decyzji o zamknięciu kolegium 28 czerwca 1634. Od tego momentu jezuici mogli prowadzić wykłady z teologii wyłącznie dla swoich kleryków, a dla młodzieży szlacheckiej prowadzono jedynie szkoły niższego szczebla27. Starania władz Uniwersytetu sprawiły, że w 1635 roku otrzymał on monopol nauczania, jezu-
konnikami a akademikami. Scholarzy pobierający nauki w kolegiach jezuickich mogli zdobywać identyczne stopnie naukowe jak na uniwersytetach, a osoby sprzeciwiające się temu mogły zostać obłożone karami kościelnymi. I tak, jezuici otrzymali prawo swobodnego wykładania: Profesorzy Towarzystwa, zarówno nauk humanistycznych, jak i sztuk wyzwolonych oraz teologii [...], mogą swobodnie i godziwie prowadzić wykłady także publiczne w swoich kolegiach nawet tam, gdzie istnieją uniwersytety, [...] i wolno każdemu studentowi uczęszczać na wykłady i inne ćwiczenia szkolne w tego rodzaju kolegiach, a ci, którzy wysłuchali w nich filozofii i teologii, mogą być dopuszczeni do stopni naukowych w każdym uniwersytecie. B. Natoński SJ, Jezuici a Uniwersytet Krakowski w XVI w., [w:] Studia z historii Jezuitów, Kraków 1983, s. 175. 4 Ibidem, s. 176. 5 Ibidem, s. 189 6 Cyt. za: S. Załęski T.J., Jezuici w Polsce, t. IV cz. II, Kolegia i domy założone w pierwszej dobie rządów Zygmunta III 1588–1608, Kraków 1905, s. 760–761. 7 H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich od założenia do reformy Hugo Kołłątaja, Kraków 1988, s. 121. 8 Nieznany list O. Mikołaja Łęczyckiego w sprawie szkół krakowskich po polsku pisany, wyd. J. Sygański, „Nasze Wiadomości” 1913, t. IV, s. 365–366. 9 Zob. szerzej rozdział V Kłótnia jezuitów z Akademią Krakowską o szkoły w Krakowie – pierwsza jej faza paszkwilowa, 1616–1622, [w:] S. Załęski, Jezuici w Polsce, op.cit., t. II, cz. 1 Praca nad spotęgowaniem ducha wiary i pobożności 1608–1648, Lwów 1901, s. 199 i n. 10 Zob. szerzej Jana Brożka „Gratis”, 1625, wyd. H. Barycz, Kraków 1929, s. IX i n.; W. Urban, Akademia Krakowska w dobie reformacji i wczesnej kontrreformacji (1549– –1632), [w:] Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764, red. K. Lepszy, Kraków 1964, t. I, s. 276; Literatura antyjezuicka w Polsce 1578–1625 – antologia, opracował, wstępem i przypisami opatrzył J. Tazbir, Warszawa 1963, s. 25. 11 H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s. 509. 12 W. Urban, Akademia Krakowska..., op.cit., s. 281–282. 13 H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 128. 14 Ibidem, s. 122. 15 Cyt. za: H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 123; odnośnie do zaangażowania rektora Najmanowica w zwalczanie zakonu jezuitów zob. szerzej J. Sondel, Zawsze wierny. Uniwersytet Jagielloński a Kościół rzymskokatolicki, Kraków 2006, s. 324. 16 BJ, rkps 227, k. 367 a v.; H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 124. 17 BJ, rkps 227, k. 367 a r. 18 H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 124. 19 W. Urban, Akademia Krakowska, op.cit., s. 283–284; Jana Brożka „Gratis”, 1625, op.cit., s. VI. 20 H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 124. 21 J. Paszenda, Cztery wieki jezuitów w Krakowie, [w:] Studia z historii Jezuitów, Kraków 1983, s. 148. 22 Krotka Sprawa o Nowym Collegium Oycow Societatis Iesv, v Swiętego Piotra w Krakowie, dla niewiadomych wydana od iednego oboiey stronie życzliwego, Kraków 1625, k. b 1r. 23 Cyt. za: H. Barycz, Alma Mater Jagellonica. Studia i szkice z przeszłości Uniwersytetu Krakowskiego, Kraków 1958, s. 165. 24 H. Barycz, Alma Mater Jagellonica, op.cit., s. 161. 25 A. Banach, Stosunek Uniwersytetu Jagiellońskiego do powstania nowych ośrodków uniwersyteckich na ziemiach polskich do końca II Rzeczypospolitej, „Rocznik Krakowski”; H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich, op.cit., t. LXIV, s. 135, op.cit., s. 126. 26 H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 127. 27 J. Paszenda, Cztery wieki jezuitów, op.cit., s. 149; A. Przyboś, Akademia Krakowska w drugiej połowie w. XVII, [w:] Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1764, red. K. Lepszy, Kraków 1964, t. I, s. 327; H. Barycz, Alma Mater Jagellonica, op.cit., s. 167; H. Barycz, Historia Szkół Nowodworskich..., op.cit., s. 127. 28 A. Przyboś, Akademia Krakowska w drugiej połowie w. XVII, op.cit., s. 337. Archiwum Pionu Technicznego UJ
W 1626 roku Rota wydała aż trzy wyroki, wszystkie korzystne dla jezuitów. Warto podkreślić, że nawet gdyby Akademia miała zagwarantowany monopol edukacyjny, a tak przecież nie było, to utraciłaby go w chwili ogłoszenia przywilejów, jakie otrzymał zakon jezuitów z rąk papieża Piusa V. W maju 1627 roku Rota wydała ostateczny wyrok będący po myśli jezuitów. Akademia jednakże nie zamierzała się mu podporządkowywać i po raz kolejny odwołała się od tej decyzji. Spór przedłużał się aż do rozporządzenia z 15 kwietnia 1630, nakazującego Uniwersytetowi podporządkowanie się wyrokom Roty pod groźbą ekskomuniki. Warto podkreślić, że władze Akademii Krakowskiej nawiązały ożywione kontakty z innymi uniwersytetami w Europie, których istnienie zagrożone było przez jezuickie zakusy, mające na celu przejęcie nad nimi kontroli. W 1627 roku rektor Jakub Najmanowic tak odpowiadał na propozycję z uniwersytetu w Lowanium sformowania jednolitego frontu antyjezuickiego: Jeśli tej chorobie nie przyniosą lekarstwa monarchowie, jeśli i wy sławne akademie, na których zagładę oni czyhają, nie ruszycie z ratunkiem, wkrótce zaginie wszelka szlachetniejsza literatura, wytworny styl, czysta filozofia i to, co posiadamy najmocniejsze: wszelka dostojność mądrości klasycznej. Nawet samo życie zagaśnie i popadniemy w to samo barbarzyństwo, w którym znajdowaliśmy sie, kiedy Muzy były zamknięte i niejako zakonną dyscypliną ujęte w klasztorach benedyktyńskich i cysterskich23. W trakcie trwania procesu przed trybunałem w Rzymie Towarzystwo Jezusowe zorganizowało przy Grodzkiej studium filozoficzne i teologiczne. W polemice z Uniwersytetem podkreślano, że mają one jedynie wewnątrzzakonny charakter24. Przełom w sporze stanowił rok 1632. Dzięki poparciu Władysława IV Uniwersytet zyskał przewagę. Królewski poseł Jerzy Ossoliński wystarał się w kancelarii papieskiej o wycofanie pomyślnych dla jezuitów wyroków Roty. 22 marca 1634 papież Urban VIII nakazał zamknięcie szkół jezuickich w Krakowie25. Nie bez znaczenia było także stanowisko dworu królewskiego. W liście z 26 maja 1634 monarcha nakazał jezuitom podporządkować się papieskiemu poleceniu26. Towarzystwo Jezusowe zmuszone zostało do podjęcia
Zabytkowy portal prowadzący do XIX-wiecznej części budynku; 1974
itom zakazano otwierania nowych szkół w Krakowie oraz przyległych miastach bez zgody Stanów. Szczególnie dotkliwy był zapis zabraniający prowadzenia działalności edukacyjnej w Krakowie; jezuici mogli kształcić jedynie własnych zakonników28.
Wiktor Szymborski
adiunkt w Zakładzie Historii Oświaty i Kultury Instytutu Historii UJ
1
2
3
Warto za o. Jerzym Paszendą przypomnieć sens znaczenia tego słowa: W literaturze często spotyka się nazwę „kolegium” na oznaczenie szkoły jezuickiej. Nie jest to ścisłe. W terminologii jezuickiej „kolegium” oznacza dom zakonny ze szkołą dla młodzieży zakonnej lub świeckiej, a nigdy samą szkołę. Gdy chodzi o budynki, to kolegium w sensie szerszym oznaczało cały zespół instytucji i budynków podlegających władzy rektora. W skład zespołu wchodziły: kolegium w sensie węższym, czyli dom zakonny objęty klauzurą, kościół, szkoła, zabudowania gospodarcze [...] oraz bursa i konwikt, chociaż te stały zwykle osobno w mieście. J. Paszenda SJ, Jezuickie budynki szkolne w dawnej Polsce, [w:] Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Piechnikowi SJ, Kraków 1995, s. 169. Szkoły prowadzone przez jezuitów miały stanowić odpowiedź na „ofertę edukacyjną” protestantów. B. Natoński SJ, Początki i rozwój Towarzystwa Jezusowego w Polsce 1564–1580, [w:] J. Brodrick SJ, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. I, Początki Towarzystwa Jezusowego, Kraków 1969, s. 415–416. Papież Pius V 10 marca 1571 w bulli Cum litterarum studia podjął starania doprecyzowania relacji pomiędzy za-
alma mater nr 161–162
49