26

#

Nieuwe Uitleg 16, Den Haag MET DE AANSLAG OP AARTSHERTOG FRANZ FERDINAND VAN OOSTENRIJK-ESTE EN ZIJN VROUW GRAVIN SOPHIE SLAAT OP 28 JUNI 1914 DE VLAM IN DE PAN. NOG DIEZELFDE DAG BREEKT DE EERSTE WERELDOORLOG UIT. DUIZENDEN MENSEN VLUCHTEN NAAR HET NEUTRALE NEDERLAND. Net voor het uitbreken van de oorlog is ook een beroemde artieste vanuit Berlijn naar haar vaderland teruggekeerd. Haar naam is Mata Hari. Ze is de geheime minnares van een aantal hooggeplaatste officieren en buitenlandse diplomaten. In Den Haag waant Mata Hari zich veilig.

26

Grande dame van het Nederlands toneel in de ban van Friese dubbelspionne Mata Hari

#

Nieuwe Uitleg 16, Den Haag MET DE AANSLAG OP AARTSHERTOG FRANZ FERDINAND VAN OOSTENRIJK-ESTE EN ZIJN VROUW GRAVIN SOPHIE SLAAT OP 28 JUNI 1914 DE VLAM IN DE PAN. NOG DIEZELFDE DAG BREEKT DE EERSTE WERELDOORLOG UIT. DUIZENDEN MENSEN VLUCHTEN NAAR HET NEUTRALE NEDERLAND. Net voor het uitbreken van de oorlog is ook een beroemde artieste vanuit Berlijn naar haar vaderland teruggekeerd. Haar naam is Mata Hari. Ze is de geheime minnares van een aantal hooggeplaatste officieren en buitenlandse diplomaten. In Den Haag waant Mata Hari zich veilig. 1500

1600

1700

1800

Strategische ligging

Mata Hari wordt als Margaretha Geertruida Zelle op 7 augustus 1876 geboren in Leeuwarden. Na een opwindend leven in de belangrijkste hoofdsteden van Europa zoekt ze aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog een veilig heenkomen in Den Haag. Ze huurt van de gezusters Van de Veen een huis aan de Nieuwe Uitleg 16. Het adres is niet toevallig gekozen maar is een strategische uitvalsbasis. Het ligt op een steenworp afstand van Hotel Des Indes, waar de internationale elite, het corps diplomatic, hoge legerofficieren en buitenlandse spionnen elkaar ontmoeten. Mata Hari’s huurwoning op Nieuwe Uitleg 16 bestaat uit twee achter elkaar liggende panden, die in 1906 met elkaar zijn verbonden. Het voorhuis aan de grachtzijde is rond 1800 gebouwd en heeft een eenvoudige, onopvallende gevel. Daarachter ligt een ruim herenhuis met in totaal zes kamers en een kleine binnenplaats.

120

1900

2000

Dubbelspionne

Mata Hari huurt vanaf september 1914 het herenhuis aan Nieuwe Uitleg 16 in Den Haag. Voordat ze erin trekt, laat de beroemde danseres en courtisane haar nieuwe woning uitgebreid renoveren en inrichten. Het huis moet van top tot teen worden geschilderd en behangen, er wordt gasverlichting aangelegd en er komt een tweede badkamer. Ondertussen neemt de artieste haar intrek in Hotel Paulez, vlak bij de Nieuwe Uitleg.

Hysterische aanvallen

Na acht maanden is de verbouwing en inrichting gereed. Nu kan ook haar Limburgse huishoudster, Anna Lintjens, overkomen. De laatste inspectie voor de oplevering verloopt echter in een grimmige sfeer. Soet heeft nieuwe meubels laten maken en Mata Hari klaagt over de kwaliteit van haar bed. De aannemer beweert dat het matras van de beste kwaliteit paardenharen is gemaakt. Woedend rent Mata Hari daarop naar de keuken en snijdt vervolgens met een mes het matras open. Ze roept hem toe: ‘Is dat de kwaliteit die u gewend bent?’ Ook de verhuizing van haar meubels leidt tot een hysterische aanval. Een kledingkast past niet door het trap-

pengat. Mata Hari krijgt een rode waas voor haar ogen en duwt de kast woedend de trap af. ‘Als ik boos ben, denk ik niet zo over mijn woorden na’, verexcuseert ze zich later.

Visitekaartje van Mata Hari.

Mata Hari wordt onderhouden door haar minnaars, want financieel zit ze volledig aan de grond. De hele verbouwing kost haar 400 gulden. In ruil voor een schuldbekentenis mag ze de rekening over twee jaar gespreid betalen. Maar de schilders en timmermannen zijn minder coulant dan aannemer Soet. Ze komen haar, met hun facturen, opzoeken in Hotel Paulez.

Isaac Israëls maakt in 1916 een schilderij van Mata Hari. Het wordt op een veiling gekocht door de kunstverzamelaar Helene Kröller-Müller. Het doek hangt in Hotel des Indes in Den Haag.

121

Anna Lintjens, de, Limburgse huishoudster van Mata Hari

Danseres wordt dubbelspionne

Agent H-21 terechtgesteld

Ondertussen worden haar fi nanciële problemen steeds groter. De Duitse consul brengt Mata Hari een bezoek en biedt 20.000 gulden als ze spionagewerk in Frankrijk wil doen. Parijs kent ze als haar broekzak. Ze heeft er voor de oorlog gewoond. De reis biedt haar bovendien de kans tien kisten met persoonlijke bezittingen op te halen.

De Duitse inlichtingendienst stuurt een telegram naar de contactpersoon van Mata Hari.

Mata Hari vertrekt eind 1915 naar Frankrijk maar reist, in verband met de oorlog, via een omweg. Ze gaat eerst per schip naar Engeland. De Engels geheime dienst blijkt al op de hoogte te zijn van haar komst. Ze laten haar doorreizen naar Spanje, op voorwaarde dat de artieste ook voor Engeland gaat spioneren. Uiteindelijk komt de dubbelagente in december 1915 in Parijs aan en reist begin 1916 terug naar Nederland. Vlak na haar thuiskomst laat ze een portret van zichzelf schilderen door Isaac Israëls.

Op 2 januari 1917 steekt Mata Hari opnieuw de SpaansFranse grens over en wordt een kleine maand later in Parijs voor contraspionage gearresteerd. Vanuit de cel schrijft ze wanhopig brieven naar vroegere minnaars: ‘Het is een misverstand: maar ik bid u, help mij’. Ze stuurt een noodkreet naar haar huishoudster Anna in Den Haag. ‘Ik verzeker u dat ik half gek van verdriet ben.’ Het levert weinig op. Na een proces wordt Mata Hari op 15 oktober 1917 door een vuurpeleton terechtgesteld. De inboedel van haar huis op de Nieuwe Uitleg in Den Haag wordt geveild om de achterstallige huur te betalen. De processtukken worden officieel pas in 2017, honderd jaar na haar dood, openbaar gemaakt.

‘ZEG AGENT H-21 NAAR FRANKRIJK TERUG TE KEREN EN HAAR MISSIE VOORT TE ZETTEN – STOP – ZE ZAL EEN CHEQUE ONTVANGEN VOOR 5.000 FRANCS’.

Op 24 mei 1916 vertrekt Mata Hari met het stoomschip De Zeelandia opnieuw van Spanje naar Frankrijk. Maar bij de Spaans-Franse grens wordt ze tegengehouden. Door tussenkomst van een bevriende oud-diplomaat mag Mata Hari uiteindelijk toch doorreizen, maar ze weet niet dat ze gevolgd wordt door de Franse spionagedienst. Ze gaat eerst naar Parijs en viert daarna twee weken vakantie met een minnaar in Vittel. Ondertussen woedt de oorlog in alle hevigheid voort. Eenmaal terug in Parijs wordt ze in verband met haar connecties gevraagd om ook voor de Fransen spionagewerk in Nederland te verrichten. Via Spanje en Engeland gaat ze per boot naar huis. Maar op de terugreis wordt Mata Hari in november 1916 in Engeland door Scotland Yard van boord gehaald, ondervraagd en teruggestuurd naar Spanje.

122

The New York Times, 18 augustus 1917.

123

Het Delfts blauwe KLM-huisje # 26 wordt voor het eerst uitgebracht in 1966.

Fie Carelsen in haar rol als Mata Hari.

De volgende illustere bewoonster van Nieuwe Uitleg 26 is de actrice Sophia de Jong, beter bekend onder haar artiestennaam Fie Carelsen. Ze is de grande dame van het Nederlands toneel en staat in de jaren twintig op het hoogtepunt van haar roem. Maar Sophia is niet gelukkig. Haar grote liefde, de beroemde cabaretier Jean-Louis Pissuise, heeft haar net verlaten voor een andere vrouw. De toneeldiva raakt vervolgens helemaal in de ban van de vrouw, die vóór haar op dit adres heeft gewoond. Net als Mata Hari laat de actrice zich door Isaac Israëls schilderen. Bij haar 25-jarig jubileum in 1932 wordt er een hoofdrol voor haar geschreven in een toneelstuk over Mata Hari.

Paul Steenbergen en Wim Ibo onthullen in 1976 een gedenksteen ter herinnering aan de toneeldiva Fie Carelsen.

‘Ik vind het niet zoo bijzonder prettig om te jubileeren. Ik moet mijn rol leeren. Die rol is de grootste die ik nog ooit heb geleerd, ontzettend veel woorden. Ze brengen me tot wanhoop. En hoe meer ik er nu over praat, hoe meer eischen men zal gaan stellen en hoe meer ik er tegen op zal gaan zien.’ De kritieken zijn vernietigend en het stuk wordt een grote flop. In 1938 verhuist Fie Carelsen naar een andere woning. Nieuwe Uitleg 26 gaat opnieuw in de verhuur en wordt later verkocht.

Eerbetoon aan twee diva’s

Fie Carelsen neemt in 1958 na vijftig jaar afscheid van het toneel en trekt zich terug in de anonimiteit. De liefde voor Jean-Louis Pissuise heeft haar leven beheerst. Ze laat in haar testament vastleggen dat er jaarlijks een Pisuisse-prijs moet worden ingesteld voor leerlingen van de Kleinkunst Academie in Amsterdam. Fie Carelsen overlijdt in 1975. Een jaar later onthullen acteur Paul Steenbergen en journalist Wim Ibo een gedenksteen, rechts Aquarel van Fie Carelsen

naast de voordeur van haar voormalige woning aan Nieuwe Uitleg 16. Aan de linkerkant

door Isaac Israëls (1920).

wordt later, achter een vensterluik, een plaquette met de beeltenis van Mata Hari geplaatst.

124

125

Leeuwarder Courant, 8 januari 1918.