżeniu zdrowia ludzkiego, jako ku uzdrowieniu rozmaitych chorób (Kraków 1568) można znaleźć przepisy na wina lecznicze zawierające także zalecenia, jak należy je przygotowywać. Charakteryzując poszczególne zioła lecznicze, Siennik omawia różne formy leków z nich przyrządzanych, w tym win leczniczych. Niektóre tytuły rozdziałów to: O winiech lekarskich, z rzeczami wonnymi przyprawnych, O winiech drogich i przyprawianiu ich, O winiech z zioły, i k czemu które służy. Jeden z przepisów zawartych w suplemencie do wydania Herbarza z 1568 roku zatytułowanym Aleksego Pedemontana tajemnice, brzmi: Piołynkowe wino jest barzo użyteczne żółądkowi, mocz wypędza, strawność śpieszy, wątrobne choroby i żółtą niemoc leczy, nerki wspomaga [...]. Weźmi funt piołynku, a utłucz go dobrze w chustce rzadkiej, moczże go w fasie wina przez dwa miesiące. Niektórzy go w woreczku wpuszczają w warzone wino. Drudzy go wespół z winem warzą. Z kolei znany Zielnik Szymona Syreniusza (Kraków 1613) podaje wiele przepisów na wina lecznicze wraz ze wskazaniami, na co pomagają. Na przykład, wino z bożego drzewka (Arthemisia abrotanum) jest dobre na osłabiony żołądek, żółtaczkę i brak apetytu, wino „majeranowe” leczy ból głowy, rozum i dowcip ostrzy, pamięć utraconą przywraca, wino z lebiodki starym ludziom i oziębłym, kaszlącym użyteczne, bowiem flegme z płuc snadnie wywodzi, a wino lubczykowe należy pić podczas zarazy. Od XVIII wieku wina oficjalnie figurowały w farmakopeach; wymieniano nawet do 160 gatunków win. Jednak szczyt popularności w lecznictwie osiągnęły w XIX wieku. Wraz z wprowadzeniem do lecznictwa nowych surowców, pochodzących na przykład z Ameryki Południowej, zmieniał się także skład win leczniczych. W aptekach XIX- i XX-wiecznych popularne były wina chinowe, pepsynowe i kondurangowe. Wino chinowe (Vinum cinchonae) lub wino chinowe z żelazem (Vinum cinchonae ferratum) otrzymywało się przez rozpuszczenie w winie typu malaga płynnego wyciągu z kory chinowej lub cytrynianu żelazowo-chinowego. Zalecano je osobom cierpiącym na „blednicę i niedokrwistość”. Cenionym środkiem w kłopotach z trawieniem, w kurczach żołądka i zgadze było wino pepsynowe (Vinum pepsini). Przeciw ob-