Γιώργος Αγοραστάκης, η Κρητική Διατροφή (2004) by Γιώργος Αγοραστάκης

Εξώφυλλο: Απόςπαςμα από κεντητό εικόνα «Η ιςτορύα του κραςιού» τησ Αςπαςύασ Μπικϊκη Υωτογραφύεσ: -Nelly’s, ©Υωτογραφικό Αρχεύο Μουςεύου Μπενϊκη Ϊκδοςη «ΚΡΗΣΗ» ΘΤΜΕΛΗ/ΜΠΑΝΟΤ΢Η, ςελ. 9, 32, 79α, 80β, 120, 121α, 139 -Δημοτικό Βιβλιοθόκη Φανύων, ςελ. 31,79β Αποςπϊςματα μελϋτησ Rockefeller «CRETE»: © Ελληνοαμερικανικό Επιμελητόριο Θερμϋσ ευχαριςτύεσ ς’ όλουσ για την ϊδεια δημοςύευςησ

Μετϊφραςη κειμϋνων από τα Αγγλικϊ και Αρχαύα Ελληνικϊ: Γ. Αγοραςτϊκησ Γραφικϊ: Γ. Αγοραςτϊκησ Εκτύπωςη: ΚΑ΢ΙΜΑΣΗ΢ Α.Ε. © Γιώργοσ Αγοραςτϊκησ ΝΟΜΑΡΦΙΑΚΗ ΑΤΣΟΔΙΟΙΚΗ΢Η ΦΑΝΙΨΝ Πλ. Ελευθερύασ 1 Φανιϊ 731 06 ISBN: 960 – 630 – 272 – 5

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟ΢ ΕΙ΢ΑΓΨΓΗ

11 13

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΠΡΨΣΟ: Η ΠΑΡΑΔΟ΢ΙΑΚΗ ΚΡΗΣΙΚΗ ΔΙΑΣΡΟΥΗ Τγιεινό δύαιτα και μακροβιότητα Κρητικό και μεςογειακό διατροφό Διατροφό ό Δύαιτα Η παραδοςιακό Κρητικό Δύαιτα – Η μελϋτη Rockefeller

18 24 29 35

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ: ΟΙ ΚΑΣΑΒΟΛΕ΢ ΣΗ΢ ΚΡΗΣΙΚΗ΢ ΔΙΑΙΣΑ΢ Η μητϋρα κρητικό γη Ο κρητικόσ πληθυςμόσ Η δύαιτα ςτην αρχαύα Κρητικό Πολιτεύα Σα ςυςςύτια και τα γυμνϊςια Η λιτότητα και η εγκρϊτεια Δύαιτεσ και δύαιτεσ Σον ςύτον, τον ούνον και το ϋλαιον Σον ϊρτον ημών τον επιούςιον Πύετε εξ αυτού πϊντεσ Ϊλαιον προσ την εν υγεύα χρόςιν ϊριςτον Γεννήματα καὶ θρέμματα τῶν ἀγρῶν Γεννόματα και ποιόματα Σα τησ ευλογύασ γεννόματα

56 58 61 64 69 75 83 88 91 95 98 104 108

ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ: ΕΠΙ΢ΣΡΟΥΗ ΢ΣΗΝ ΚΡΗΣΙΚΗ ΔΙΑΣΡΟΥΗ Από την φτώχεια ςτην αφθονύα Από την «λεπτύνουςα» ςτην «παχύνουςα» δύαιτα Από το χωρϊφι ςτο τραπϋζι Η ξενικό τρϊπεζα Επιςτροφό ςτην παραδοςιακό Κρητικό Διατροφό Τςτερόγραφο

112 119 124 128 133 136

ΦΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ ΕΤΡΕΣΗΡΙΟ

137 139 149

ΠΡΟΛΟΓΟ΢ Αν θϋλεισ να ςχεδιϊςεισ το αϑριο, ϋλεγαν οι παλιϐτερού μασ, ταξύδεψε και μελϋτηςε το χθεσ, γιατύ το μϋλλον εύναι παιδύ του παρελθϐντοσ, γιατύ το χθεσ εύναι η μεγϊλη μότρα του αϑριο. Γεννηθόκαμε και μεγαλώςαμε ς΄ ϋναν Σϐπο με πολϑ μακρινϐ το παρελθϐν του. Μια απϋραντη «αλϊνα» τησ Ιςτορύασ ο Σϐποσ μασ. Εκατομμϑρια ϊνθρωποι πριν απϐ μασ περϊςανε και φϑγανε, ςυνεργϊςτηκαν και ςυγκροϑςτηκαν, παύξανε, γελϊςανε και ϋκλαψαν, ϋχτιςαν και γκρϋμιςαν και εν τϋλει δημιοϑργηςαν το δικϐ μασ ςόμερα. Εύναι ςτοιχειώδησ η υποχρϋωςη ϐλων μασ να προςπαθόςουμε, αυτϐν τον Σϐπο «το μικρϐ, το μϋγα», αυτϐ το «μουςεύο του παγκϐςμιου πολιτιςμοϑ και τησ ιςτορύασ», να τον περιδιαβοϑμε με προςοχό, να τον ςπουδϊςουμε με ςεβαςμϐ ςτο μεγαλεύο που περικλεύει και να τον παραδώςουμε ςτα παιδιϊ μασ καλϑτερο. Προλογύζοντασ το βιβλύο που ϋχεισ ςτα χϋρια ςου, φύλε αναγνώςτη, αιςθϊνομαι την υποχρϋωςη, πριν απϐ οτιδόποτε ϊλλο, να ευχαριςτόςω και να ςυγχαρώ το Γιώργο Αγοραςτϊκη για το νϋο του ϋργο. Σον ευχαριςτώ γιατύ, με το καινοϑργιο του βιβλύο, προςφϋρει ςε ϐλουσ μασ την ευκαιρύα, να ανατρϋξουμε, μϋςα απϐ την ιςτορικό καθημερινϐτητα και το διατροφικϐ πολιτιςμϐ μασ, ςτο παρελθϐν που ανϋδειξε την Κρότη και τουσ πριν απϐ μασ. Σον ςυγχαύρω γιατύ, το καινοϑργιο του βιβλύο, δύνει ςε ϐλουσ μασ, τουσ παλιϐτερουσ εννοώ, αλλϊ και τουσ πιο νϋουσ, το βαςικϐ υλικϐ και την ϋμπνευςη, για να αντιταχθοϑμε αποτελεςματικϊ ςτη ςϑγχρονη, βϊρβαρη καθημερινϐτητα και ςτισ ακϐμη πιο βϊρβαρεσ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των πιο απεχθών απϐ τισ ϐψεισ τησ ςϑγχρονησ παγκοςμιοποιημϋνησ πραγματικϐτητασ. Σο βιβλύο του Αγοραςτϊκη εύναι ϋνα βιβλύο λιτϐ, καλογραμμϋνο, κατανοητϐ, περιεκτικϐ, ϋνα βιβλύο που δικαιολογεύ απολϑτωσ τουσ λϐγουσ για τουσ οπούουσ γρϊφτηκε. Αυτϐ το τελευταύο και απολϑτωσ αυτονϐητο νομύζω, το ςυναντοϑμε, ϐλο και πιο ςπϊνια ςτα ποικύλα «ςυγγρϊμματα», που φτϊνουν ςτα χϋρια, ϐλων ϐςοι εξακολουθοϑμε να διαβϊζουμε και να αγαποϑμε τα βιβλύα. Διαβϊζοντϊσ το και «ταξιδεϑοντασ» ευχϊριςτα, θα ϋλεγα απολαυςτικϊ μαζύ του, «πόγα» ςε τϐπουσ γνωςτοϑσ, ςε εποχϋσ μακρινϋσ και «εύδα» ςυντοπύτεσ μασ διαφορετικοϑσ μα τϐςο γνώριμουσ!... ΢κεφτϐμουνα, πραγματοποιώντασ το ονειρικϐ αυτϐ ταξύδι, πϐςο ςτενϊ εύναι δεμϋνοι και πϐςο αδιϐρατεσ εύναι οι

προτεραιϐτητεσ και ο ρϐλοσ των τριών βαςικών κρύκων τησ αλυςύδασ που «δϋνει» και εν τϋλει διαμορφώνει την πορεύα των οργανωμϋνων ανθρώπινων κοινωνιών, απϐ τισ απαρχϋσ τησ ιςτορύασ τουσ μϋχρι τισ μϋρεσ μασ. Εύναι προφανϋσ ϐτι αναφϋρομαι ςτο περιβϊλλον, ςτη διατροφό και βϋβαια ςτη γλώςςα. Εύμαςτε αυτού που εύμαςτε, γιατύ πορευτόκαμε ςτο ςυγκεκριμϋνο περιβϊλλον, γιατύ γευτόκαμε τα γεννόματϊ του, που εμεύσ διαμορφώςαμε χωρύσ αφϑςικεσ παρεμβϊςεισ και επικοινωνοϑμε.. ριζύτικα, με μια ντοπιολαλιϊ που «μυρύζει» δύκταμο και μαλοτϑρα.. ήμωσ το ταξύδι κϊποτε τελειώνει και αναπϐφευκτα, η ςημερινό πραγματικϐτητα, γεννϊ ςκϋψεισ μελαγχολικϋσ, προοιωνύζεται δϑςκολεσ μϋρεσ για μασ και κυρύωσ για τα παιδιϊ μασ… Σο περιβϊλλον και η διατροφό μασ και η γλώςςα μασ μολϑνονται, απϐ παρϊγοντεσ ϐχι μϐνο εξωγενεύσ. Οι ϐποιεσ, ψυχικϋσ κυρύωσ, αντιςτϊςεισ μασ, φαύνονται αδϑναμεσ. Ο ςϑγχρονοσ, τηλεοπτικϐσ πολιτιςμϐσ δημιουργεύ κϊθε μϋρα και περιςςϐτερουσ αδρανεύσ και απαθεύσ οπαδοϑσ. ΢υςτατικϊ ςτοιχεύα του μακραύωνα πολιτιςμοϑ μασ, μετεξελύςςονται δραματικϊ ςε μουςειακϊ πλϋον εύδη… Σο βιβλύο που ϋχεισ ςτα χϋρια ςου, φύλε αναγνώςτη, ϋρχεται να προςθϋςει ςτη φαρϋτρα των πιο ευαύςθητων απϐ μασ, ϋνα ιδιαύτερα αποτελεςματικϐ «βϋλοσ» ςτην καταπολϋμηςη ϐλων αυτών των παραγϐντων, οι οπούοι, ϐχι μϐνο δημιουργοϑν τισ μελαγχολικϋσ ςκϋψεισ, ςτισ οπούεσ αναφϋρθηκα πιο πϊνω, αλλϊ αποτελοϑν ςτην ουςύα τισ πιο επικύνδυνεσ εςτύεσ υπονϐμευςησ αυτοϑ του ύδιου του πολιτιςμοϑ και τησ ιςτορύασ μασ. Γιώργοσ Κατςανεβϊκησ Νομϊρχησ Φανύων

ΕΙ΢ΑΓΨΓΗ Εγώ θωρώ την τϊβλα μασ κι εύναι καλϊ ςτρωμϋνη με μόςκουσ και με ζϊχαρεσ και με τα κυπαρύςςια. Η ζϊχαρό ‘ναι το ψωμύ και το κραςύ ‘ναι ο μόςκοσ, τα κυπαρύςςια του ςκαμνιού εύναι τα παλικϊρια. Ριζύτικο τραγούδι τςη τϊβλασ

Ο ςκοπϐσ ΢τισ μϋρεσ μασ αναγνωρύζεται γενικϊ ϐτι η παραδοςιακό δύαιτα των Κρητών ςυγκεντρώνει τα χαρακτηριςτικϊ εκεύνα που την καθιςτοϑν την υγιεινϐτερη δύαιτα. Η αναγνώριςη πρϐκυψε μετϊ τα αποτελϋςματα μακροχρϐνιων ςυγκριτικών ιατρικών ερευνών, ϐπου φϊνηκε ϐτι οι Κρότεσ υπόρξαν οι υγιϋςτεροι και οι μακροβιϐτεροι απϐ τουσ κατούκουσ ϊλλων περιοχών και λαών του πλανότη και τοϑτο αποδϐθηκε ςτη δύαιτα και διατροφό τουσ. Σα αποτελϋςματα αυτών των ερευνών ϋςπευςαν να τα οικειοποιηθοϑν πολλού ϊλλοι, κϊτω απϐ τη γενικό ομπρϋλα του ϐρου «Μεςογειακό Διατροφό». Ϊνα ϐρο που ϐλα και ϐλουσ τα χωρεύ. Ϊτςι η «Κρητικό Διατροφό» χϊθηκε μϋςα ςτο αϐριςτο περιβϊλλον τησ «μεςογειακόσ διατροφόσ» και δεν μπορεύ να διακρύνει κανεύσ ποια εύναι τα διακριτικϊ τησ γνωρύςματα, ποια εύναι τα ςτοιχεύα που τη ςυγκροτοϑν και τη διαφοροποιοϑν ωσ πρϐτυπο διατροφόσ. Αν οι ιατρικϋσ ϋρευνεσ υπϋδειξαν τη παραδοςιακό δύαιτα των Κρητικών ωσ την υγιεινϐτερη, το ερώτημα που μπαύνει εύναι

ποια όταν αυτό η δύαιτα, ποιο εύναι το περιεχϐμενϐ τησ, που βαςύζεται, πωσ εξελύχτηκε διαχρονικϊ και πωσ αλλοιώνεται και διαμορφώνεται ςόμερα. Ο ςκοπϐσ αυτοϑ του ϋργου εύναι να απαντόςει ς΄ αυτϐ το ερώτημα. Σα θετικϊ αποτελϋςματα τησ κρητικόσ διατροφόσ αναφϋρονται ςε μια προηγοϑμενη γενιϊ που δε βρύςκεται πλϋον ςτη ζωό. Εντωμεταξϑ τα πρϊγματα ϊλλαξαν γρόγορα και αλλοιώθηκε το παραδοςιακϐ διατροφικϐ πρϐτυπο. ΢όμερα διατηροϑνται λύγα απϐ τα ςτοιχεύα του ϐπωσ και η ανϊμνηςη του ςτισ μεγαλϑτερεσ γενιϋσ. Οι Κρότεσ μποροϑν και οφεύλουν να αναςϑρουν απϐ το παρελθϐν αυτόν τη παραδοςιακό διατροφό, να την προςαρμϐςουν ςτισ ςϑγχρονεσ ςυνθόκεσ ζωόσ, να διαφυλϊξουν και να αναδεύξουν να το πραγματικϐ περιεχϐμενϐ τησ. Σουσ ϋχει κληρονομηθεύ ϋνασ ϊϒλοσ θηςαυρϐσ απϐ τον οπούο μποροϑν να κερδύζουν το πιο πολϑτιμο αγαθϐ για τον ϊνθρωπο που εύναι η υγεύα, να κερδύζουν την ευζωύα και την ποιϐτητα ςτη ζωό τουσ και μαζύ να τον αξιοποιόςουν οικονομικϊ. Για να γύνει αυτϐ, πρϋπει να αναβιώςει η παραδοςιακό διατροφό, να αναδειχτεύ και διαφυλαχτεύ το περιεχϐμενϐ τησ. Διαφορετικϊ θα χαθεύ μϋςα ςτην ομύχλη των γενικών ϐρων ό το πολϑ-πολϑ να μεύνει ωσ μια ανϊμνηςη μια ιδιϐτυπησ μαγειρικόσ.

Η διϊρθρωςη Σο βιβλύο τοϑτο αποτελεύ μια ιςτορικό ϋρευνα για την εξϋλιξη τησ δύαιτασ των Κρητών και των ςτοιχεύων που τη διαμϐρφωςαν ςτο πϋραςμα του χρϐνου. Με αφετηρύα την ιατρικό ϋρευνα και τα αποτελϋςματϊ τησ, προςπαθεύ να φωτύςει τα ςτοιχεύα τησ διατροφόσ τησ γενιϊσ των “μακρϐβιων Κρητών” με τη βοόθεια τησ διατροφικόσ ϋρευνασ τησ μελϋτησ Rockefeller, ςτο Πρώτο Κεφϊλαιο. Σα ςτοιχεύα τησ κρητικόσ δύαιτασ αναζητοϑνται ςε βϊθοσ χρϐνου απϐ την αφετηρύα τουσ. Με το πωσ αυτϊ διαμορφώθηκαν και εξελύχτηκαν μϋχρι ςόμερα, αςχολεύται το Δεϑτερο Κεφϊλαιο. Γενιϋσ και γενιϋσ δοκιμϊςτηκαν με τα ύδια προβλόματα και καταςτϊλαξαν ςτισ δικϋσ τουσ απαντόςεισ. Η δύαιτα και η διατροφό δεν μποροϑςε να ξεφϑγει απϐ την προςοχό των αρχαύων Ελλόνων. Ϊνασ ανθρωπιςτικϐσ πολιτιςμϐσ δεν μποροϑςε να αφόςει απ΄ ϋξω μια πρωτεϑουςα ανθρώπινη ανϊγκη. Ϊτςι φαύνονται πολϑ ςϑγχρονεσ και διδακτικϋσ οι αρχαύεσ ςοφύεσ για τη δύαιτα. Σο Σρύτο Κεφϊλαιο καταγύνεται με το πώσ και γιατύ αλλοιώθηκε η παραδοςιακό κρητικό δύαιτα τισ τελευταύεσ δεκαετύεσ και ποιο εύναι το δϋον γενϋςθαι για την αναβύωςη και διατόρηςό τησ απϐ τουσ νεϐτερουσ Κρητικοϑσ.

Οι πηγϋσ Φρηςιμοποιοϑνται τα διαθϋςιμα προσ τοϑτο αποςπϊςματα απϐ τισ αρχικϋσ πηγϋσ τουσ, ωσ τεκμόρια αποδεύξεων αλλϊ και για το ςκοπϐ τησ προςφορϊσ επιχειρημϊτων. Βαςικϐ ςτοιχεύο τησ ιςτορικόσ αναφορϊσ αποτελεύ η μελϋτη του Ιδρϑματοσ Rockefeller για την Κρότη, απϐ την πρωτϐτυπη ϋκδοςό τησ ςτα αγγλικϊ απϐ το Πανεπιςτόμιο

Princeton του New Jersey το 1953, η οπούα εύναι πιο πλόρησ και πληςιϋςτερη χρονικϊ προσ τη γενιϊ που παρακολουθόθηκε ςτισ ιατρικϋσ ϋρευνεσ. Επύςησ ςτην ιςτορικό ϋρευνα αναζητόθηκαν ϐλεσ οι ςχετικϋσ αναφορϋσ απϐ το θηςαυρϐ τησ αρχαύασ ελληνικόσ γραμματεύασ του Πανεπιςτημύου Irvin Καλιφϐρνιασ με παραπομπό ςτισ πρωτϐτυπεσ εκδϐςεισ των αρχαύων ςυγγραμμϊτων. Για τη νεώτερη περύοδο τα ςτοιχεύα εύναι απϐ τισ ςτατιςτικϋσ απογραφϋσ τησ Ε΢ΤΕ ό απϐ αλλοϑ με ςυγκεκριμϋνη αναφορϊ τησ πηγόσ. Οι ϋνθετεσ φωτογραφύεσ εύναι τησ περιϐδου 1930-1955 και απ’ ϐλεσ τισ περιοχϋσ τησ Κρότησ. Η βιβλιογραφύα ςτο τϋλοσ περιλαμβϊνει -μεταξϑ των ϊλλωνϐλεσ τισ χρηςιμοποιοϑμενεσ πηγϋσ πληροφοριών και αποςπαςμϊτων ςτο βιβλύο. Καλό ανϊγνωςη. Γιώργοσ Αγοραςτϊκησ

Τγιεινό δύαιτα και μακροβιϐτητα «κατὰ πᾶςαν γῆν καὶ κατὰ πάντα ἀέρα μακρόβιοι γεγόναςιν ἄνδρεσ οἱ γυμναςίοισ τοῖσ προςήκουςιν καὶ διαίτῃ τῇ ἐπιτηδειοτάτῃ πρὸσ ὑγίειαν χρώμενοι» Λουκιανόσ,, Μακρόβιοι, 6.6

Η ΑΡΦΗ ϋγινε το 1956 απϐ το δρ. Ωνςελ Κϋισ (Ancel Keys), γιατρϐ καρδιολϐγο απϐ τη Μινεςϐτα, ο οπούοσ εύχε την ιδϋα και οργϊνωςε την πρώτη διακρατικό μελϋτη για την εξϋταςη των καρδιαγγειακών παθόςεων ςε ςχϋςη τον τρϐπο ζωόσ και τη διατροφό των ανθρώπων. Ο Κϋισ και οι ερευνητϋσ ςυνεργϊτεσ του, επϋλεξαν τα δεύγματϊ τουσ ςε 16 ομϊδεσ ανδρών απϐ επτϊ χώρεσ με διαφορετικϋσ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ, απϐ την Ιταλύα, τη Γιουγκοςλαβύα, την Ολλανδύα, τη Υιλανδύα, τισ ΗΠΑ, την Ιαπωνύα και την Ελλϊδα. Απϐ την Ελλϊδα επελϋγηςαν δϑο ομϊδεσ, μια ςτην Κϋρκυρα και μια ςτην Κρότη. Αντικεύμενο τησ ϋρευνασ όταν η αξιολϐγηςη τησ μακροβιϐτητασ των κατούκων, τησ θνηςιμϐτητασ απϐ τα καρδιαγγειακϊ νοςόματα, απϐ τον καρκύνο και τησ ςυνολικόσ θνηςιμϐτητασ. Δεκαπϋντε χρϐνια αργϐτερα ανακοινώθηκαν τα αποτελϋςματα τησ μελϋτησ, ϐπου φϊνηκε ϐτι η Κρότη όρθε τελευταύα ςε αριθμϐ θανϊτων και με μεγϊλη διαφορϊ απϐ οιαδόποτε ϊλλη χώρα, ακϐμα και απϐ τισ ϊλλεσ μεςογειακϋσ περιοχϋσ τησ ϋρευνασ. Σα αποτελϋςματα αποδϐθηκαν ϐτι οφεύλονται ςτη δύαιτα και διατροφό των κατούκων των περιοχών που εξετϊςτηκαν.

ΚΡΗΣΗ

627 149

ΚΔΡΚΤΡΑ

846

ΙΑΠΩΝΙΑ

1200

145

ΓΙΟΤΓΚΟ΢ΛΑΒΙΑ

1021

202

ΙΣΑΛΙΑ

1092

317

ΟΛΛΑΝΓΙΑ

1134

424

ΗΠΑ

961

466

ΦΙΛΑΝΓΙΑ 0

1390

200 400 600 800 1000 1200 1400 1600

΢ΣΕΦΑΝΙΑΙΑ ΘΝΗ΢ΙΜΟΣΗΣΑ

Διϊγραμμα: Αποτελϋςματα που κατϋγραψε η μελϋτη A.Keys

Απϐ νεϐτερη αξιολϐγηςη οριςμϋνων ςτοιχεύων τησ μελϋτησ των Επτϊ Φωρών (Keys A.) και ειδικϊ τησ ςχϋςησ μεταξϑ διαφϐρων ομϊδων τροφών απϐ τη μια και των θανϊτων απϐ ςτεφανιαύα νϐςο απϐ την ϊλλη, επιςημαύνεται ϐτι η θνηςιμϐτητα απϐ καρδιαγγειακϋσ παθόςεισ (εμφρϊγματα και ανακοπϋσ) όταν ςημαντικϊ μειωμϋνη ςτισ χώρεσ ϐπου οι διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των κατούκων περιλϊμβαναν υψηλό πρϐςληψη φυτικών τροφών και μονοακϐρεςτων λιπαρών οξϋων1. Ο Δρ A.Menotti του Σμόματοσ Επιδημιολογύασ του Πανεπιςτημύου τησ Μινεςϐτα ςυνϐψιςε τα βαςικϊ πορύςματα. «Οι ερευνητϋσ βρόκαν μια ιςχυρό θετικό 1

Αλαθνξά από ην 71ν ΢πλέδξην ηεο Δπξσπατθήο Δηαηξίαο Αζεξνζθιήξσζεο, Αζήλα-Κσο 1999

ςυςχϋτιςη μεταξϑ τησ ςτεφανιαύασ νϐςου και τησ κατανϊλωςησ βουτϑρου, κρϋατοσ, γϊλακτοσ και γλυκών, ενώ η κατανϊλωςη φυτικών τροφών και ιδιαύτερα οςπρύων και λαδιοϑ ςυςχετύζεται αρνητικϊ με τα κροϑςματα ςτεφανιαύασ νϐςου». Και ςυμπλόρωςε «οι διαπολιτιςμικϋσ αναλϑςεισ επαληθεϑουν την υπϐθεςη ϐτι τα διατροφικϊ ςχόματα εύναι καθοριςτικϊ για τισ διαφορϋσ θνηςιμϐτητασ απϐ ςτεφανιαύα νϐςο και επιβεβαιώνουν την αρνητικό επύδραςη των ζωικών και φυτικών τροφών» ςτον κύνδυνο για καρδιαγγειακϊ νοςόματα. Μια απϐ τισ πιο ςημαντικϋσ μεταγενϋςτερεσ ϋρευνεσ ςτο θϋμα αυτϐ, εύναι η Μελϋτη Lyon Heart που πραγματοποιόθηκε ςε καρδιοπαθεύσ, απϐ το Γϊλλο Καθηγητό Serge Renaud ςτη Λυϐν το 1988 και όρθε να επιβεβαιώςει την ορθϐτητα των αποτελεςμϊτων τησ προηγοϑμενησ μελϋτησ Keys και να διαλϑςει ϐποιεσ αμφιβολύεσ εύχαν διατυπωθεύ γι’ αυτόν. Για τη μελϋτη αυτό, 605 αςθενεύσ που εύχαν υποςτεύ ϋμφραγμα του μυοκαρδύου, χωρύςτηκαν τυχαύα ςε δϑο ομϊδεσ και ςτη μύα εκτϐσ απϐ τη φαρμακευτικό αγωγό δϐθηκε το διαιτολϐγιο τησ Κρητικόσ διατροφόσ με βαςικϐ ςτοιχεύο το ελαιϐλαδο και ςτην ϊλλη το διαιτολϐγιο πρώτησ βαθμύδασ τησ American Heart Association. Σα αποτελϋςματα ϋδειξαν μια μεύωςη κατϊ 70% ςτην πρώτη ομϊδα ςτουσ θανϊτουσ απϐ καρδιϊ και ςτα μη θανατηφϐρα εμφρϊγματα του μυοκαρδύου ϋναντι τησ δεϑτερησ2. Και ο Δρ. Renauld ςυμπϋρανε επύςησ με την ϋρευνϊ του και επιβεβαύωςε το γεγονϐσ ϐτι η μακροβιϐτητα των Κρητών οφεύλεται κυρύωσ ςτη διατροφό τουσ.

Σα απνηειέζκαηα δεκνζηεύζεθαλ ζην Lancet (1994, 343: 1454-1459), ζην American Journal of Clinical Nutrition (1995, 61: 1360S-1367S) θαη ζην Circulation (1999, 99: 779-785). Δπίζεο παξνπζηάζηεθαλ από ηνλ Serge Renaud ζηελ Κξήηε ζην δηεζλέο ζπλέδξην κε ζέκα: “Μεζνγεηαθή δηαηξνθή θαη πξόιεςε ησλ ρξόλησλ λνζεκάησλ” πνπ έγηλε ζηελ Αγία Πειαγία 5-8/6/2003.

Γενικϊ αναγνωρύζεται ϐτι η κρητικό διατροφό ςυνδυϊζει ϐλα εκεύνα τα ςτοιχεύα τησ υγιεινόσ δύαιτασ που ϐταν γύνονται τρϐποσ ζωόσ, εξαςφαλύζουν την καλό υγεύα. Οι κοινϋσ χρϐνιεσ και εκφυλιςτικϋσ αςθϋνειεσ τησ εποχόσ μασ και ειδικϊ οι καρδιαγγειακϋσ παθόςεισ και ο καρκύνοσ, αποτελοϑν την κϑρια αιτύα θανϊτου ςτην εποχό μασ. Η ςτεφανιαύα νϐςοσ και ο καρκύνοσ αποτελοϑν την κϑρια αιτύα θανϊτου, ςε ποςοςτϐ 21% κϊθε μια, ςτην Ευρώπη. Εύναι φυςικϐ η μελϋτη των επτϊ χωρών του Α. Keys να αποτελεύ μια ςοβαρό αποκϊλυψη για τον τρϐπο πρϐληψησ και αντιμετώπιςησ αυτοϑ του τϐςο μεγϊλου προβλόματοσ τησ εποχόσ μασ. Σο μυςτικϐ τησ μακροζωύασ το κρατοϑςαν οι Κρητικού των προηγοϑμενων γενεών με τη διατροφό και τον τρϐπο ζωόσ τουσ. Σο μυςτικϐ όταν η Κρητικό παραδοςιακό δύαιτα. Δεν ϋγινε ϐμωσ καμιϊ προςπϊθεια να αναλυθεύ και να πιςτοποιηθεύ αυτό η δύαιτα ςυγκεκριμϋνα. Αντύθετα χρηςιμοποιόθηκε για να πιςτοποιηθεύ ςτο ϐνομϊ τησ μια ανϑπαρκτη ιςτορικϊ διατροφό που ονομϊςτηκε «Μεςογειακό». Δυςτυχώσ, απϐ τα τϋλη τησ δεκαετύασ του 1960, ςτα τϋλη τησ μελϋτησ των επτϊ χωρών, οι βαθμιαύεσ αλλαγϋσ ςτισ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των Κρητικών και η αλλούωςη των παραδοςιακοϑ κρητικοϑ διατροφικοϑ προτϑπου δεν ϋδωςε τη δυνατϐτητα νϋων αναλυτικϐτερων ςυγκριτικών μελετών που θα προςδιϐριζαν πολϑ ςυγκεκριμϋνα ϐλουσ τουσ παρϊγοντεσ που ςυνθϋτουν το παραδοςιακϐ κρητικϐ διατροφικϐ πρϐτυπο. ΢ημαντικϋσ εύναι οι αλλαγϋσ ςτο κρητικϐ διαιτολϐγιο τα τελευταύα 35 χρϐνια επιςημαύνει3 ο Δρ. Α. Καφϊτοσ απϐ το Πανεπιςτόμιο Κρότησ. «Μεταξύ αυτών εύναι η αύξηςη τησ κατανϊλωςησ τυριού και κρϋατοσ, που αντικατοπτρύζεται και 3

Γηάιεμε «Κξεηηθή Γηαηξνθή: παξειζόλ θαη παξόλ», 71ν ΢πλέδξην ηεο Δπξσπατθήο Δηαηξίαο Αζεξνζθιήξσζεο, Αζήλα-Κσο 1999

ςτη ςύνθεςη του λιπώδουσ ιςτού όπου η ποςότητα κορεςμϋνων και πολυακόρεςτων λιπαρών οξϋων ϋχει αυξηθεύ κατϊ 25% και 7% αντιςτούχωσ ενώ τα μονοακόρεςτα λιπαρϊ οξϋα ϋχουν μειωθεύ κατϊ 14%. Οι αλλαγϋσ ςτη διατροφό ςυνοδεύονται από επιδεύνωςη ενόσ από τουσ βαςικούσ παρϊγοντεσ κινδύνου για ςτεφανιαύα νόςο, του ςυνολικού επιπϋδου χοληςτερόλησ ςτο πλϊςμα που ανϋβηκε από τα 182 ςτα 249 mg/dl, και από τη ςυνεπαγόμενη αύξηςη των θανϊτων από ςτεφανιαύα νόςο κατϊ 10% ςτισ γυναύκεσ και 24% ςτουσ ϊνδρεσ. Σα ςτοιχεύα αυτϊ δεύχνουν ότι υπϊρχει μια τϊςη ςτην Κρότη και ενδεχομϋνωσ και ςε ϊλλα μϋρη τησ Μεςογεύου για απομϊκρυνςη από την ιδιαύτερα ςυνιςτώμενη παραδοςιακό διατροφό προσ μια αυξανόμενη και δυςμενό δυτικοπούηςη του διαιτολογύου.» Απϐ τα πορύςματϊ πιο εξειδικευμϋνων μελετών, απϐ πλόθοσ βιοχημικών, κλινικών και ανθρωπολογικών ερευνών γύνεται ϐλο και πιο φανερϐ ϐτι μεταξϑ των ςπουδαιϐτερων ςτοιχεύων τησ διατροφόσ για τισ ευεργετικϋσ τουσ επιδρϊςεισ ςτην υγεύα εύναι οι υδατϊνθρακεσ, τα λαχανικϊ, τα φροϑτα, τα ϐςπρια, το κραςύ και το ελαιϐλαδο. Οι νϋεσ επιςτημονικϋσ ϋρευνεσ εςτιϊςτηκαν ςτη μελϋτη ιδιαύτερα του ελαιολϊδου και ςτισ επιπτώςεισ του ςτη διατόρηςη τησ υγεύασ. Σα οφϋλη τησ διατροφόσ που περιλαμβϊνει ελαιϐλαδο ϋχουν καταδειχθεύ και επαρκώσ αποδειχθεύ επιςτημονικϊ. ΢όμερα εύναι γνωςτϐ ϐτι η θρεπτικό και θεραπευτικό αξύα του ελαιολϊδου, ειδικϊ του ϋξτρα παρθϋνου, ςυνύςταται ςτη βϋλτιςτη αναλογύα των χημικών του ςυςτατικών. Ενώ το μεγαλϑτερο μϋροσ του ελαιϐλαδου αποτελεύται απϐ μονοακϐρεςτα λιπαρϊ οξϋα, υπϊρχει μεγϊλοσ αριθμϐσ ςυςτατικών που υπϊρχουν μϐνο ςε μικρϋσ ποςϐτητεσ που εύναι ευεργετικϊ για την υγεύα του ανθρώπου. Η προςτατευτικό επύδραςη του ελαιολϊδου βαςύζεται ςε δϑο θεμελιώδη ςυςτατικϊ του, ςτα μονοακϐρεςτα λιπαρϊ οξϋα

και ςτισ αντιοξειδωτικϋσ ουςύεσ. Σα μονοακϐρεςτα λιπαρϊ οξϋα που περιϋχει μειώνουν το επύπεδο τησ "κακόσ" χοληςτερϐλησ, χωρύσ να επηρεϊζουν το επύπεδο τησ "καλόσ". Οι αντιοξειδωτικϋσ ουςύεσ, ϐπωσ εύναι οι τοκοφερϐλεσ (βιταμύνη Ε), η βιταμύνη Κ, τα φλαβονοειδό και οι αρωματικϋσ φαινϐλεσ δημιουργοϑν ϋναν αμυντικϐ μηχανιςμϐ προςταςύασ για πολλϋσ αςθϋνειεσ, εμποδύζοντασ βλαβερϋσ και δηλητηριώδεισ διεργαςύεσ.

Κρητικό και μεςογειακό διατροφό Η Μελϋτη των Επτϊ Φωρών (Keys A.) και οι ςυμπληρωματικϋσ ϋρευνεσ μεταγενϋςτερα, απϋδειξαν ϐτι η θνηςιμϐτητα απϐ καρδιαγγειακϋσ παθόςεισ, όταν ςημαντικϊ μειωμϋνη ςτισ χώρεσ ϐπου οι διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των κατούκων περιλϊμβαναν υψηλό πρϐςληψη μονοακϐρεςτων λιπαρών οξϋων και φυτικών τροφών. Σο γεγονϐσ αυτϐ οδόγηςε ςε μια γενύκευςη και με βϊςη ϋνα επύ μϋρουσ ςτοιχεύο, τησ χρόςησ ελαιολϊδου, θεωρόθηκε ϐτι η διατροφό των κατούκων ςτισ ευρωπαώκϋσ μεςογειακϋσ χώρεσ, που παρουςιϊζουν ωσ κοινϐ ςτοιχεύο τη χρόςη ελαιολϊδου ςτην τροφό, ϋχει τισ ύδιεσ ευεργετικϋσ επιδρϊςεισ ςτην υγεύα των ανθρώπων. Ϊτςι εφευρϋθηκε ο ϐροσ «Μεςογειακό Διατροφό». Η μελϋτη ϐμωσ των Επτϊ Φωρών αποδεικνϑει ϐτι οι ευεργετικϋσ επιδρϊςεισ τησ Κρητικόσ Διατροφόσ ςτην υγεύα εύναι πολϑ μεγαλϑτερεσ απϐ ϊλλεσ Μεςογειακϋσ περιοχϋσ και ϋτςι δεν εξηγεύται η γενύκευςη που ϋχει γύνει. Αν η Κρητικό δύαιτα επιβραβεϑτηκε και επιλϋχθηκε ωσ η βϋλτιςτη για την υγεύα, ςτην πρϊξη επιςκιϊςτηκε και χϊθηκε πύςω απϐ τον τύτλο «μεςογειακό». Μπόκε ςτο ύδιο τςουβϊλι με ανϐμοιεσ δύαιτεσ και χρηςιμοποιεύται ο τύτλοσ τησ για να ονομαςτοϑν υγιεινϋσ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ ϊλλων περιοχών που βρύςκονται ακϐμα και ςτον αντύποδϊ τησ. Οι τυπικϋσ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ ςτισ μεςογειακϋσ χώρεσ ϋχουν ςημαντικϋσ διαφορϋσ. Ενδεχομϋνωσ να παρουςιϊζουν κοινϊ ςτοιχεύα απϐ περιοχό ςε περιοχό, αλλϊ ςτο ςϑνολο και ςτα επιμϋρουσ οι διαφορϋσ εύναι μεγϊλεσ ϋωσ και αντύθετεσ. Σελεύωσ διαφορετικό εύναι η παραδοςιακό διατροφό των Ελλόνων απϐ των Αρϊβων, των Σοϑρκων απϐ των Ιςπανών, των Γϊλλων απϐ των ΢ϋρβων, των Ιταλών απϐ των Αλγερινών κ.ο.κ. Διαφορετικό εύναι και η παραδοςιακό διατροφό μϋςα ςτα ύδια κρϊτη. Διαφορετικό ςτη ΢ικελύα απϐ τη Λομβαρδύα, ςτην Ανδαλουςύα απϐ την Καταλονύα,

διαφορετικό ςτην Κρότη απϐ τη Μακεδονύα κ.ο.κ. ΢την πραγματικϐτητα ϋχομε πολλϋσ και διαφορετικϋσ διατροφϋσ ςτην ευρϑτερη περιοχό τησ μεςογεύου, που οριςμϋνεσ μεταξϑ τουσ μπορεύ να ‘χουν οριςμϋνα κοινϊ ςημεύα. Μπορεύ οριςμϋνα τρϐφιμα ϐπωσ το ελαιϐλαδο να εύναι κοινϊ και ςημαντικϊ ςτα πλαύςια μιασ υγιεινόσ διατροφό αλλϊ δεν εύναι τα μϐνα. Ϊνα πρϐτυπο δύαιτασ και διατροφόσ καθορύζεται απϐ το ςϑνολο των τροφών, την ποιϐτητα, την ποςϐτητα και την αναλογύα τουσ και φυςικϊ απϐ τον τρϐπο ζωόσ και διαβύωςησ. Ϊνα πρϐτυπο διατροφόσ δεν μπορεύ να προςδιοριςτεύ απϐ ϋνα προώϐν. Ο κϐςμοσ ςόμερα διαιρεύται ςε καθοριςμϋνεσ διατροφικϋσ περιοχϋσ, ϐπου επικρατοϑν κοινϊ ςτοιχεύα απϐ τα προώϐντα που παρϊγονται και χρηςιμοποιοϑνται ωσ τροφϋσ, απϐ τισ διαδικαςύεσ και τεχνικϋσ που χρηςιμοποιοϑνται ςτην παραςκευό των φαγητών, απϐ τον τρϐπο ζωόσ που ϋχουν οι ϊνθρωποι και απϐ τισ κοινωνικϋσ και πολιτιςτικϋσ ςχϋςεισ που διαμορφώνουν γϑρω απϐ την ικανοπούηςη τησ βιολογικόσ τουσ ανϊγκησ για τροφό. Μπορεύ απϐ περιοχό ςε περιοχό να υπϊρχουν κοινϊ προώϐντα ωσ κοινού παρονομαςτϋσ, π.χ. το ρϑζι, το ψωμύ, το κρϋασ, το ελαιϐλαδο, αλλϊ απϐ μϐνα τουσ δεν μποροϑν να προςδιορύςουν τη διατροφό κϊθε μιασ περιοχόσ ό κϊθε μιασ γεωγραφικόσ ζώνησ. Ακϐμα και ςτην περύπτωςη του ελαιολϊδου, που λϋγεται ϐτι αποτελεύ το κοινϐ ςημεύο των μεςογειακών περιοχών και απϐ το οπούο προςδιορύζεται η μεςογειακό διατροφό, δεν ϋχει την ύδια ςυμμετοχό ςτη διατροφό ωσ καταναλιςκϐμενη ποςϐτητα και ωσ ςυνδυαςμϋνο υλικϐ με ϊλλεσ τροφϋσ ςτισ διϊφορεσ μεςογειακϋσ περιοχϋσ, αλλϊ παρουςιϊζει μεγϊλεσ αποκλύςεισ. Η Κρητικό διατροφό διακρύνεται απϐ την καθολικό χρόςη ελαιολϊδου και μϊλιςτα παρθϋνου ςε μεγϊλη ποςϐτητα, που ξεπερνϊ τα 30 κιλϊ κατ’ ϊτομο το χρϐνο, ενώ ςτισ ϊλλεσ μεςογειακϋσ χώρεσ κυμαύνεται απϐ 0,5 - 11 κιλϊ

και ϐχι παρθϋνου. ΢την υπϐλοιπη Ελλϊδα η μϋςη κατανϊλωςη εύναι ςτο μιςϐ τησ Κρότησ. Σο 2000 πραγματοποιόθηκε ςτο Λονδύνο το Διεθνϋσ ΢υνϋδριο για τη μεςογειακό διατροφό. Η Δόλωςη Κοινόσ Αποδοχόσ4 αναφϋρει τα εξόσ: “ ΒΑ΢ΙΚΕ΢ ΑΡΦΕ΢ Η Τγιεινό Παραδοςιακό Μεςογειακό Διατροφό Ο όροσ «παραδοςιακό Mεςογειακό Διατροφό» ϋχει ςυγκεκριμϋνο περιεχόμενο. Φρηςιμοποιεύται για να καθορύςει τισ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ που χαρακτόριζαν οριςμϋνεσ περιοχϋσ τησ Μεςογεύου ςτισ αρχϋσ τησ δεκαετύασ του ’60, όπωσ εύναι η Κρότη, οριςμϋνα μϋρη τησ υπόλοιπησ Ελλϊδασ και η νότια Ιταλύα. Η Μεςογειακό Διατροφό των αρχών τησ δεκαετύασ του ’60 μπορεύ να περιγραφεύ με τα ακόλουθα γενικϊ χαρακτηριςτικϊ: αφθονύα φυτικών τροφών (φρούτων, λαχανικών, διαφόρων ειδών ψωμιού, δημητριακών, πατϊτασ, οςπρύων, ξηρών καρπών και ςπόρων) φρϋςκα, εποχιακϊ προώόντα τοπικόσ παραγωγόσ, ελϊχιςτα επεξεργαςμϋνα φρϋςκα φρούτα ωσ το ςυνηθιςμϋνο καθημερινό επιδόρπιο και γλυκϊ που περιϋχουν ςυμπυκνωμϋνα ςϊκχαρα ό μϋλι λύγεσ φορϋσ την εβδομϊδα ελαιόλαδο ωσ κύρια πηγό λιπαρών γαλακτοκομικϊ προώόντα (κυρύωσ τυρύ και γιαούρτι) καθημερινϊ, ςε μικρϋσ ϋωσ μϋτριεσ ποςότητεσ ψϊρια και πουλερικϊ ςε μικρϋσ ϋωσ μϋτριεσ ποςότητεσ κανϋνα ϋωσ τϋςςερα αυγϊ την εβδομϊδα μικρϋσ ποςότητεσ κόκκινου κρϋατοσ και

Γήισζε θνηλήο απνδνρήο: http://europa.eu.int/comm/agriculture/prom/olive/medinfo/gr/consensus/ index.htm

μικρϋσ ϋωσ μϋτριεσ ποςότητεσ κραςιού, ςυνόθωσ με τα γεύματα. Αυτό η διατροφό, όςο μπορούμε να την προςδιορύςουμε με ακρύβεια, εύχε χαμηλό περιεκτικότητα ςε κορεςμϋνα λιπαρϊ (ποςοςτό μικρότερο ό ύςο με το 7-8% του ςυνόλου των θερμύδων), με το ςυνολικό ποςοςτό λιπαρών να κυμαύνεται, μεταξύ των διαφόρων περιοχών, από λιγότερο του 25% ϋωσ περιςςότερο του 35% του θερμιδικού ςυνόλου. Επιπλϋον, βϊςει των ςτοιχεύων, ϋχουμε ενδεύξεισ ότι η αγροτικό ό οικιακό εργαςύα διαμόρφωνε ϋναν τρόπο διαβύωςησ ο οπούοσ περιλϊμβανε τακτικό ςωματικό δραςτηριότητα και εύχε ωσ αποτϋλεςμα πολύ μικρότερα ποςοςτϊ παχυςαρκύασ από ό,τι ςτισ Η.Π.Α.” Και ςυνεχύζει παρακϊτω: «Παραλλαγϋσ τησ Μεςογειακόσ Διατροφόσ υπϊρχουν ςε διϊφορεσ περιοχϋσ τησ Μεςογεύου, όπωσ ςε οριςμϋνα μϋρη τησ Γαλλύασ, ςτην Ιςπανύα, ςε ϊλλεσ περιοχϋσ τησ Ιταλύασ, ςτο Λύβανο, ςτο Μαρόκο, ςτην Πορτογαλύα, ςτη ΢υρύα, ςτην Σουρκύα, ςτην Συνηςύα και αλλού· δεν ϋχουν όμωσ μελετηθεύ λεπτομερώσ. ΢ύμφωνα με τον οριςμό που δύνεται εδώ, η διατροφό αυτό ςυνδϋεται αυςτηρϊ με τισ περιοχϋσ τησ Μεςογεύου, όπου καλλιεργεύται παραδοςιακϊ η ελιϊ.» Εύναι προφανϋσ πωσ πρϐκυψε αυτϐσ ο ϐροσ και ποια εύναι η ςκοπιμϐτητϊ του. Γεγονϐσ ϐμωσ εύναι ϐτι ϋτρεξε το Ελληνικϐ κρϊτοσ και δια των Τπουργεύων Γεωργύασ και Τγεύασ επύςημα υιοθϋτηςε την «μεςογειακό διατροφό». Η αποκαλοϑμενη «μεςογειακό διατροφό» εύναι απροςδιϐριςτη, δεν ϋχει υπϐςταςη, αποτελεύ επινϐηςη. Σησ προςδϐθηκε τεχνητϐ περιεχϐμενο το οπούο αντλόθηκε απϐ την Κρητικό διατροφό. Αντύθετα η Κρητικό διατροφό ϋχει ιςτορικό υπϐςταςη και μπορεύ να πιςτοποιηθεύ ωσ πρϐτυπο τησ υγιεινόσ διατροφόσ αφοϑ βϋβαια προςδιοριςτεύ με ακρύβεια το περιεχϐμενϐ τησ. Απϐ οριςμϋνουσ παρϊγοντεσ η Κρητικό διατροφό προβϊλλεται αϐριςτα ωσ ϋνα ιδιαύτερο διατροφικϐ πρϐτυπο ςτα πλαύςια τησ μεςογειακόσ, χωρύσ

ϐμωσ να προςδιορύζεται ποια εύναι τα χαρακτηριςτικϊ τησ και ποιεσ εύναι οι διαφορϋσ τησ απϐ τισ ϊλλεσ διατροφϋσ. Ϋ αυτϐ γύνεται με επιλεκτικό αναφορϊ ς’ οριςμϋνα απϐ τα επύ μϋρουσ ςτοιχεύα τησ. Σο ζότημα που τύθεται μετϊ απϐ ϐλα αυτϊ, εύναι πιο εύναι το περιεχϐμενο τησ Κρητικόσ διατροφόσ; Η εργαςύα αυτό προςπαθεύ να προςεγγύςει διαχρονικϊ απϐ την κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιςτικό πλευρϊ αυτϐ το θϋμα. Προςπαθεύ να αναςϑρει απϐ το παρελθϐν και απϐ τισ πηγϋσ που εύναι διαθϋςιμεσ το χαμϋνο πρϐτυπο τησ κρητικόσ διατροφόσ και διαύτησ, να βρει τη διατροφικό ςυνϋχεια των Κρητών. Με αφετηρύα τη βαςικό διαπύςτωςη τησ μελϋτησ επτϊ χωρών ϐτι η υγιεινϐτερη διατροφό εύναι η παραδοςιακό κρητικό, αφόνομε τα ςυμπερϊςματα και τισ αναλϑςεισ τησ ιατρικόσ ϋρευνασ για τουσ ερευνητϋσ επιςτόμονεσ και γιατροϑσ, που εύναι ειδικού να μιλοϑν γι’ αυτϊ και ξεκινϊμε μια ιςτορικό διαδρομό ςτο θϋμα. Σο αντικεύμενϐ μασ εύναι πωσ καταγρϊφεται και προςδιορύζεται η Κρητικό διατροφό ςε βϊθοσ χρϐνου. Ποιεσ εύναι οι γενικϐτερεσ κοινωνικοοικονομικϋσ ςυνθόκεσ που τη γϋννηςαν και τη διαμϐρφωςαν.

Διατροφό ό Δύαιτα

«τὰ προςτάγματα, τῆ ὑγιεινῆ τέχνη διαιτᾶςθαι» Γαληνόσ, Τγιεινών λόγοσ, 036 6.165.5

ήπωσ ςημειώνουν τα ελληνικϊ λεξικϊ, δύαιτα εύναι ο τρϐποσ διατροφόσ τον οπούο ακολουθεύ κανεύσ. ΢την αρχαύα εποχό η λϋξη εύχε ευρϑτερο περιεχϐμενο. Η ςημαςύα τησ εκτεινϐταν πϋραν του τρϐπου διατροφόσ και κϊλυπτε και τη ρϑθμιςη του τρϐπου ζωόσ του ανθρώπου5. Η ςημερινό χρόςη τησ λϋξησ «δύαιτα» παραπϋμπει ςτην ειδικό διατροφό που δύδεται ςτουσ αςθενεύσ. Η ςυςχϋτιςη τησ υγεύασ με τη δύαιτα δεν εύναι ανακϊλυψη τησ ςϑγχρονησ ιατρικόσ. Απϐ πολϑ νωρύσ ςτην αρχαύα Ελλϊδα δϐθηκε μεγϊλη αξύα ςτη ςωςτό δύαιτα, καθ’ ϐςο κρύθηκε ϐτι υγεύα των ανθρώπων εξαρτϊται ςε μεγαλϑτερο βαθμϐ απϐ τισ ςυνόθειεσ τησ διατροφόσ και τησ διαβύωςησ παρϊ απϐ την ιατρικό. ΢υςτηματικϊ και πρώτοσ αςχολόθηκε με τη δύαιτα τϐςο των υγιών ϐςο και των αςθενών ο Ιπποκρϊτησ απϐ την Κω (460370 π.Φ.). Με τη δύαιτα, καταπιϊςτηκαν και πολλού ϊλλοι γιατρού τησ αρχαιϐτητασ που ϋδωςαν φιλοςοφικϋσ προεκτϊςεισ ςτη θεωρύα τουσ, αλλϊ και πολλού διανοοϑμενοι ςτα ϋργα τουσ. Η εφεϑρεςό του Ιπποκρϊτη (το «εϑρημϊ» του) ϋγινε, γρϊφει ςτο ϋργο του «Περύ διαύτησ», προσ ικανοπούηςη δικό του και για ωφϋλεια αυτών που μαθαύνουν να κϊνουν δύαιτα. «…λέγω δὲ δίαιταν οὐ τὴν ἐν τοῖσ ἐςθιομένοισ τε καὶ πινομένοισ μόνον͵ ἀλλὰ καὶ πᾶςι τοῖσ ἄλλοισ͵ οἷον ἀργίαισ͵ γυμναίςοισ͵ λουτροῖσ͵ ἀφροδιςίοισ͵ ὕπνοισ͵ ἀγρυπνίαισ ἅπαςί τε τοῖσ ὁπωςοῦν γιγνομένοισ κατὰ τὰ τῶν ἀνθρώπων ςώματα.» Γαληνόσ, Εισ επιδημιών Ιπποκρϊτουσ 17a.660.6 5

«Σόδε δὲ τὸ ἐξεύρημα καλὸν μὲν ἐμοὶ τῷ εὑρόντι͵ ὠφέλιμον δὲ τοῖςι μαθοῦςιν͵» Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ 69.8

Ο Ιπποκρϊτησ ωσ υπϋρμαχοσ τησ προληπτικόσ ιατρικόσ αποδύδει μεγϊλη ςημαςύα ςτη δύαιτα για την απϐκτηςη και τη διατόρηςη του ςημαντικϐτερου αγαθοϑ που εύναι η υγεύα του ανθρώπου, «τοῖςιν ἀνθρώποιςι πλείςτου ἄξιόν ἐςτιν ἡ ὑγιείη». Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ υγιεινόσ 9.1

΢τα ϋργα του η δύαιτα κατϋχει ςημαντικό θϋςη. "Η δύαιτϊ μασ εύναι και η θεραπεύα μασ" δύδαξε πρώτοσ. Η «περύ διαύτησ» διδαςκαλύα του και ο προτεινϐμενοσ κώδικασ υγιεινόσ ζωόσ ϋχουν διαχρονικό αξύα. Ϊργο τησ Ιπποκρϊτειασ διαιτητικόσ εύναι η ρϑθμιςη τησ διατροφόσ και τησ διαβύωςησ των ανθρώπων για τη διατόρηςη τησ υγεύασ ς΄ αυτοϑσ που δεν πϊςχουν και για την επανϊκτηςη την υγεύασ ς’ αυτοϑσ που νοςοϑν. Διατϑπωςε ςε αξύωμα το: «οὐ δύναται ἐςθίων ὥνθροποσ ὑγιαίνειν͵ ἢν μὴ καὶ πονέῃ» Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ, i-iv 4.7

«Δεν μπορεύ να υγιαύνει μϐνο τρεφϐμενοσ και χωρύσ να γυμνϊζεται ο ϊνθρωποσ» Ο Ιπποκρϊτησ αποδύδει μεγϊλη ςημαςύα ςτη ςυμμετρύα που πρϋπει να υπϊρχει ςτην ενϋργεια που ειςϊγεται ςτον οργανιςμϐ με την τροφό και ςτην κατανϊλωςη ενϋργειασ που γύνεται με την εργαςύα και τη γυμναςτικό. Μϐνο η ςωςτό διατροφό δεν αρκεύ να ςυντηρόςει τον ϊνθρωπο ςε καλό φυςικό κατϊςταςη, αν δε ςυνδυϊζεται με τη ϊςκηςη. Η αξύα τησ Ιπποκρατικόσ ιατρικόσ αποκαλϑπτεται απϐ το ςυνδυαςμϐ κανϐνων διαιτητικόσ και κανϐνων ϊςκηςησ, με τον τρϐπο διαβύωςησ γενικϊ. Σο διαιτητικϐ ςϑςτημα ςτηρύζεται ςτην ιςορροπύα δϑο αντύθετων δυνϊμεων, η μια με την τροφό που ειςϊγει ο

ϊνθρωποσ ςτον οργανιςμϐ του και η δεϑτερη η κύνηςη, ο κϐποσ (πϐνοσ) που καταναλώνει, αφαιρεύ απϐ τον οργανιςμϐ. Η τροφό και η ϊςκηςη θεωρεύται ϐτι ϋχουν αντύθετεσ ιδιϐτητεσ, ςυμβϊλλουν ϐμωσ αμοιβαύα ςτη διατόρηςη τησ υγεύασ ενώ απϐ την υπερύςχυςη του ενϐσ ό του ϊλλου προκαλοϑνται νϐςοι. Οι αςκόςεισ καταναλώνουν και οι τροφϋσ και τα ποτϊ αναπληρώνουν τα ςυςτατικϊ του ςώματοσ. «Τπεναντίασ μὲν γὰρ ἀλλήλοιςιν ἔχει τὰσ δυνάμιασ ςῖτα καὶ πόνοι͵ ξυμφέρονται δὲ ἀλλήλοιςι πρὸσ ὑγείην· πόνοι μὲν γὰρ πεφύκαςιν ἀναλῶςαι τὰ ὑπάρχοντα· ςιτία δὲ καὶ ποτὰ ἐκπληρῶςαι τὰ κενωθέντα.» Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ, i-iv 4.8

«Οι τροφϋσ και οι αςκόςεισ ϋχουν αντύθετεσ επενϋργειεσ και ςυνδυϊζονται ςτη διατόρηςη τησ υγεύασ. Απϐ τη φϑςη τουσ οι αςκόςεισ καταναλώνουν τα υπϊρχοντα και οι τροφϋσ και τα ποτϊ ςυμπληρώνουν τα κενϊ.» Σροφϋσ και αςκόςεισ πρϋπει να βρύςκονται μεταξϑ τουσ ςε ιςορροπύα «μετρίωσ ἔχει πρὸσ ἄλληλα». Γιατύ απϐ την επικρϊτηςη του ενϐσ επύ του ϊλλου προκαλοϑνται οι αςθϋνειεσ, ενώ απϐ την ιςορροπύα τουσ διαςφαλύζεται η υγεύα, «ἀπὸ μὲν γὰρ τοῦ κρατέεςθαι ὁκοτερονοῦν νοῦςοι ἐγγίνονται· ἀπὸ δὲ τοῦ ἰςάζειν πρὸσ ἄλληλα ὑγείη πρόςεςτιν» Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ, i-iv 69.13

Σο μϋτρο, η αναλογικϐτητα, και η αρμονύα εύναι τα βαςικϊ ςτοιχεύα τησ αρχαύασ ιατρικόσ και ειδικϊ τησ προληπτικόσ. Βαςικό αρχό τησ Ιπποκρϊτειασ θεωρύασ για τη δύαιτα, αποτελεύ το «μϋτρον», «ὀργάνων ἄςκηςισ͵ πόνοι͵ ςιτία͵ ποτὰ͵ ὕπνοσ͵ ἀφροδίςια͵ πϊντα μέτρια» Ιπποκρϊτησ, Επιδημιών, 006 6.6.2.1

Ο ςωςτϐσ ϐροσ που το περιεχϐμενϐ του ανταποκρύνεται ςτο ςκοπϐ τησ «υγεύασ» του ανθρώπου εύναι η δύαιτα. Η διατροφό ανταποκρύνεται κατϊ το μϋροσ τησ πρϐςληψησ ενϋργειασ ςτον ϊνθρωπο, ςϑμφωνα με τον Ιπποκρϊτη, ενώ ςημαντικϐσ

εύναι και ο ϋτεροσ παρϊγοντασ που ϋχει να κϊνει με την κατανϊλωςη τησ ενϋργειασ του οργανιςμοϑ. Η δύαιτα καλϑπτει και τα δϑο. Εδώ χρηςιμοποιοϑνται και οι δυο ϐροι με το περιεχϐμενο που ϋχουν, η μεν δύαιτα απϐ την αρχαύα ελληνικό και η διατροφό απϐ τη νϋα ελληνικό γλώςςα.

Η παραδοςιακό κρητικό δύαιτα Η μελϋτη Rockefeller

Σο 1948 παρϋμενε ϋνα ϋτοσ δϑςκολο για τον Ελληνικϐ και τον Κρητικϐ λαϐ. Οι πληγϋσ που ϊφηςε πύςω του ο β’ παγκϐςμιοσ πϐλεμοσ δεν εύχαν κλεύςει. Ο εμφϑλιοσ πϐλεμοσ διαρκοϑςε ακϐμα. Οι ΗΠΑ ενύςχυαν την παρουςύα τουσ ςτην Ελλϊδα απϐ την προηγοϑμενη χρονιϊ (δϐγμα Σροϑμαν – Απρύλησ του 1947). ΢τη βϐρεια Ελλϊδα οι μϊχεσ μαύνονταν. Οι τελευταύοι μαχητϋσ του Δημοκρατικοϑ ΢τρατοϑ ςτην Κρότη απομονωμϋνοι ςυγκροϑονταν με τα αποςπϊςματα χωροφυλακόσ ςτην ορεινό Κυδωνύα γϑρω απϐ τον Ομαλϐ ςτα Φανιϊ. Οι Κρητικού εργϊζονται για να ανοικοδομόςουν το ςπύτι τουσ, για να ξαναφτιϊξουν τη ζωό τουσ. Σο ϋτοσ 1948 το άδρυμα Ροκφϋλερ ςτϋλνει ςτην Κρότη τουσ ερευνητϋσ του με επικεφαλόσ τον Leland G. Allbaugh για να πραγματοποιόςουν μια αναπτυξιακό μελϋτη για το νηςύ. Δημιουργόθηκε μια μεγϊλη διεπιςτημονικό ερευνητικό ομϊδα απϐ Αμερικανοϑσ επιςτόμονεσ και Ϊλληνεσ κρατικοϑσ υπϊλληλουσ και με αφετηρύα τη γενικό Διούκηςη Κρότησ – απϐ το κτύριο τησ ςημερινόσ Νομαρχύασ Φανύων- εξϐρμηςαν ς’ ϐλο το νηςύ να μελετόςουν την κατϊςταςη και να ςυγκεντρώςουν ςτοιχεύα. Η μελϋτη ολοκληρωμϋνη εκδϐθηκε αργϐτερα το 19536.

“CRETE – A CASE STUDY OF AN UNDERDEVELOPED AREA” «ΚΡΗΣΗ – MIA ΠΔΡΙΠΣΩ΢ΙΟΛΟΓΙΚΗ (ΔΙΓΙΚΗ) ΜΔΛΔΣΗ ΜΙΑ΢ ΤΠΑΝΑΠΣΤΚΣΗ΢ ΠΔΡΙΟΥΗ΢» Γηεπζπληήο ηεο έξεπλαο Leland G. Allbaugh, κε ζπλεξγάηε ηνλ George Soule. Η έθδνζε ηεο κειέηεο έγηλε πξώηε θνξά από ην Παλεπηζηήκην Princeton ηνπ New Jersey ην 1953, απ’ όπνπ θαη ε κεηαθνξά-κεηάθξαζε εδώ. Απνζπάζκαηα πνπ κεηαθέξνληαη είλαη από ηηο ζειίδεο 97 έσο 135.

Ο ςκοπϐσ τησ ϋρευνασ ϐπωσ δηλώθηκε, όταν να δώςει κατευθϑνςεισ ςτην υποανϊπτυκτη Κρότη για την εκβιομηχϊνιςη τησ και για την «εξϑψωςη του βιοτικοϑ επιπϋδου» των Κρητών. Η πειραματικό ϋρευνα που ϋγινε, ονομϊςτηκε υποδειγματικό και αποδεύχτηκε ςπουδαύα ωσ προσ τον προςδιοριςμϐ των κοινωνικών, οικονομικών και υγειονομικών προβλημϊτων τησ Κρότησ ςτη μετϊ τον πϐλεμο εποχό. Ϊνα τμόμα τησ μελϋτησ αφορϊ τη δύαιτα και διατροφό των Κρητών. ΢τα πλαύςιϊ τησ πραγματοποιόθηκε μια αναλυτικό εξϋταςη και αποδϐθηκε μια ακριβόσ καταγραφό και αποτϑπωςη την περύοδο εκεύνη τησ «Κρητικόσ Διατροφόσ» 7, ϐπωσ την ονομϊζουν. Σο γεγονϐσ αυτϐ ϋχει ιδιαύτερα ςημαςύα και αξύα για μασ, γιατύ μπορεύ να αξιοποιηθεύ ωσ αφετηρύα και βϊςη για ςυγκρύςεισ με νεώτερεσ περιϐδουσ. Ο πϐλεμοσ και η κατοχό υπόρξε μια καταςτροφικό περύοδοσ για την Κρότη ϐπωσ και για ϐλη την Ελλϊδα. Φϊθηκαν χιλιϊδεσ ζωϋσ, καταςτρϊφηκαν χωριϊ και υποδομϋσ. ΢τη δοκιμαςύα αυτό η γεωργύα, αν και υπϋςτη μεγϊλεσ ζημιϋσ, όταν αυτό που ςτόριξε τον πληθυςμϐ. Μεταπολεμικϊ η ζωό μπόκε πιο γρόγορα ςτον κανονικϐ τησ ρυθμϐ απϐ την υπϐλοιπη Ελλϊδα και η γεωργύα ξαναβρόκε γρόγορα την προπολεμικό τησ θϋςη. Η κοινωνύα και η οικονομύα και πριν και μετϊ τον πϐλεμο όταν ςτη βϊςη τησ αγροτικό, ϐπωσ και αιώνεσ πριν. Σο διατροφικϐ πρϐτυπο που καταγρϊφηκε ςτη μελϋτη όταν το αγροτικϐ Κρητικϐ διατροφικϐ πρϐτυπο του 20ου αιώνα και το οπούο διατηρόθηκε μϋχρι τα μϋςα τησ δεκαετύασ του 1960. 7

΢ηε δηαηξνθηθή έξεπλα ζπκκεηείραλ, ε Γξ. δηαηηνιόγνο Αλδξνκάρε Σζόγθα ηεο Παγθόζκηαο Οξγάλσζεο Σξνθίκσλ (FAO) θαη ηνπ Τπνπξγείνπ ΢πληνληζκνύ, o Γξ J.R. Tremolierres ηνπ Δζληθνύ Ιλζηηηνύηνπ Τγηεηλήο από ηε Γαιιία θαη ε Διέλε ΢δξηλ ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο.

Η μελϋτη δεν διαπύςτωςε ςοβαρϊ προβλόματα υποςιτιςμοϑ ςτην Κρότη. Η μϋςη κατανϊλωςη τροφύμων κατ’ ϊτομο και μϋρα το 1948 μετρόθηκε ςε 2550 θερμύδεσ, ελαφρϊ υψηλϐτερη απϐ την κατανϊλωςη την προπολεμικό περύοδο που όταν 2300-2499 θερμύδεσ, πρϊγμα ποϑ ςημαύνει ϐτι ο πληθυςμϐσ πολϑ γρόγορα όρθε ςτο επύπεδο τησ διατροφόσ που βριςκϐταν πριν τον πϐλεμο. Οι Κρητικού που μετρόθηκαν ςτη μελϋτη των επτϊ χωρών (A. Keys) όταν «οι ύδιοι» που ανατρϊφηκαν και μεγϊλωςαν με τη διατροφό και εύχαν τον τρϐπο ζωόσ που κατϋγραψε η μελϋτη «Ροκφϋλερ». Σο υγιεινϐ Κρητικϐ διατροφικϐ πρϐτυπο που πιςτοποιόθηκε απϐ την ϋρευνα των επτϊ χωρών, εύναι το Κρητικϐ διατροφικϐ πρϐτυπο ςτα μϋςα του 20ου αιώνα. Αν τα αποτελϋςματα απϋδειξαν τη μικρϐτερη θνηςιμϐτητα των Κρητών ϋναντι των ϊλλων περιοχών και Φωρών ωσ αποτϋλεςμα διατροφόσ και δύαιτασ τουσ, αξύζει να διερευνηθεύ και να διαφυλαχτεύ το παραδοςιακϐ διατροφικϐ πρϐτυπο αυτόσ τησ γενιϊσ. Ασ δοϑμε λοιπϐν εκτενϋςτερα μερικϊ απϐ τα αποτελϋςματα και τα ςυμπερϊςματα τησ μελϋτησ «Ροκφϋλερ» για την Κρητικό δύαιτα. Για τη διατροφικό ϋρευνα επιλϋχτηκαν 765 οικογϋνειεσ, με διαδικαςύεσ τυχαύασ δειγματοληψύασ, αντιπροςωπευτικϋσ ϐλων των κοινωνικών κατηγοριών και των περιοχών τησ νόςου (44 περιοχϋσ). ΢τισ οικογϋνειεσ αυτϋσ καταγρϊφηκαν με κϊθε με λεπτομϋρεια και ςχολαςτικϐτητα η εβδομαδιαύα κατανϊλωςη τροφών, η παραςκευό των φαγητών, η παραγωγό των αγαθών, η διατόρηςη και αποθόκευςό τουσ, η αγορϊ και εμπορύα των προώϐντων και μαζύ οι διατροφικϋσ ςυνόθειεσ και τα ϋθιμα. Η Κρότη την εποχό εκεύνη παρόγαγε ϐλα τα προώϐντα. Ελλειμματικό όταν ςτο ςιτϊρι ϐπου ειςαγϐταν η μιςό

καταναλιςκϐμενη ποςϐτητα και ςτο ρϑζι ϐπου ειςαγϐταν ϐλο. Η Κρητικό γη ϋδινε ϐλεσ τισ τροφϋσ για ϐλο το χρϐνο. Η Κρότη λϐγω τησ γεωγραφικόσ τησ θϋςησ, τησ γεωγραφικόσ τησ απομϐνωςησ, λϐγω του ϐτι οι μεταφορϋσ και το εμπϐριο, πλην οριςμϋνων περιϐδων, όταν δϑςκολεσ, προβληματικϋσ και ακριβϋσ με υψηλϐ κϐςτοσ μεταφορϊσ, παραγωγικϊ και διατροφικϊ όταν αυτϊρκησ. Ο πληθυςμϐσ τησ ςτο ςϑνολϐ του ό κατϊ περιοχό, χωριϐ ό και νοικοκυριϐ όταν αυτοςυντηροϑμενοσ. Ο γεωργϐσ παρόγαγε μϐνοσ τισ περιςςϐτερεσ τροφϋσ που κατανϊλωνε η οικογϋνειϊ του. ΢ε ςυνδυαςμϐ ο καθημερινϐσ αγώνασ τησ επιβύωςησ, η χειρονακτικό εργαςύα και η κύνηςη, εύχε ωσ αποτϋλεςμα τη ςκληραγώγηςη, τη διατροφικό λιτϐτητα και ωσ εκ τοϑτων την υγεύα. Απϐ τον πληθυςμϐ των 475.000 κατούκων τησ απογραφόσ του 1948, το 80% όταν αγρϐτεσ οι οπούοι καλλιεργοϑν 2.512.000 ςτρϋμματα γησ (8ςτρ/κεφαλό). Η Κρότη τϐτε εύχε τη μεγαλϑτερη πυκνϐτητα πληθυςμοϑ ςτην Ευρώπη. Ο Κρητικϐσ λαϐσ ςτο ςϑνολϐ του βρϋθηκε εϑρωςτοσ. Σο βιοτικϐ επύπεδο όταν χαμηλϐ. Ψσ βαςικϊ οικονομικϊ προβλόματα, τα οπούα κρατοϑςαν ςε χαμηλό ςτϊθμη το βιοτικϐ επύπεδο, οι ερευνητϋσ ςημεύωςαν τουσ περιοριςμϋνουσ φυςικοϑσ πϐρουσ, την ϋλλειψη κεφαλαύων, τη χαμηλό απϐδοςη εργαςύασ και την ανυπαρξύα εποπτικόσ και οργανωτικόσ ικανϐτητασ. Επύ ςαρϊντα αιώνεσ οι βαςικϋσ τροφϋσ των Κρητών εύναι τα δημητριακϊ, τα ϐςπρια, τα ϊγρια χϐρτα, τα φροϑτα, το γϊλα, το κατςικύςιο κρϋασ, το κυνόγι και τα ψϊρια ςε περιοριςμϋνεσ ποςϐτητεσ. Σα βαςικϊ τρϐφιμα για τη κρητικό διατροφό εύναι ςχεδϐν τα ύδια ϐπωσ κατϊ τη διϊρκεια των αιώνων που προηγοϑνται μϋχρι και τη Μινωικό περύοδο. Ψσ απϐδειξη οι μελετητϋσ ςημειώνουν ϐτι αποτελοϑν τα γεωργικϊ προώϐντα, οι εγκαταςτϊςεισ αποθόκευςησ, ο εξοπλιςμϐσ και τα ϋργα τϋχνησ που βρύςκονται ςτα αρχαιολογικϊ μνημεύα.

«Η κρητικό διατροφό αποτελεύται κυρύωσ απϐ τα τρϐφιμα φυτικόσ προϋλευςησ, με τα δημητριακϊ, τα λαχανικϊ, τα φροϑτα, και την υπερύςχυςη ελαιολϊδου». Σο ψωμύ δεν ϋλειπε ποτϋ απϐ το τραπϋζι «κανϋνα γεϑμα δεν θεωρεύται πλόρεσ χωρύσ ψωμύ». Μεγϊλη εντϑπωςη προκαλεύται ς’ ϐλουσ ξϋνουσ επιςκϋπτεσ και περιηγητϋσ που επιςκϋπτονται την Κρότη τουσ τελευταύουσ αιώνεσ, η «καθ’ υπερβολόν»8 χρόςη του ελαιολϊδου ςτη διατροφό. Εδώ οι ερευνητϋσ ςημειώνουν με ϋμφαςη: «΢τον ξϋνο επιςκϋπτη οι τροφϋσ φαύνονται να κολυμποϑν κυριολεκτικϊ ςτο λϊδι»9. Ϊνασ ϊλλοσ επιςκϋπτησ ακριβώσ ϋνα αιώνα πιο πριν, ο ϊγγλοσ περιηγητόσ Robert Pasley, εύχε παρατηρόςει: «οι Κρητικού εύναι μαθημϋνοι ςτο λϊδι τησ ελιϊσ και εύναι ύςωσ το μϐνο πρϊγμα το οπούο δεν τςιγκουνεϑεται κανεύσ». Οι ερευνητϋσ ςημειώνουν και ςχολιϊζουν: «Μϐνο η μια απϐ τισ ϋξι οικογϋνειεσ εύπε ϐτι η διατροφό τησ όταν ικανοποιητικό. Μια οικογϋνεια εύπε, "εύμαςτε πειναςμϋνοι τισ περιςςϐτερεσ φορϋσ"10. Αυτό η λιτϐτητα εύναι χαρακτηριςτικϐ τησ ελληνικόσ διατροφόσ απϐ την προ Φριςτοϑ περύοδο. Οι Πϋρςεσ, που όταν μεγϊλοι φαγϊδεσ, ςυχνϊ παρατηροϑςαν, "Οι Ϊλληνεσ διακϐπτουν το φαγητϐ τουσ πριν χορτϊςουν". Σα γεϑματα του Πλϊτωνα αναφϋρθηκαν όταν τϐςο απλϊ που μερικϊ πρϐςωπα παρατηροϑςαν κακϐβουλα, "εκεύνοι που δειπνοϑν με τον Πλϊτωνα θα εύναι ςε ϊριςτη υγεύα την επομϋνη το πρωύ"11.

Υνπξκνύδεο Βπδάληηνο 1842 « food seemed literally to be "swimming" in oil» 10 "We are hungry most of the time" 11 Οι μελετητϋσ αναφϋρονται ςτο ςχετικό απόςπαςμα από το ϋργο του Πλούταρχου, Τγιεινϊ παραγγϋλματα «Σιμόθεοσ εἶπε τῇ προτεραίᾳ δεδειπνηκὼσ ἐν Ἀκαδημείᾳ παρὰ Πλάτωνι μουςικὸν καὶ λιτὸν δεῖπνον͵ ὡσ οἱ παρὰ Πλάτωνι δειπνήςαντεσ καὶ εἰσ αὔριον ἡδέωσ γίγνονται.» 127.A.10 9

Αυτό η λιτϐτητα εύναι χαρακτηριςτικϐ τησ ελληνικόσ διατροφόσ απϐ την προ Φριςτοϑ περύοδο. Σο γεγονϐσ αυτϐ μπορεύ να εξηγόςει εν μϋρει γιατύ οι Κρητικού εύναι λεπτού. Με την ολιγϊρκειϊ τουσ απϋκτηςαν την ικανϐτητϊ να αντϋξουν την πεύνα και τισ κακουχύεσ κατϊ τη διϊρκεια του πολϋμου και των επαναςτϊςεων.» Παρακϊτω αναφϋρονται αναλυτικϊ ςτο διαιτολϐγιο του Κρητικοϑ:

Ημερόςια γεϑματα «Η ημϋρα του κρητικοϑ, που εύναι ςυχνϐτερα αγρϐτησ, εύναι μακριϊ. Σα γεϑματα κατανϋμονται για μύα περύοδο πολλών ωρών. Ο αριθμϐσ γευμϊτων υπολογύςτηκαν κατϊ μϋςο ϐρο ςε 3,7 κϊθε ημϋρα… Σα τυπικϊ γεϑματα βρϋθηκαν να ποικύλλουν κϊπωσ ςτισ κοινϐτητεσ και τουσ δόμουσ, ανϊλογα με τισ ώρεσ απαςχϐληςησ, τη θϋςη και την εγγϑτητα τησ εργαςύασ και το ειςϐδημα. ΢τισ αγροτικϋσ περιοχϋσ, το πρωινϐ λαμβϊνεται μεταξϑ 6 και 7 η ώρα το πρωύ, το κολατςιϐ μεταξϑ 9 και 10 π.μ., το γεϑμα το μεςημϋρι κατϊ την 1 μ.μ. απογευματινϐ απϐ 4 ςτισ 4:30 μ.μ. και βραδινϐ μεταξϑ 6 και 8 μ.μ. ΢τισ πϐλεισ, το γεϑμα γύνεται ςυνόθωσ μεταξϑ 1 και 3 μ.μ. και το δεύπνο μετϊ απϐ 8 μ.μ.» «Mερικϊ απϐ τα πιο χαρακτηριςτικϊ γεϑματα που ςερβύρονται ςτην Κρότη εύναι: Πρϐγευμα: Χωμύ με το τςϊι ό τον καφϋ μερικϋσ φορϋσ ςυμπληρωμϋνο απϐ γϊλα, τυρύ, ό ελιϋσ. Κολατςιϐ: Χωμύ με τςϊι, καφϋ, ό κραςύ περιςταςιακϊ ςυμπληρωμϋνο απϐ γϊλα, τυρύ ό ελιϋσ ϐπωσ ςτο πρϐγευμα ό και με τα τρϐφιμα που αφόνονται απϐ την προηγοϑμενη ημϋρα. Για τισ αγροτικϋσ οικογϋνειεσ που πηγαύνουν ςτα «Όπωσ εύπε ο Σιμόθεοσ (Αθηναύοσ ςτρατηγόσ), αφού πόρε μϋροσ ςε λιτό δεύπνο ςτην Ακαδημύα με τον Πλϊτωνα, όςοι δεύπνηςαν με τον Πλϊτωνα αιςθϊνονται ωραύα και την επαύριον.»

χωρϊφια νωρύσ το πρωύ, αυτϐ να εύναι το κϑριο πρϐγευμα τουσ, το πρώτο πρϐγευμϊ τουσ εύναι μϐνο ϋνα φλιτζϊνι καφϋ ό τςϊι. Γεϑμα, εργϊςιμη ημϋρα: (1) Σο κϑριο πιϊτο αποτελεύται απϐ ϋνα απϐ τα εξόσ: λαχανικϊ, ϐςπρια, ψϊρια, δημητριακϊ μϐνα τουσ ό ςυνδυαςμϋνα. (2) Χωμύ και κραςύ. (3) ΢τα προηγοϑμενα, οι μιςϋσ απϐ τισ οικογϋνειεσ προςθϋτουν φροϑτα, τυρύ, ξηροϑσ καρποϑσ, ελιϋσ. Απογευματινϐ: Ϊνα απϐ τα εξόσ: φροϑτα, ψωμύ ελιϋσ ό τυρύ. Σα γλυκϊ ςερβύρονται ςυχνϐτερα ςτ’ απογεματινϐ παρϊ ς’ οποιοδόποτε ϊλλο γεϑμα και μϐνο ωσ ϋνα ςυμπλόρωμα ςε κϊτι ϊλλο. Δεύπνο: (1) Ϊνα απϐ τα εξόσ: περιςςεϑματα απϐ το προηγοϑμενο γεϑμα, φρϋςκα λαχανικϊ μϐνα τουσ ό ςε ςυνδυαςμϐ με δημητριακϊ. Περιςςεϑματα με κρϋασ, ψϊρια, αυγϊ ό φρϋςκα λαχανικϊ. (2) Χωμύ και κραςύ. (3) Υροϑτα ό τυρύ. Γεϑμα μεςημεριοϑ τησ Κυριακόσ: Σο γεϑμα μεςημεριοϑ τησ Κυριακόσ εύναι πιο επιμελημϋνο. Εκτϐσ απϐ το ψωμύ και το κραςύ, το κρϋασ μϐνο ό ςε ςυνδυαςμϐ με ϐςπρια, τα δϑο τρύτα των οικογενειών ςτισ πϐλεισ και τισ μιςϋσ απϐ τισ οικογϋνειεσ ςτην ϑπαιθρο, ςερβύρουν φρϋςκα λαχανικϊ ό δημητριακϊ. Σο ψϊρι αντικαθιςτϊ το κρϋασ απϐ ϋνα μικρϐ ποςοςτϐ των οικογενειών. Περύπου 44% των οικογενειών δε ςυμπληρώνουν το κϑριο πιϊτο με ϊλλεσ τροφϋσ. Σα φροϑτα αποτελοϑν το κϑριο ςυμπλόρωμα. Σο 43% των οικογενειών ςτισ πϐλεισ και το 38% ςτην ϑπαιθρο ςυμπληρώνουν με φροϑτα το γεϑμα μεςημεριοϑ τησ Κυριακόσ».

Μϋθοδοι προετοιμαςύασ Οι μϋθοδοι προετοιμαςύασ φαγητών ςημειώνουν όταν ςχετικϊ απλϋσ και ςτισ περιςςϐτερεσ περιπτώςεισ διατηρεύται η θρεπτικό αξύα των τροφών μϊλλον καλϊ. «Οι κϑριεσ μϋθοδοι μαγειρϋματοσ εύναι γιαχνύ ςε κατςαρϐλα και βραςτϐ. ΢την περύπτωςη του κρϋατοσ, η ϋρευνα ϋδειξε ϐτι

αυτϋσ οι δϑο μϋθοδοι όταν οι κϑριεσ που χρηςιμοποιόθηκαν απϐ 99% των οικογενειών». «Οι περιςςϐτερεσ οικογϋνειεσ που ςυμμετεύχαν ςτη ςυνϋντευξη, περύπου οι μιςϋσ, μαγεύρευαν μϐνο μύα φορϊ την ημϋρα». «Δεν υπόρξε κανϋνασ ειδικϐσ εξοπλιςμϐσ για τη ςυντόρηςη τροφύμων. Η ςυντόρηςη γύνεται περιςςϐτερο ςτισ αγροτικϋσ κοινϐτητεσ απ' ϐ,τι ςτισ πϐλεισ. Φρηςιμοποιεύται απλό μϋθοδοσ, ϐπωσ η ξόρανςη ςτον όλιο». «Η ςυχνό χρόςη του ψηςύματοσ γιαχνύ και βραςτοϑ και η αξιϋπαινη ςυνόθεια τησ βϑθιςησ του ψωμιοϑ ςτη ςϊλτςα, ςυντελεύ ςτην πλόρη απϐληψη των θρεπτικών ουςιών, ιδιαύτερα ανϐργανων αλϊτων και βιταμινών». Εντϐπιςαν τισ κοινωνικϋσ και θρηςκευτικϋσ επιρροϋσ ςτισ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ. «΢την ελληνικό ορθϐδοξη θρηςκεύα, υπϊρχουν πολλϋσ περύοδοι ό ημϋρεσ νηςτειών... Η νηςτεύα ςτην Ορθοδοξύα ςημαύνει αποχό απϐ ϐλα τα τρϐφιμα ζωικόσ προϋλευςησ, ςυμπεριλαμβανομϋνων των ψαριών, του τυριοϑ, των αυγών και του βουτϑρου. ΢ε μερικϋσ απϐ τισ ςημαντικϋσ ημϋρεσ νηςτειών, ϐπωσ τη μεγϊλη Παραςκευό, μερικού ϊνθρωποι απϋχουν και απϐ το ελαιϐλαδο. Σα "μη-αιμϊτινα" τρϐφιμα ϐπωσ τα αυγοτϊραχα, οι γαρύδεσ, τα ςαλιγκϊρια κ.λπ., επιτρϋπονται κατϊ τη διϊρκεια των νηςτειών. Ο βαθμϐσ τόρηςησ τησ νηςτεύασ ποικύλλει απϐ οικογϋνεια ςε οικογϋνεια και απϐ ηλικύα ςε ηλικύα. Για τα παιδιϊ ςυνόθωσ δεν επιβϊλλεται νηςτεύα για μεγϊλη περύοδο ό αυςτηρό νηςτεύα, ενώ οι ηλικιωμϋνοι μποροϑν νηςτεϑουν κατϊ τη διϊρκεια ϐλων των περιϐδων». «Σα ακϐλουθα τρϐφιμα (κατϊ φθύνουςα αρύθμηςη ςπουδαιϐτητασ) καταναλώνονται τα κατϊ τη διϊρκεια των νηςτειών: (1) τα φρϋςκα λαχανικϊ, ςυμπεριλαμβανομϋνων των ντοματών και των πατατών, (2) τα ϐςπρια, (3) οι ελιϋσ, (4) το ψωμύ, το ρϑζι, τα μακαρϐνια κ.λπ., (5) τα αυγοτϊραχα ψαριών, οι γαρύδεσ, τα καλαμϊρια, (6) το μϋλι, ο χαλβϊσ, το

πετιμϋζι, (7) φρϋςκα φροϑτα, (8) τςϊι και ζϊχαρη, (9) γαλϊκτωμα ςουςαμιοϑ (τραχύνι) και (10) χϐντροσ». «Οι ημϋρεσ γιορτόσ εύναι ευκαιρύεσ για τα μεγϊλα γλϋντια και τα ειδικϊ πολυτελό γεϑματα. Οι ονομαςτικϋσ γιορτϋσ, τα Φριςτοϑγεννα, το Πϊςχα, και ϊλλεσ γιορτϋσ εύναι ευκαιρύεσ προσ τοϑτο». Για τουσ ξϋνουσ επιςκϋπτεσ ςημειώνουν: «…οι οικογϋνειεσ του χωριοϑ ό τησ κοινϐτητασ μποροϑν να ςυγκεντρώςουν τα τρϐφιμϊ τουσ, πϊντοτε εξ ό επτϊ εύδη και να τα προςφϋρουν για να ευχαριςτόςουν ςτουσ φιλοξενοϑμενουσ. Εκτϐσ απϐ το τελευταύο πιϊτο των φροϑτων, το γεϑμα περιλαμβϊνει λύγο κρϋασ, κοτϐπουλο ό κυνόγι ό ψϊρι μαγειρεμϋνα και ςερβιριςμϋνα με διϊφορουσ τρϐπουσ και τϑπουσ πιϊτων. Οι οικογϋνειεσ μποροϑν να ςτερηθοϑν οτιδόποτε προκειμϋνου να προςφϋρουν τα καλϑτερα ςτο φιλοξενοϑμενο. Αυτϋσ οι γιορτϋσ επιτρϋπουν ςτουσ Κρητικοϑσ να παρουςιϊςουν ςτουσ επιςκϋπτεσ τα προώϐντα του χωριοϑ τουσ και ςυγχρϐνωσ δεύχνουν τη βαθιϊ υπερηφϊνειϊ τουσ. Αυτϊ τα "ςυμπϐςια" εύναι ςτοιχεύα μιασ βαθιϊσ παρϊδοςησ ςτη φιλοξενύα, που εύναι ϊγνωςτη και ϋξω απϐ τα δυτικϊ πρϐτυπα».

Επύπεδα κατανϊλωςησ και προϋλευςη τροφύμων 1. Δημητριακϊ και προώϐντα δημητριακών «Η κατανϊλωςη δημητριακών και των προώϐντων τουσ όταν μεγϊλη -ςϑμφωνα με την ϋρευνα-, 2,45 κιλϊ κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα, ςε ςϑγκριςη με 1,72 κιλϊ ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ. Σα κϑρια δημητριακϊ που καταναλώνονται εύναι το ςιτϊρι και το κριθϊρι. Σο κριθϊρι παρϊγεται εξ ολοκλόρου ςτο νηςύ. Απϐ τα ϊλλα δημητριακϊ που καταναλώνονται ϐπωσ ςιτϊρι, αλεϑρι ό μακαρϐνια, η μιςό ποςϐτητα ειςϊγεται. Περιςςϐτερο απϐ η μιςό απϐ την κατανϊλωςη δημητριακών ςτο νηςύ όταν υπϐ τη μορφό ψωμιοϑ, κουλουριών και παξιμαδιών που ϋγιναν απϐ το ςιτϊρι. ήπου παρϊγεται

κριθϊρι, το ψωμύ γύνεται απϐ ϋνα μύγμα ςύτου και κριθαριοϑ ό εξ ολοκλόρου κριθαριοϑ. Σα παξιμϊδια που γύνονται απϐ μύγμα ςιταριοϑ και κριθαριοϑ προτιμώνται ιδιαύτερα ςτισ αγροτικϋσ περιοχϋσ. Σο ποςοςτϐ του αλεϑρου που καταναλώνεται ανϋρχεται ςτο 85 ϋωσ 100% του αλευροποιημϋνου ςιταριοϑ. ΢υνόθη ςτοιχεύα ςτη διατροφό αποτελοϑν τα μακαρϐνια του εμπορύου, οι ςπιτικϋσ χυλϐπιτεσ, ο χϐντροσ και τα παρεμφερό παραςκευϊςματα. Σο ρϑζι εύναι δημοφιλϋσ δημητριακϐ ςτον πληθυςμϐ τησ Κρότησ. Κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ το επύπεδο κατανϊλωςησ όταν αρκετϊ χαμηλϐ, δεδομϋνου ϐτι υπόρχε μικρό ποςϐτητα και όταν ακριβϐ. ήλο το ρϑζι ειςϊγεται». 2. Πατϊτεσ και βολβού «Σα μϐνο τρϐφιμο αυτόσ τησ ομϊδασ που εμφανύςτηκε ςτη κρητικό διατροφό όταν η πατϊτα, η οπούα καταναλώνεται ςε ςημαντικϐ ποςοςτϐ… Σο ποςοςτϐ όταν 1,13 κιλϊ κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα ςε ςϑγκριςη με 1,22 κιλϊ ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ… Ολϐκληρη η καταναλιςκϐμενη ποςϐτητα παρϊγεται ςτην Κρότη. Σο μϋςο επύπεδο κατανϊλωςησ πατατών ςτισ αγροτικϋσ οικογϋνειεσ όταν ςχεδϐν διπλϊςιο απϐ αυτϐ των οικογενειών που ζουν ςτισ πϐλεισ». 3. Ζϊχαρη και ςιρϐπια «Η κατανϊλωςη ζϊχαρησ, ςιροπιών και ϊλλων γλυκών βρϋθηκε να εύναι χαμηλό, λιγϐτερο απϐ 113 γραμμϊρια κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα, ςε ςϑγκριςη με τα 902 γραμμϊρια ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ. ήλη η ποςϐτητα ζϊχαρησ ειςϊγεται. Σα ςιρϐπια όταν κυρύωσ τοπικϐ μϋλι. Σο μϋλι και ο μοϑςτοσ εύναι ντϐπιασ παραγωγόσ. Η ζϊχαρη χρηςιμοποιεύται κυρύωσ ςτην παραγωγό των γλυκών, των γλυκών του κουταλιοϑ και ςτον τοϑρκικο καφϋ». 4. Όςπρια, ξηρού καρπού και ςπϐροι «"Σα ϐςπρια εύναι του φτωχοϑ το κρϋασ" λϋει ϋνα κοινϐ ελληνικϐ ρητϐ. Σοπικϊ καλλιεργοϑνται πολυϊριθμεσ ποικιλύεσ

οςπρύων και ξηρών καρπών και καταναλώνονται ςε μεγϊλη κλύμακα. Σο ςουςϊμι επύςησ. Η ποςϐτητα ϐλων αυτών των τροφών που καταναλώθηκαν κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ όταν 363 γραμμϊρια κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα. Η ποςϐτητα αυτό όταν περιςςϐτερη απϐ δϑο φορϋσ απϐ την αντύςτοιχη ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ. Σα κυριϐτερα ϐςπρια που καταναλώνονται όταν ϊςπρα φαςϐλια, τα κουκιϊ, οι φακϋσ, η φϊβα, τα μπιζϋλια και τα ρεβύθια. Σα ϐςπρια μερικώσ ειςϊγονται ςτο νηςύ. Απϐ τουσ ξηροϑσ καρποϑσ, τα κϊςτανα καταναλώθηκαν ςε μεγϊλη ποςϐτητα κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ. Σα αμϑγδαλα, τα καρϑδια, και τα φιςτύκια όταν επύςησ ςυνηθιςμϋνα». 5. Λαχανικϊ «Πολλϊ εύδη λαχανικών καταναλώνονται, ϐπωσ οι βροϑβεσ, τα ραδύκια, το ςπανϊκι και πολλϊ απροςδιϐριςτα ϊγρια "χϐρτα των βουνών". Σα λϊχανα, τα πρϊςινα φαςϐλια και τα κολοκϑθια καταναλώνονται επύςησ ςε μεγϊλεσ ποςϐτητεσ. Σα λαχανικϊ ρύζασ που ςημειώθηκαν κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ όταν κυρύωσ τα κρεμμϑδια και τα ραπϊνια. Πολλϊ ϊλλα λαχανικϊ τρώγονται, ϐπωσ μελιτζϊνεσ, κουνουπύδια, μπϊμιεσ, πρϊςα, πιπεριϋσ, και ςϋλινα. Σα παντζϊρια και τα καρϐτα δεν εύναι αρεςτϊ απϐ τουσ κρητικοϑσ. Η κατανϊλωςη ςυντηρημϋνων λαχανικών - κονςερβοποιημϋνα, αποξηραμϋνα - όταν αμελητϋα. Ϊνα χαρακτηριςτικϐ γνώριςμα τησ κρητικόσ διατροφόσ όταν το πολϑ υψηλϐ επύπεδο κατανϊλωςησ λαχανικών, με ϋναν μϋςο ϐρο 1,04 κιλϊ κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα, κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ. Σο μιςϐ των λαχανικών όταν του πρϊςινου και κύτρινου τϑπου, ϐπωσ ταξινομεύται απϐ τουσ διατροφολϐγουσ». «Κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ η κατανϊλωςη ντοματών όταν πολϑ μεγϊλη, με υπολογιςμϐ μϋςου ϐρου 0,82 κιλϊ κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα. Αφ' ετϋρου, η κατανϊλωςη εςπεριδοειδών, κυρύωσ λεμονιών, όταν μικρό. ήλη η ποςϐτητα απϐ τισ ντομϊτεσ και τα εςπεριδοειδό παρϊγεται

τοπικϊ και υπόρξε φυςικϊ μια εποχιακό διακϑμανςη τησ κατανϊλωςησ. Κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ, οι ντομϊτεσ όταν ςτην αιχμό τησ παραγωγόσ και τησ διϊθεςόσ τουσ και καταναλώνονταν δϑο φορϋσ την ημϋρα ςε πολλϊ ςπύτια. Ο τοματοπολτϐσ χρηςιμοποιεύται ευρϋωσ ςτο μαγεύρεμα των λαχανικών και του κυρύωσ φαγητοϑ ϐταν δεν υπϊρχουν οι φρϋςκεσ ντομϊτεσ. Η εποχό των εςπεριδοειδών αρχύζει προσ το τϋλοσ του φθινοπώρου και ςυνεχύζεται μϋχρι το πρώιμο καλοκαύρι. Απϐ το Νοϋμβριο μϋχρι το Μϊιο τα πορτοκϊλια και τα μανταρύνια εύναι ςε αφθονύα ςτισ παρϊκτιεσ περιοχϋσ και ςε περιοριςμϋνεσ ποςϐτητεσ ςτα ορεινϊ χωριϊ». 6. Άλλα νωπϊ φροϑτα «Κατϊ τη διϊρκεια του χρϐνου τησ ϋρευνασ τα κυριϐτερα νωπϊ φροϑτα όταν τα ςταφϑλια και η μϋςη κατανϊλωςό τουσ όταν 1,4 κιλϊ κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα. Αρκετϊ μεγαλϑτερη ποςϐτητα κατανϊλωςησ εύναι ςτισ αγροτικϋσ παρϊ ςτισ αςτικϋσ περιοχϋσ... Η μϋςη κατανϊλωςη ϐλων των ϊλλων φροϑτων όταν περύπου 0,45 κιλϊ κατϊ κεφαλόν, κατανϊλωςη που εύναι περιςςϐτερο απϐ δϑο φορϋσ μεγαλϑτερη ςτην ϑπαιθρο απ’ ϐτι ςτα αςτικϊ κϋντρα. Ωλλα φροϑτα που καταναλώνονται εύναι τα μόλα, πεπϐνια και ρϐδια, μαζύ με τισ μικρϐτερεσ ποςϐτητεσ ςϑκων, ροδϊκινων, αχλαδιών και κυδωνιών. Σα δαμϊςκηνα, τα κερϊςια και τα βερύκοκα καταναλώθηκαν επύςησ εποχιακϊ το Μϊιο και τον Ιοϑνιο. Οι ελιϋσ, πρϊςινεσ ό μαϑρεσ τρώγονται καθ' ϐλη τη διϊρκεια του ϋτουσ ςε μεγϊλεσ ποςϐτητεσ. Μερικού ξηρού καρπού, ςυνόθωσ ςταφύδεσ και ςϑκα τρώγονται, αλλϊ ϊλλα ςυντηρημϋνα φροϑτα - που κονςερβοποιοϑνται - δεν εύναι διαθϋςιμα… Η ςυνολικό κατανϊλωςη φροϑτων και λαχανικών κατϊ τη διϊρκεια τησ φθινοπωρινόσ διατροφικόσ ϋρευνασ ςτην Κρότη όταν 3,76 κιλϊ κατϊ κεφαλόν ανϊ βδομϊδα. Σο ύδιο ποςοςτϐ ϐπωσ ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ καθ' ϐλη τη διϊρκεια του ϋτουσ, αλλϊ ςε ςχϋςη με την Κρότη καταναλώνονται περιςςϐτερα φροϑτα και λιγϐτερο λαχανικϊ.»

7. Κρϋασ, πουλερικϊ, ψϊρια και αυγϊ «Σο μεγαλϑτερο μϋροσ του κρϋατοσ εύναι κατςικύςιο, με το αρνύςιο να ακολουθεύ. Σο βϐειο κρϋασ και το χοιρινϐ κρϋασ τρώγονται ςε μικρϋσ ποςϐτητεσ. Η μϋςη κατανϊλωςη κρϋατοσ και προώϐντων κρϋατοσ όταν μϐνο 212 γραμμϊρια κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα». «Η κατανϊλωςη των ςυντηρημϋνων και κονςερβοποιημϋνων κρεϊτων και αλλαντικών (του λουκϊνικου, του μπϋικον, κ.λπ.) όταν πολϑ περιοριςμϋνη. Σο μεγαλϑτερο μϋροσ του κρϋατοσ εύναι τοπικόσ προϋλευςησ ϋτςι ώςτε το επύπεδο κατανϊλωςησ κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ όταν πιθανώσ αντιπροςωπευτικϐ του μϋςου επιπϋδου καθ' ϐλη τη διϊρκεια του ϋτουσ. Η κατανϊλωςη πουλερικών και κυνηγιοϑ όταν πολϑ χαμηλό, λιγϐτερο απϐ 56 γραμμϊρια κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα. Σα περιςςϐτερα απϐ τα ςαλιγκϊρια καταναλώθηκαν ςτισ αγροτικϋσ περιοχϋσ, ϐπου το μϋςο επύπεδο όταν 48 γραμμϊρια ανϊ ϊτομο την εβδομϊδα, ςε ςϑγκριςη με 28 γραμμϊρια ςτα αςτικϊ κϋντρα». «Κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ το ψϊρι που κυρύωσ καταναλώθηκε όταν ο ξηρϊλατοσ βακαλϊοσ. Ωλλα ςυντηρημϋνα ψϊρια που καταναλώνονται εύναι οι ρϋγκεσ, οι ςαρδϋλεσ και οι ςουπιϋσ. Η μϋςη κατανϊλωςη ψαριών, φρϋςκων και επεξεργαςμϋνων, όταν περύπου 170 γραμμϊρια κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα. Σο επύπεδο κατανϊλωςησ όταν ςχεδϐν ύδιο. Τπόρξαν εντοϑτοισ ςχεδϐν τρεισ φορϋσ περιςςϐτερο φρϋςκα ψϊρια που φαγώθηκαν ςτισ πϐλεισ απ’ ϐτι ςτην ϑπαιθρο. ΢’ αυτϊ περιλαμβϊνονται οι μαρύδεσ, τα μπαρμποϑνια, η τςιποϑρα και το χταπϐδι. Η κατανϊλωςη φρϋςκων ψαριών όταν πιθανώσ μεγαλϑτερη ςε αυτόν την εποχό απϐ το μϋςο ϐρο καθ' ϐλη τη διϊρκεια του ϋτουσ. Η περύοδοσ του φθινοπώρου εύναι μια απϐ τισ δϑο ςημαντικϋσ εποχϋσ των φρϋςκων ψαριών». «Η ςυνολικό ποςϐτητα κατϊ κεφαλόν, κρϋατοσ, πουλερικών, κυνηγιοϑ, ςαλιγκαριών και ψαριών που καταναλώνονται ςτην Κρότη εύναι μϐνο 30% τησ αντύςτοιχησ ποςϐτητασ ςτισ

Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ. Πολϑ λύγα αυγϊ καταναλώθηκαν. Κατϊ τη διϊρκεια τησ ϋρευνασ η κατανϊλωςη όταν λύγο περιςςϐτερη απϐ ϋνα αυγϐ ανϊ ϊτομο την εβδομϊδα. ΢τισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ η μϋςη κατανϊλωςη ανϊ ϊτομο όταν ϋνα αυγϐ ανϊ ημϋρα, ό πϋντε ϋωσ ϋξι φορϋσ περιςςϐτερο απ΄ ϐτι ςτη Κρότη». 8. Γϊλα και γαλακτοκομικϊ προώϐντα «Σο μεγαλϑτερο μϋροσ του γϊλακτοσ που καταναλώνεται εύναι γϊλα κατςικύςιο και λιγϐτερο το πρϐβειο γϊλα. Μεγϊλο ποςοςτϐ του γϊλακτοσ χρηςιμοποιεύται για την παραγωγό τυριοϑ ςε ςκληρϋσ και μαλακϋσ ποικιλύεσ. Σο μεγαλϑτερο μϋροσ του τυριοϑ παρϊγεται απϐ το πρϐβειο γϊλα την ϊνοιξη καθώσ τα κοπϊδια κινοϑνται προσ τα βουνϊ. Η κατανϊλωςη φρϋςκου γϊλακτοσ όταν 170 γραμμϊρια ανϊ ϊτομο την εβδομϊδα (περύπου τρύα τϋταρτα ενϐσ φλιτζανιοϑ του γϊλακτοσ την εβδομϊδα) με το μϋςο επύπεδο ελαφρώσ πιο υψηλϐ ςτην ϑπαιθρο απ' ϐτι ςτα αςτικϊ κϋντρα». «Η ςυνολικό κατανϊλωςη γϊλακτοσ και γαλακτοκομικών προώϐντων -ςτο ιςοδϑναμο του φρϋςκου γϊλακτοσ- όταν λιγϐτερο απϐ ϋνα τρύτο ενϐσ φλιτζανιοϑ καθημερινϊ ανϊ ϊτομο… ΢τισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ, μϋςη κατανϊλωςη αντύςτοιχου φρϋςκου γϊλακτοσ όταν τρύα φλιτζϊνια ό ϋξι φορϋσ περιςςϐτερο ανϊ ϊτομο καθημερινϊ». 9. Έλαια και λύπη «Η κατανϊλωςη ελαύων και λιπών όταν πολϑ μεγϊλη, κυρύωσ ελαιολϊδου. Η μεγϊλη ποςϐτητα καταναλιςκϐμενου ελαιολϊδου όταν ςτην πραγματικϐτητα ϋνα ςημαντικϐ χαρακτηριςτικϐ γνώριςμα τησ κρητικόσ διατροφόσ. Ποςϐτητα που εύναι ςχετικϊ υψηλϐτερη απ' ϐ,τι αντιςτοιχεύ ςυνολικϊ για την Ελλϊδα. Η κατανϊλωςη βουτϑρου εύναι μικρό και πολϑ μικρϐτερη τησ μαργαρύνησ. Σα εύδη αυτϊ παρϊγονται τοπικϊ, γύνονται απϐ ελαιϐλαδο και ςπορϋλαιο και προςτύθενται βιταμύνεσ…Σο μϋςο επύπεδο κατανϊλωςησ ελαύων και λιπών, εκτϐσ των ζωικών λιπών, όταν 590

γραμμϊρια κατϊ κεφαλόν την εβδομϊδα, ςχεδϐν 50% υψηλϐτερο απ' ϐ,τι ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ ςυνολικϊ. Τπϊρχουν οριςμϋνεσ περιοχϋσ ςτισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ ϐπου η κατανϊλωςη λιπαρών ουςιών εύναι υψηλϐτερη απ' ϐ,τι ςτην Κρότη». Οι μετρόςεισ τησ μελϋτησ ϋδωςαν τον παρακϊτω ςυγκεντρωτικϐ πύνακα για την ετόςια κατανϊλωςη ςε κιλϊ κατϊ κεφαλόν των κϑριων κατηγοριών τροφύμων ςτην Κρότη και τισ Ηνωμϋνεσ Πολιτεύεσ το 1948. ΣΡΟΥΙΜΑ Δημητριακϊ Πατϊτεσ Λαχανικϊ και φρούτα Όςπρια και ξηρού καρπού Ϊλαια και λύπη Γαλακτοκομικϊ προώόντα Κρϋασ, ψϊρια, και αυγϊ Ζϊχαρη, μϋλι, κ.λ.π. Σύνολο

ΚΡΗΣΗ Kg % 127,9 30,5 38,6 9,2 132,0 31,4 23,1 30,8

5,5 7,3

34,5 27,7 5,4

8,2 6,6 1,3

420,0

100

ΗΠΑ Kg % 78,0 11,2 49,0 7,0 202,8 29,2 6,8 20,4

1,0 2,9

190,5 27,4 100,7 14,5 46,7 6,7 694,9

100

΢ημεύωςη: ΢την κατηγορύα Ϊλαια και λύπη ςτην Κρότη περιλαμβϊνεται το ελαιόλαδο ενώ ςτισ ΗΠΑ ϊλλα λύπη και ϋλαια.

Σα ςτοιχεύα του πύνακα ςε μορφό διαγρϊμματοσ εμφανύζουν την πυραμύδα τησ παραδοςιακόσ Κρητικόσ Διατροφόσ και τη ςϑγκριςό τησ με την Αμερικανικό.

ΣΡΟΦΙΜΑ 6,7

Ζάσαπη, μέλι, κ.λ.π.

1,3

Κπέαρ, τάπια, και αςγά

14,5 6,6

Γαλακτοκομικά πποϊόντα

2,9

Έλαια και λίπη

1,0

Όσππια και ξηποί καπποί

27,4

8,2 7,3 5,5

Λασανικά και υπούτα 18,3

Δημητπιακά και πατάτερ 0,0

5,0

10,0 15,0

20,0 25,0

29,2 31,4

39,6

30,0 35,0 40,0 ΚΡΗΣΗ

ΗΠΑ

«Οι ςημαντικϐτερεσ διαφορϋσ με το αμερικανικϐ διατροφικϐ πρϐτυπο βρύςκονται ςτα μικρϐτερα ποςοςτϊ ζϊχαρησ, γαλακτοκομικών προώϐντων και κρϋατοσ που καταναλώνονται ςτην Κρότη και ςτα δημητριακϊ, τα ϐςπρια και το ελαιϐλαδο που εύναι οι τροφϋσ που καταναλώνονται ςε μεγαλϑτερεσ ποςϐτητεσ απϐ τισ κρητικϋσ οικογϋνειεσ.»

Σα θρεπτικϊ ςυςτατικϊ ήπωσ υπολϐγιςαν οι ερευνητϋσ, η περιεκτικϐτητα ςε θρεπτικϊ ςυςτατικϊ των τροφύμων τησ κρητικόσ διατροφόσ όταν η εξόσ: Tα δημητριακϊ εξαςφϊλιζαν τα 2/5 των θερμύδων και του ςιδόρου, το μιςϐ τησ πρωτεϏνησ, και τησ βιταμύνησ Β1, το ϋνα τρύτο τησ βιταμύνησ Β2 και το 1/6 του αςβεςτύου, ςτη διατροφό των Κρητικών. Tα λαχανικϊ και τα φροϑτα εξαςφϊλιζαν 8 ϋωσ 14% των θερμύδων, τησ πρωτεϏνησ και τησ βιταμύνησ Β1. Παρεύχαν τα 4/5 του αςκορβικοϑ οξϋοσ και τησ βιταμύνησ Α, το 1/4 του αςβεςτύου και τησ βιταμύνησ Β2 και το 1/5 του ςιδόρου. Σα ϐςπρια, οι ξηρού καρπού, το γϊλα, το τυρύ, το κρϋασ, τα ψϊρια και τα αυγϊ εξαςφϊλιζαν το 1/7 τησ ενϋργειασ, το 1/5 τησ βιταμύνησ Β1, τησ βιταμύνησ Α και τησ βιταμύνησ Β12, το 1/3 τησ βιταμύνησ Β2 και του ςιδόρου, τα 2/5 τησ πρωτεϏνησ και περιςςϐτερο απϐ το μιςϐ του αςβεςτύου ςτη διατροφό. Σα ϋλαια και τα λύπη παρεύχαν το 29% των θερμύδων. Η ζϊχαρη και τα ποτϊ παρεύχαν το 3% τησ ενϋργειασ. 1. Θερμύδεσ «Η μϋςη καθημερινό κατϊ κεφαλόν κατανϊλωςη θερμύδων κατϊ τη διϊρκεια του φθινοπώρου του 1948 όταν 2.547 και όταν περύπου η ύδια κατϊ τη διϊρκεια του ϋτουσ ςυνολικϊ». «Σο 39% των θερμύδων ςτην Κρότη προόλθαν απϐ τα δημητριακϊ και προώϐντα δημητριακών, το 29% απϐ τα ϋλαια και τα λύπη, το 4% απϐ τα φροϑτα, τισ ελιϋσ και ντομϊτεσ, το 7% απϐ τα ϐςπρια, τουσ ξηροϑσ καρποϑσ και τουσ ςπϐρουσ και 4% απϐ τισ πατϊτεσ.». «Παρϊ τισ μεγϊλεσ διαφορϋσ ςτον τϑπο τησ διατροφόσ ςϑμφωνα με την εποχό, δεν υπόρξε ςχεδϐν καμύα διαφορϊ ςτην καθημερινό κατανϊλωςη θερμύδων».

2. ΠρωτεϏνη και λύπη «Η μϋςη ειςαγωγό πρωτεϏνησ όταν 70,7 γραμμϊρια ανϊ κεφαλό ανϊ ημϋρα. Σο μεγαλϑτερο μϋροσ τησ πρωτεϏνησ προόλθε απϐ τισ φυτικϋσ πηγϋσ, μϐνο 17,3 γραμμϊρια εύναι ζωικόσ προϋλευςησ... Σο 47% τησ πρωτεϏνησ προόλθε απϐ τα δημητριακϊ και προώϐντα δημητριακών, το 17% απϐ τα ϐςπρια, τουσ ξηροϑσ καρποϑσ και τουσ ςπϐρουσ, το 18% απϐ το κρϋασ, τα ψϊρια, τα πουλερικϊ, το κυνόγι και τα ςαλιγκϊρια, και μϐνο το 5% απϐ το γϊλα και τα γαλακτοκομικϊ προώϐντα. Σα ειςαγϐμενα ςτον οργανιςμϐ λύπη όταν 107 γραμμϊρια ανϊ κεφαλό ανϊ ημϋρα. ΢χεδϐν ϐλη αυτό η ποςϐτητα προόλθε απϐ τισ ελιϋσ και το ελαιϐλαδο (78%). 11% εύναι ζωικόσ προϋλευςησ και προόλθαν απϐ τα τρϐφιμα του γϊλακτοσ, του τυριοϑ, του κρϋατοσ, των αυγών κ.λ.π.» 3. Αςβϋςτιο και ςύδηροσ Η μϋςη ειςαγωγό ςτον οργανιςμϐ αςβεςτύου όταν 0,46 γραμμϊρια κατϊ κεφαλό και ανϊ ημϋρα. Οι κϑριεσ πηγϋσ του αςβεςτύου ςτη διατροφό όταν το γϊλα και τα προώϐντα του (27%), τα δημητριακϊ (17%), τα ϐςπρια, οι ξηρού καρπού και οι ςπϐροι (14%). 4. Οι βιταμύνεσ «Η μϋςη ςτϊθμη ειςαγωγόσ βιταμύνησ Α όταν 3.853 ΔΜ (Διεθνεύσ Μονϊδεσ). Μϐνο 17% αυτόσ λόφθηκε προςχηματιςμϋνη απϐ τα ζωικϊ τρϐφιμα. Η κϑρια πηγό τησ βιταμύνησ Α ςτη διατροφό όταν η καροτύνη απϐ τισ ντομϊτεσ (36%) και απϐ τα πρϊςινα λαχανικϊ (38%).» «Η μϋςη κατϊ κεφαλόν ειςαγωγό ςτον οργανιςμϐ τησ βιταμύνησ Β1 όταν 1,65 χιλ. του γραμ. ανϊ την ημϋρα, τησ βιταμύνησ Β12 19,6 χιλ. του γραμ., και τησ βιταμύνησ Β2 0,98 χιλ. του γραμ. Περύπου το 55% βιταμύνησ Β1 και τησ βιταμύνησ Β12 και το 35% τησ βιταμύνησ Β2, λόφθηκαν απϐ τα δημητριακϊ και τα προώϐντα δημητριακών. Οι ϊλλεσ κϑριεσ πηγϋσ τησ βιταμύνησ Β1 όταν τα ϐςπρια (17%) και οι πατϊτεσ (10%)… Εκτϐσ απϐ τα δημητριακϊ, η κϑρια πηγό τησ

βιταμύνησ Β12 ςτη διατροφό όταν το κρϋασ, το ψϊρι, και τα αυγϊ (10%). Σο 14% τησ βιταμύνησ Β2 λόφθηκε απϐ αυτόν την ομϊδα τροφύμων, το 11% απϐ τα ϐςπρια και τουσ ξηροϑσ καρποϑσ και το 10% απϐ το γϊλα και τα γαλακτοκομικϊ προώϐντα. Η μϋςη ειςαγωγό του αςκορβικοϑ οξϋοσ όταν 90 χιλιοςτϐγραμμα κατϊ κεφαλό και ανϊ ημϋρα. Σο 38% αυτοϑ προόλθε απϐ φρϋςκα λαχανικϊ, το 33% απϐ τισ ντομϊτεσ και το 18% απϐ τισ πατϊτεσ.» Οι μελετητϋσ εντϐπιςαν ϐτι το ειςϐδημα εύναι ο παρϊγοντασ που αςκεύ τη μϋγιςτη επύδραςη ςτα επύπεδα διατροφόσ. Και ϐτι το ποςοςτϐ του ειςοδόματοσ που ξοδεϑει ο κρητικϐσ ςτα τρϐφιμα εύναι πολϑ υψηλϐ 70 ϋωσ 90%. «Η καθημερινό κατανϊλωςη απϐ τισ οικογϋνειεσ υψηλοϑ ειςοδόματοσ όταν περύπου 500 θερμύδεσ και 20 γραμμϊρια πρωτεϏνησ περιςςϐτερο απϐ αυτό τησ ομϊδασ χαμηλοϑ ειςοδόματοσ. Οι οικογϋνειεσ αυτϋσ κατανϊλωςαν κυρύωσ περιςςϐτερα ζωικϊ προώϐντα: τυρύ, κρϋασ, αυγϊ, και γϊλα». «΢τισ πϐλεισ, η κατανϊλωςη όταν λύγο υψηλϐτερη απ' ϐ,τι ςτισ αγροτικϋσ περιοχϋσ ωσ προσ τα ζωικϊ προώϐντα και τα γλυκϊ και χαμηλϐτερη ςτο ψωμύ, το ελαιϐλαδο και τα φροϑτα». Θεώρηςαν δε ϐτι «μια γενικό βελτύωςη ςτα ειςοδόματα θα επιτρϋψει ςε ϋνα μεγαλϑτερο ποςοςτϐ του πληθυςμοϑ να αγορϊζει τρϐφιμα, ειδικϊ ζωικόσ προϋλευςησ». Πρϊγμα που ϋγινε ςτη ςυνϋχεια. Κλεύνοντασ το κεφϊλαιο ςημειώνουν: «Οι περιςςϐτεροι κϊτοικοι γνωρύζουν τη ςπουδαιϐτητα των διϊφορων τροφύμων ςτη διατροφό και κϊνουν καλό χρόςη των τροφύμων που εύναι διαθϋςιμα ςτα περιοριςμϋνα οικονομικϊ τουσ μϋςα. Η χρηςιμοπούηςη ολϐκληρου του περιεχομϋνου των δημητριακών ςτο ψωμύ, η χρόςη των ϊγριων χορταριών και των πραςύνων λαχανικών, η πλόρησ χρηςιμοπούηςη των

ςφαγμϋνων ζώων, η διαδεδομϋνη πρακτικό να βρϊζουν το γϊλα και το μεγϊλο χρονικϐ διϊςτημα ςτο ϑπαιθρο, ςτον όλιο, εύναι ϐλα αυτϊ δεύγματα των ςυνηθειών που αναπτϑχθηκαν απϐ τον Κρητικϐ λαϐ, ο οπούοσ προςϊρμοςε τισ διατροφικϋσ του ςυνόθειεσ ςτουσ διαθϋςιμουσ πϐρουσ και μϋςα». Οι ερευνητϋσ κατϊλαβαν και ςωςτϊ ςημεύωςαν ϐ,τι η ζωό ςτην Κρότη, οι αξύεσ, τα όθη και ϋθιμα, ο τρϐποσ ζωόσ, οι κοινωνικϋσ ςχϋςεισ, αποτελοϑν ϋνα αδιϊςπαςτο ςϑνολο και εύναι προώϐν μακρϊσ ιςτορύασ. Η ϋρευνα ςημειώνει ϐτι ςτον τρϐπο ζωόσ των περιςςοτϋρων αγροτών πολϑ μικρό μεταβολό ϋχει ςυντελεςτεύ απϐ τησ βιβλικόσ εποχόσ. Και ϐτι «γενικϊ, η διατροφό ςτην Κρότη εύναι ϐπωσ περιγρϊφεται ςτον ήμηρο αιώνεσ πριν»12.

« the diet in Crete is as described by Homer centuries ago»

Η μητϋρα κρητικό γη Γῇ τε μητρί͵ φιλτάτῃ τροφῷ· Αιςχύλοσ, Επτϊ επύ Θόβaσ, 16

«οἱ Κρῆτεσ τὴν πατρίδα μητρίδα λέγουςι. τροφῷ γράφεται βροτῶν͵ τουτέςτι τῇ μητρὶ τῇ φιλτάτῃ τῶν ἐν ἀνθρώποισ μητέρων» ΢χόλια ςτον Αιςχύλο, Επτϊ επύ Θόβασ, 16g-i

Η μητϋρα κρητικό γη, η Μητρύδα, η πιο αγαπημϋνη απϐ τισ μητϋρεσ, εύτε ςε ειρηνικό και ελεϑθερη περύοδο, εύτε με ξϋνουσ δυνϊςτεσ, ϋθρεψε και ϋζηςε τουσ Κρότεσ ςτουσ αιώνεσ. Η γεωγραφικό θϋςη τησ Κρότησ και η απομϐνωςό τησ απϐ τη θϊλαςςα, «περικλύςτου ἁλίασ Κρήτησ», ανϊγκαςαν το πληθυςμϐ τησ να ςτηρύζεται ςτη γη του και ςτισ δικϋσ του δυνϊμεισ, να μην ϋχει να περιμϋνει απϐ πουθενϊ, για να τα βγϊλει πϋρα απϋναντι ςτον εχθρϐ αλλϊ και να επιβιώςει με τισ κϊθε φορϊ δοκιμαςύεσ και αντιξοϐτητεσ. Η Κρότη υπόρξε χώροσ ειςβολών, κατοχών και αγώνων για την ελευθερύα. Ο πληθυςμϐ τησ όταν υποχρεωμϋνοσ να πολεμϊ και να αμϑνεται ςυνεχώσ απϋναντι ςτην κϊθε φορϊ εξωτερικό επιβουλό. Οι μακροχρϐνιεσ και αλλεπϊλληλεσ επιδρομϋσ και κατακτόςεισ, οι εμφϑλιεσ ϋριδεσ και επαναςτϊςεισ, διαμϐρφωςαν ςτουσ αιώνεσ ϋνα ςκληραγωγημϋνο πληθυςμϐ και μια ςτερημϋνη διαβύωςη. Καθ’ ϐλη τη μακραύωνη περύοδο ςτην οπούα η «πολυώδυνοσ» Κρότη όταν υπϐδουλοσ ςε ςκληροϑσ δυνϊςτεσ, η μεγϊλη πλειονϐτητα το λαοϑ βριςκϐταν κϊτω απϐ μεγϊλη φτώχεια και ςτερόςεισ, γιατύ εκτϐσ των ϊλλων μεγϊλο μϋροσ απϐ το μϐχθο των ανθρώπων διοχετευϐταν ςτουσ κατακτητϋσ. Για μεγϊλεσ περιϐδουσ ο πληθυςμϐσ αποτραβιϐταν ςτην ενδοχώρα, ςτισ ορεινϋσ περιοχϋσ. Σα βουνϊ τησ Κρότησ γινϐταν το ϋςχατο καταφϑγιο των ελεϑθερων Κρητών, το

ορμητόριο του αγώνα για την ελευθερύα, αλλϊ και ο τροφοδϐτησ του πληθυςμοϑ. Οι Κρότεσ υπόρξαν «Ὀρέςτιοι», «ἐν ὄρεςι διαιτώμενοι» Σα βουνϊ τησ Κρότησ δεν ϋθρεψαν μϐνο τουσ θεοϑσ, αλλϊ και τουσ ανθρώπουσ τησ. Η Αμϊλθεια η ιερϊ αύγα δεν ϋθρεψε μϐνο το Δύα, αλλϊ και τουσ Κρητικοϑσ ςτισ πιο δϑςκολεσ ςτιγμϋσ τησ ιςτορύασ τουσ. Η Κρότη ςτη μακραύωνη ιςτορύα τησ όταν αυτοςυντηροϑμενη, με κλειςτό οικονομύα ςτισ ελεϑθερεσ εποχϋσ. Εκτϐσ απϐ την πιο πρϐςφατη περύοδο των τελευταύων δεκαετιών, μϐνο τη Μινωικό και την Ενετικό περύοδο εύχε ανεπτυγμϋνεσ οικονομικϋσ και εμπορικϋσ ςχϋςεισ με ϊλλουσ λαοϑσ και περιοχϋσ. Ση Μινωικό περύοδο η Κρότη ϋγινε η ιςχυρϐτερη ναυτικό δϑναμη ςτη Μεςϐγειο, η οπούα ςυνοδεϑτηκε απϐ την κυριαρχύα και ςτο εμπϐριο. ΢την Ενετικό περύοδο οι κατακτητϋσ ϋκαναν το νηςύ ϋνα μεγϊλο διακομιςτικϐ και εμπορικϐ τουσ κϋντρο. Σισ υπϐλοιπεσ περιϐδουσ η Κρότη περιορύςτηκε εςωτερικϊ ςτον εαυτϐ τησ. ήλεσ τισ ιςτορικϋσ περιϐδουσ, οι Κρότεσ ςτηρύχτηκαν και μϐνον ςτη γη τουσ για τη διατροφό τουσ. Εύναι χαρακτηριςτικϐ αυτϐ που γρϊφει ο Πλϊτωνασ ςτο «κρητικϐ» ϋργο του «Νϐμοι»: «ΑΘΗΝΑΙΟ΢:…βίοσ δὴ ἄλλαισ μὲν πόλεςιν παντοδαπῶσ ἂν καὶ πολλαχόθεν εἴη͵ μάλιςτα δὲ ἐκ διπλαςίων ἢ τούτοισ· ἐκ γῆσ γὰρ καὶ ἐκ θαλάττησ τοῖσ πλείςτοισ τῶν Ἑλλήνων ἐςτὶ κατεςκευαςμένα τὰ περὶ τὴν τροφήν͵ τούτοισ δὲ μόνον ἐκ γῆσ.» Πλϊτων, Νόμοι 842.c.1

«΢ε ϊλλεσ πϐλεισ εφοδιϊζονται με πολλοϑσ τρϐπουσ απϐ πολλϊ μϋρη, μϊλιςτα απϐ διπλϊςια παρϊ ς’ αυτοϑσ (Κρότεσ). Και απϐ τη γη και απϐ τη θϊλαςςα οι περιςςϐτεροι Ϊλληνεσ προμηθεϑονται τα τρϐφιμα, ς΄ αυτοϑσ μϐνο απϐ τη γη».

Ο Κρητικϐσ πληθυςμϐσ … εν δ’ ϊνθρωποι πολλού Ο Οδυςςϋασ υποκρύνεται ςτην Πηνελϐπη τον αδελφϐ του Ιδομενϋα βαςιλιϊ τησ Κρότησ και τησ περιγρϊφει τη χώρα του. «Κρήτη τισ γαῖ΄ ἔςτι μέςῳ ἐνὶ οἴνοπι πόντῳ͵ καλὴ καὶ πίειρα͵ περίρρυτοσ· ἐν δ΄ ἄνθρωποι πολλοὶ ἀπειρέςιοι͵ καὶ ἐννήκοντα πόληεσ· ἄλλη δ΄ ἄλλων γλῶςςα μεμιγμένη· ἐν μὲν Ἀχαιοί͵ ἐν δ΄ Ἐτεόκρητεσ μεγαλήτορεσ͵ ἐν δὲ Κύδωνεσ Δωριέεσ τε τριχάώκεσ δῖοί τε Πελαςγοί·» Όμηροσ, Οδύςςεια 19.172 - 19.177

Εύναι μιϊ γησ κατϊμεςα του μελανοϑ πελϊγου, η Κρότη, η ώρια κι η παχειϊ κι η τριγυρολουςμϋνη. Κατούκουσ ϋχει αρύθμητουσ, και χώρεσ ενενόντα. Κϊθε λαϐσ κι η γλώςςα του. Ζουν Αχαιού ςτον τϐπο, ζοϑνε νηςιώτεσ Κρητικού, παλικαριϊσ ξεφτϋρια, και Κϑδωνεσ, και Δωρικού, και Πελαςγού λεβϋντεσ.13 Οι ϊνθρωποι πολλού, αναρύθμητοι «ἐν δ΄ ἄνθρωποι πολλοὶ ἀπειρέςιοι» ςτην Κρότη, λϋει ο ήμηροσ. ήμωσ δεν υπϊρχουν περιςςϐτερεσ μαρτυρύεσ και ςτοιχεύα για τον πληθυςμϐ τησ Κρότησ μϋχρι τουσ Ενετοϑσ. Σα πρώτα απογραφικϊ ςτοιχεύα για τον πληθυςμϐ τησ μεγαλονόςου ϋχομε απϐ τουσ Ενετοϑσ. Με τη λεπτομερό καταγραφό που ϋκανε ο Ιϊκωβοσ Υοςκαρύνι το 1579, καταγρϊφηκαν 1070 χωριϊ και 219.000 κϊτοικοι14. Ο πληθυςμϐσ του νηςιοϑ τα πρώτα χρϐνια τησ ενετοκρατύασ 13

Μεηάθξαζε Αξγύξε Δθηαιηώηε ΢. ΢παλάθε, ΢ηαηηζηηθέο εηδήζεηο πεξί Κξήηεο ηνπ ηέινπο ηνπ 16 νπ αηώλα 14

όταν περύ τουσ 500.000 και ςτα τϋλη μειώθηκε ςτουσ 200.000 κατούκουσ. Οι Ενετού δεν ϊφηςαν πολλϊ περιθώρια ςτον κρητικϐ πληθυςμϐ για να επιβιώςει. Η ύδια κατϊςταςη ςυνεχύςτηκε και ςτην κατϊ την Οθωμανικό κατοχό. ΢την απογραφό του 1830 καταγρϊφεται ο μικρϐτεροσ πληθυςμϐσ του νηςιοϑ 129.000 κϊτοικοι. ΢τη μακραύωνη διαδρομό τησ η Κρότη φαύνεται ϐτι δεν μπϐρεςε να ξεπερϊςει τουσ 500.000 κατούκουσ παρϊ μϐνο κατϊ τισ δυο τελευταύεσ δεκαετύεσ του 20ου αιώνα. Σο ϐριο αυτϐ φαύνεται ϐτι αποτϋλεςε την ιςτορικό φϋρουςα ικανϐτητα του νηςιοϑ. ΢τισ καλϑτερεσ περιϐδουσ οικονομικόσ ανϊπτυξησ φαύνεται να πυκνοκατοικεύται το νηςύ. ΢τισ δϑςκολεσ περιϐδουσ ξϋνων κατακτητών ο πληθυςμϐσ μειώνεται δραματικϊ. Η φτώχεια, η υψηλό θνηςιμϐτητα απϐ τισ αςθϋνειεσ, η αρπαγό των προώϐντων και η βαριϊ φορολογύα, η μετανϊςτευςη και η αιμορραγύα των επαναςτϊςεων κρϊτηςε τον πληθυςμϐ ςε χαμηλϊ επύπεδα. ΢την απογραφό του 1881 ο πληθυςμϐσ ςτο νηςύ όταν 279.165 κϊτοικοι απϐ τουσ οπούουσ οι 73.234 όταν μουςουλμϊνοι. Οι πϐλεμοι, οι επαναςτϊςεισ και τα πολιτικοοικονομικϊ γεγονϐτα ςτα τϋλη του 19ου και ςτισ αρχϋσ του 20ου αιώνα ϋφεραν μεγϊλεσ ανακατατϊξεισ, απώλειεσ και μετακινόςεισ πληθυςμοϑ ςτο νηςύ. Ϊφυγαν οι μουςουλμϊνοι κϊτοικοι και όρθαν και εγκαταςτϊθηκαν αργϐτερα οι Μικραςιϊτεσ Ϊλληνεσ (33.900). Απϐ τη δεκαετύα του ‘20 αρχύζει να εμφανύζεται μια φυςιολογικό εξϋλιξη του πληθυςμοϑ. Σο 1940 όρθε ο πϐλεμοσ και η κατοχό να ανακϐψει αυτόν την εξϋλιξη. Με την απελευθϋρωςη η Κρότη ξαναβρύςκει το ρυθμϐ τησ. Σο 1900 ο πληθυςμϐσ τησ όταν 303.543 κϊτοικοι. Σο 1920 346.584, το 1940 438.239 και το 1951 462.104 κϊτοικοι. Οι Κρότεσ ςτο πρώτο μιςϐ του 20ου αιώνα ζουν ςτα χωριϊ (80% -1900, 74% - 1951) και απαςχολοϑνται με τη γεωργύα.

Η δύαιτα ςτην αρχαύα Κρητικό Πολιτεύα

«…ταῖσ Κρητικαῖσ διαίταισ͵ εὐτελέςιν οὔςαισ καὶ αὐςτηραῖσ͵» Πλούταρχοσ, Λυκούργοσ 4.3.2

Ο πληθυςμϐσ τησ Κρότησ με τη μακρινό και περιπετειώδη ιςτορύα του ςε βϊθοσ χιλιετηρύδων, φαύνεται ϐτι διαμϐρφωςε τελικϊ τη φυςιογνωμύα του απϐ την κατϊκτηςη του νηςιοϑ απϐ τουσ Δωριεύσ ςτισ αρχϋσ τησ πρώτησ χιλιετύασ π.Φ. Σα δωρικϊ φϑλλα που επούκιςαν το νηςύ διατόρηςαν τα βαςικϊ ςτοιχεύα απϐ τισ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των προηγοϑμενων γενεών και διαμϐρφωςαν το ιδιαύτερο διατροφικϐ τουσ πολιτιςμϐ. Εύναι ϋκδηλα τα χαρακτηριςτικϊ του Δωρικοϑ τρϐπου ζωόσ και δύαιτασ ςτο πϋραςμα των αιώνων προσ τισ μϋρεσ μασ. Σην κλαςςικό εποχό, ςε μια περύοδο εςωςτρϋφειασ και απομονωτιςμοϑ για την Κρότη, ϐταν αυτό απουςιϊζει απϐ τα μεγϊλα γεγονϐτα του υπϐλοιπου Ελληνικοϑ κϐςμου, δϑο μεγϊλεσ φιλοςοφικϋσ ςχολϋσ τησ Αθόνασ, η Ακαδημύα του Πλϊτωνα και το Λϑκειο του Αριςτοτϋλη ςτρϋφουν την προςοχό τουσ ςτο νηςύ. Ϊτςι μασ δύνουν αρκετϋσ πληροφορύεσ για τη ζωό ςτο νηςύ την πιο ϊγνωςτη περύοδο. Με τη δωρικό Κρότη, το πολύτευμα και τον τρϐπο ζωόσ ςτισ κρητικϋσ πϐλεισ, αςχολόθηκε εκτεταμϋνα ο Πλϊτωνασ και ο ΢ωκρϊτησ. Ο ΢ωκρϊτησ μιλοϑςε ςυχνϊ και επαινοϑςε την ευνομύα τουσ, «ἃσ δὴ ἑκάςτοτε φῂσ εὐνομεῖςθαι»15 «για τισ οπούεσ κϊθε φορϊ που ςυζητεύσ λεσ ϐτι ευνομοϑνται» Ο Πλϊτωνασ φαύνεται ϐτι εύχε επιςκεφτεύ το νηςύ και εύχε δικό του γνώςη για τη ζωό ς’ αυτόν. Ακϐμη εύχε υπϐψη του και τα ϋργα και τισ μαρτυρύεσ των αρχαύων «Κρητικογρϊφων», ϐπωσ του Δωςιϊδα, του Εφϐρου κ.α. ΢την

Πιάησλ, Κξίησλ 52e5

Κρότη και τη ΢πϊρτη αναζότηςε τα υποδεύγματα τησ πολιτειακόσ του θεωρύασ του. Η εμφϊνιςη οικονομικών και κοινωνικών προβλημϊτων, η πολιτικό κρύςη και οι αναταραχϋσ ςτον 4ο αιώνα, ϋδωςαν αφορμϋσ ςτουσ φιλοςϐφουσ για να αναπτϑξουν ςτα ϋργα τουσ τισ θεωρύεσ τουσ για την πολιτεύα και το πολύτευμα. Ο Πλϊτωνασ ςτα τελευταύα του ϋργα, θεώρηςε ϐτι η ιδιοκτηςύα γεννϊ την αγϊπη του πλοϑτου που εύναι το πρωτογενϋσ κακϐ και προτεύνει την κοινοκτημοςϑνη ϐπωσ αυτό των Κρητικών πϐλεων. ΢την «Πολιτεύα» και περιςςϐτερο ςτο μεταγενϋςτερο ϋργο του «Νϐμοι», θεμελιώνει την ουτοπικό θεωρύα του για το ιδανικϐ κρϊτοσ εμπνεϐμενοσ απϐ το παρϊδειγμα τησ Κρότησ. Ο Αριςτοτϋλησ ςτα «Πολιτικϊ» του πιο προςγειωμϋνοσ δε ςυμμερύζεται τισ απϐψεισ του δαςκϊλου του και κρύνει τισ θεωρύεσ του απραγματοπούητεσ. «ΑΘ. ῏ω ξένε͵ ἐχρῆν εἰπεῖν͵ οἱ Κρητῶν νόμοι οὐκ εἰςὶν μάτην διαφερόντωσ ἐν πᾶςιν εὐδόκιμοι τοῖσ ῞ελληςιν· ἔχουςιν γὰρ ὀρθῶσ͵ τοὺσ αὐτοῖσ χρωμένουσ εὐδαίμονασ ἀποτελοῦντεσ. πάντα γὰρ τἀγαθὰ πορίζουςιν. διπλᾶ δὲ ἀγαθά ἐςτιν͵ τὰ μὲν ἀνθρώπινα͵ τὰ δὲ θεῖα· ἤρτηται δ΄ ἐκ τῶν θείων θάτερα͵ καὶ ἐὰν μὲν δέχηταί τισ τὰ μείζονα πόλισ͵ κτᾶται καὶ τὰ ἐλάττονα͵ εἰ δὲ μή͵ ςτέρεται ἀμφοῖν. ἔςτι δὲ τὰ μὲν ἐλάττονα ὧν ἡγεῖται μὲν ὑγίεια͵ κάλλοσ δὲ δεύτερον͵ τὸ δὲ τρίτον ἰςχὺσ εἴσ τε δρόμον καὶ εἰσ τὰσ ἄλλασ πάςασ κινήςεισ τῷ ςώματι͵ τέταρτον δὲ δὴ πλοῦτοσ οὐ τυφλὸσ ἀλλ΄ ὀξὺ βλέπων͵ ἄνπερ ἅμ΄ ἕπηται φρονήςει· ὃ δὴ πρῶτον αὖ τῶν θείων ἡγεμονοῦν ἐςτιν ἀγαθῶν͵ ἡ φρόνηςισ͵ δεύτερον δὲ μετὰ νοῦ ςώφρων ψυχῆσ ἕξισ͵ ἐκ δὲ τούτων μετ΄ ἀνδρείασ κραθέντων τρίτον ἂν εἴη δικαιοςύνη͵ τέταρτον δὲ ἀνδρεία. ταῦτα δὲ πάντα ἐκείνων ἔμπροςθεν τέτακται φύςει͵ καὶ δὴ καὶ τῷ νομοθέτῃ τακτέον οὕτωσ.» Πλϊτων, Νόμοι 631b.3 - 631d.2

ΑΘ.: «Ξϋνε, θα ϋπρεπε να πεισ, οι νϐμοι των Κρητών δεν απολαϑουν χωρύσ λϐγο τϐςο μεγϊλη υπϐληψη μεταξϑ ϐλων των Ελλόνων. Πρϊγματι, εύναι ςωςτού, αφοϑ κϊνουν

ευτυχιςμϋνουσ εκεύνουσ που τουσ χρηςιμοποιοϑν, διϐτι προςφϋρουν ϐλα τα αγαθϊ. Εύναι δε δυο ειδών τα αγαθϊ: τα μεν ανθρώπινα, τα δε θεώκϊ. Εξαρτώνται δε απϐ τα θεώκϊ τα ϊλλα, και αν μια πϐλη δϋχεται τα μεγαλϑτερα, αποκτϊ και τα μικρϐτερα, ειδεμό ςτερεύται και των δυο. ΢τα μικρϐτερα περιλαμβϊνονται κυρύωσ μεν η υγεύα, δεϑτερο η ομορφιϊ, τρύτο η ςωματικό δϑναμη και ςτο τρϋξιμο και ςε ϐλεσ τισ ϊλλεσ κινόςεισ, και τϋταρτο τϋλοσ, ο πλοϑτοσ, ϐχι τυφλϐσ, αλλϊ οξυδερκόσ, αν βεβαύωσ ςυνοδεϑεται απϐ φρϐνηςη. Απϐ τα θεώκϊ αγαθϊ πϊλι εκεύνο που προϋχει εύναι η φρϐνηςη, δεϑτερο δε η ςωφροςϑνη μαζύ με λογικό, απϐ αυτϊ δε - αφοϑ αναμιχθοϑν με ανδρεύα - θα προϋλθει το τρύτο, η δικαιοςϑνη, και το τϋταρτο, η ανδρεύα. ήλα αυτϊ δε τα τελευταύα ϋχουν ταχθεύ απϐ τη φϑςη να εύναι μπροςτϊ απϐ τα προηγοϑμενα και ϋτςι πρϋπει να τα κατατϊςςει και ο νομοθϋτησ».

Σα ςυςςύτια και τα γυμνϊςια

«..ὑγιεινὸν λέγεται τῷ φυλάςςειν ὑγίειαν͵ ὡσ δίαιται τοιαῦται͵ γυμνάςια͵ περίπατοι͵» Αλϋξανδροσ, Τπόμνημα μετϊ τα Υυςικϊ 241.29

Φαρακτηριςτικϐ γνώριςμα του δωρικό τρϐπου ζωόσ ςτην Κρότη εύναι ο θεςμϐσ των ςυςςιτύων και των γυμναςύων ςτα οπούα αποδύδει πρωτεϑουςα ςημαςύα ο Πλϊτων. Ο θεςμϐσ αυτϐσ αντανακλϊ το κοινοβιακϐ ςϑςτημα και την εν γϋνει οργϊνωςη και λειτουργύα του κρϊτουσ-πϐλη αλλϊ και τη διατροφό και δύαιτα των Κρητών. Για την οργϊνωςη των ςυςςιτύων γρϊφει: «Σροφῆσ δὲ καὶ διανομῆσ τῶν ἐκ τῆσ χώρασ ἐγγὺσ τῆσ τοῦ Κρητικοῦ νόμου ἔοικεν ὀρθότησ ἄν τισ γιγνομένη κατὰ τρόπον γίγνεςθαι. δώδεκα μὲν γὰρ δὴ μέρη τὰ πάντα ἐκ τῆσ χώρασ γιγνόμενα νέμειν χρεὼν πάντασ͵ ᾗπερ καὶ ἀναλωτέα· τὸ δὲ δωδέκατον μέροσ ἕκαςτον -οἷον πυρῶν καὶ κριθῶν͵ οἷςιν δὴ καὶ τὰ ἅπαντα ἀκολουθείτω τὰ ἄλλα ὡραῖα νεμόμενα͵ καὶ ὅςα ζῷα ςύμπαντα πράςιμα ἐν ἑκάςτοισ ᾖ- τριχῇ διαιρείςθω κατὰ λόγον͵

ἓν μὲν μέροσ τοῖσ ἐλευθέροισ͵ ἓν δὲ τοῖσ τούτων οἰκέταισ· τὸ δὲ τρίτον δημιουργοῖσ τε καὶ πάντωσ τοῖσ ξένοισ͵ οἵ τέ τινεσ αὖ τῶν μετοικούντων ὦςι ςυνοικοῦντεσ τροφῆσ ἀναγκαίου δεόμενοι͵ καὶ ὅςοι χρείᾳ τινὶ πόλεωσ ἤ τινοσ ἰδιωτῶν εἰςαφικνοῦνται ἑκάςτοτε͵ πάντων τῶν ἀναγκαίων ἀπονεμηθὲν τρίτον μέροσ ὤνιον ἐξ ἀνάγκησ ἔςτω τοῦτο μόνον͵ τῶν δὲ δύο μερῶν μηδὲν ἐπάναγκεσ ἔςτω πωλεῖν.» Πλϊτων, Νόμοι 847.e.2

«΢χετικϊ την προμόθεια των τροφύμων και το μούραςμα των προώϐντων τησ χώρασ, αν γινϐταν ϋνασ νϐμοσ που να μοιϊζει με τον Κρητικϐ νϐμο, μου φαύνεται πώσ θα όταν το ςωςτϐ. Να χωρύζονται δηλαδό υποχρεωτικϊ ςε δώδεκα μερύδια ϐλα τα προώϐντα τησ χώρασ, ϐπωσ ακριβώσ αυτϊ πρϋπει να ξοδεϑονται, το δε δωδϋκατο μϋροσ - για παρϊδειγμα του ςιταριοϑ, του κριθαριοϑ και ϐλων των ϊλλων καρπών, καθώσ και ϐλων των ζώων που βρύςκονται ςτουσ πολύτεσ για ποϑλημα, τα οπούα πρϋπει να μοιραςτοϑν - να χωριςτεύ ςε τρύα ύςα μϋρη, το ϋνα για τουσ ελεϑθερουσ πολύτεσ και το ϊλλο για τουσ δοϑλουσ τουσ. Σο τρύτο μϋροσ να προορύζεται για τουσ τεχνύτεσ και γενικϊ για τουσ ξϋνουσ και για ϐςουσ απϐ τουσ μϋτοικουσ ςυγκατοικοϑν κι' ϋχουν απϐλυτη ανϊγκη απϐ τρϐφιμα και για ϐςουσ ϋρχονται κϊθε φορϊ ϋχοντασ δουλειϋσ με την πϐλη ό με κϊποιο πολύτη. Σο τρύτο μερύδιο ποϑ χωρύςτηκε γι' αυτοϑσ απ' ϐλα τα τρϐφιμα, αυτϐ μονϊχα να πουλιϋται αναγκαςτικϊ, ενώ απϐ τα δυο ϊλλα μερύδια τύποτα να μην πουλιϋται αναγκαςτικϊ». Για τον Αριςτοτϋλη τα ςυςςύτια θεωροϑνται προτϋρημα για τισ ευνομοϑμενεσ πολιτεύεσ και ϐτι τα κρητικϊ όταν τα καλϑτερα, τα πιο κοινοτικϊ και πιο κοινωνικϊ δύκαια. «τὰ μὲν οὖν τῶν ςυςςιτίων ἔχει βέλτιον τοῖσ Κρηςὶν ἢ τοῖσ Λάκωςιν. ἐν μὲν γὰρ Λακεδαίμονι κατὰ κεφαλὴν ἕκαςτοσ εἰςφέρει τὸ τεταγμένον͵ εἰ δὲ μή͵ μετέχειν νόμοσ κωλύει τῆσ πολιτείασ͵ καθάπερ εἴρηται καὶ πρότερον͵ ἐν δὲ Κρήτῃ κοινοτέρωσ· ἀπὸ πάντων γὰρ τῶν γινομένων καρπῶν τε καὶ βοςκημάτων δημοςίων͵ καὶ ἐκ τῶν φόρων οὓσ φέρουςιν οἱ περίοικοι͵ τέτακται μέροσ τὸ μὲν πρὸσ τοὺσ θεοὺσ καὶ τὰσ κοινὰσ λειτουργίασ͵ τὸ δὲ

τοῖσ ςυςςιτίοισ͵ ὥςτ΄ ἐκ κοινοῦ τρέφεςθαι πάντασ͵ καὶ γυναῖκασ καὶ παῖδασ καὶ ἄνδρασ·» Αριςτροτϋλησ, Πολιτικϊ 1272a.12

«ήςο για τα ςυςςύτια εύναι καλϑτερα θεςμοθετημϋνα ςτην Κρότη παρϊ ςτη ΢πϊρτη. Γιατύ ςτη ΢πϊρτη ςυνειςφϋρει καθϋνασ το μερύδιο που του ϋχει οριςτεύ, ειδεμό ο νϐμοσ του απαγορεϑει να μετϋχει ςτα κοινϊ τησ πολιτεύασ, ϐπωσ προελϋχθη. ΢την Κρότη ϐμωσ ο θεςμϐσ ϋχει περιςςϐτερο κοινοκτημονικϐ χαρακτόρα· διϐτι απϐ ϐλουσ τουσ καρποϑσ τησ γησ και τα προώϐντα τησ κτηνοτροφύασ που ανόκουν ςτο δημϐςιο, καθώσ και απϐ τουσ φϐρουσ που καταβϊλλουν οι περύοικοι, μϋροσ μεν διατύθεται για τισ προςφορϋσ προσ τουσ θεοϑσ και για τισ ανϊγκεσ των δημϐςιων υπηρεςιών, το υπϐλοιπο αποδύδεται για τα ςυςςύτια, ώςτε να τρϋφονται ϐλοι απϐ το δημϐςιο και οι γυναύκεσ και τα παιδιϊ και οι ϊνδρεσ». Για το κοινοκτημονικϐ ςϑςτημα ο ΢ρϊβων ςημειώνει απϐ τον Ϊφορο: «..ςωφρόνωσ γὰρ καὶ λιτῶσ ζῶςιν ἅπαςιν οὔτε φθόνον οὔθ΄ ὕβριν οὔτε μῖςοσ ἀπαντᾶν πρὸσ τοὺσ ὁμοίουσ· διόπερ τοὺσ μὲν παῖδασ εἰσ τὰσ ὀνομαζομένασ ἀγέλασ κελεῦςαι φοιτᾶν͵ τοὺσ δὲ τελείουσ ἐν τοῖσ ςυςςιτίοισ ἃ καλοῦςιν ἀνδρεῖα ςυςςιτεῖν͵ ὅπωσ τῶν ἴςων μετάςχοιεν τοῖσ εὐπόροισ οἱ πενέςτεροι δημοςίᾳ τρεφόμενοι·» ΢τρϊβων, Γεωγραφικϊ 10.4.16.10

«..εκεύ ϐπου ϐλοι οι πολύτεσ ζουν με ςωφροςϑνη και λιτϐτητα, δεν υπϊρχει οϑτε φθϐνοσ οϑτε αλαζονεύα, οϑτε μύςοσ απϋναντι ςτουσ ϐμοιουσ. Γι’ αυτϐ και ο νομοθϋτησ (τησ Κρότησ) ϐριςε τα αγϐρια να διαβιοϑν ςε αγϋλεσ και απϐ την ϊλλη τουσ ενόλικεσ να μετϋχουν ςτα ςυςςύτια, τα οπούα ονομϊζουν ανδρεύα, ώςτε οι φτωχϐτεροι να απολαμβϊνουν τα ύςα με τουσ εϑπορουσ διατρεφϐμενοι απϐ το δημϐςιο». Ο Αριςτοτϋλησ επικαλοϑμενοσ το ΢ώςτρατο, μασ πληροφορεύ ϐτι τα Κρητικϊ ςυςςύτια εφευρϋθηκαν επύ τησ βαςιλεύασ του Μύνωα. «΢εςώςτριοσ͵ ὥσ φαςιν͵ οὕτω νομοθετήςαντοσ͵ Μίνω δὲ

τὰ περὶ Κρήτην. ἀρχαία δὲ ἔοικεν εἶναι καὶ τῶν ςυςςιτίων ἡ τάξισ͵ τὰ μὲν περὶ Κρήτην γενόμενα περὶ τὴν Μίνω βαςιλείαν͵..» Αριςτροτϋλησ, Πολιτικϊ 1329b.4

και ϐτι ςτη ςυνϋχεια τα πόραν οι ΢παρτιϊτεσ απϐ τουσ Κρότεσ. «…ἔχει δ΄ ἀνάλογον ἡ Κρητικὴ τάξισ πρὸσ τὴν Λακωνικήν. γεωργοῦςί τε γὰρ τοῖσ μὲν εἵλωτεσ τοῖσ δὲ Κρηςὶν οἱ περίοικοι͵ καὶ ςυςςίτια παρ΄ ἀμφοτέροισ ἔςτιν͵ καὶ τό γε ἀρχαῖον ἐκάλουν οἱ Λάκωνεσ οὐ φιδίτια ἀλλὰ ἀνδρεῖα͵ καθάπερ οἱ Κρῆτεσ͵ ᾗ καὶ δῆλον ὅτι ἐκεῖθεν ἐλήλυθεν.» Αριςτροτϋλησ, Πολιτικϊ 1271b.40

«Η οργϊνωςη του Κρητικοϑ πολιτεϑματοσ εύναι ανϊλογη προσ τη ΢παρτιατικό. ΢τη ΢πϊρτη καλλιεργοϑν τη γη οι εύλωτεσ, ςτην Κρότη οι περύοικοι, και ςτουσ δυο επικρατεύ ο θεςμϐσ των ςυςςιτύων και παλαιϐτερα μϊλιςτα οι ΢παρτιϊτεσ τα ονϐμαζαν ϐχι «φιδύτια», αλλϊ «ανδρεύα», ϐπωσ δηλαδό τα ονομϊζουν οι Κρότεσ, πρϊγμα που φανερώνει ϐτι προόλθαν απϐ την Κρότη». Ο Ηρακλεύδησ ο Λϋμβοσ αντλεύ απϐ τον Αριςτοτϋλη και μασ γνωρύζει πωσ ϋτρωγαν ςτα ςυςςύτια. «…διαιτῶνται δὲ Κρῆτεσ πάντεσ καθήμενοι θρόνοισ. ἄρχονται δὲ τῶν παρατιθεμένων ἀπὸ τῶν ξένων͵ μετὰ δὲ τοὺσ ξένουσ τῷ ἄρχοντι διδόαςι δ μοίρασ͵ μίαν μὲν ἣν καὶ τοῖσ ἄλλοισ͵ δευτέραν δὲ ἀρχικήν͵ τρίτην δὲ τοῦ οἴκου͵ τετάρτην δὲ τῶν ςκευῶν. καθόλου δὲ πολλὴ φιλανθρωπία τοῖσ ξένοισ ἐςτὶν ἐν Κρήτῃ͵ καὶ εἰσ προεδρίαν καλοῦνται.» Αποςπϊςματα Αριςτοτϋλη, 8.45.611.95

«Οι Κρητικού τρώνε ϐλοι μαζύ καθόμενοι ςε ςκαμνιϊ. Πρώτα ςερβύρουν τουσ ξϋνουσ, μετϊ προςφϋρουν ςτον ϊρχοντα τϋςςερισ μερύδεσ. Ση μια, ϐπωσ των ϊλλων, τη δεϑτερη για την εξουςύα, την τρύτη για το ςπύτι και την τϋταρτη για τα ςκεϑη. Τπϊρχει μεγϊλη φιλοξενύα για τουσ ξϋνουσ, τουσ βϊζουν και κϊθονται ςτην πρώτη θϋςη, την οπούα ονομϊζουν προεδρύα».

Ο Πλοϑταρχοσ ςημειώνει για ϐλα αυτϊ: «Σὰ δὲ ςυςςίτια Κρῆτεσ μὲν ἀνδρεῖα͵ Λακεδαιμόνιοι δὲ φιδίτια προςαγορεύουςιν͵ εἴτε ὡσ φιλίασ καὶ φιλοφροςύνησ ὑπαρχόντων͵ ἀντὶ τοῦ λ τὸ δ λαμβάνοντεσ͵ εἴτε ὡσ πρὸσ εὐτέλειαν καὶ φειδὼ ςυνεθιζόντων. οὐδὲν δὲ κωλύει καὶ τὸν πρῶτον ἔξωθεν ἐπικεῖςθαι φθόγγον͵ ὥςπερ ἔνιοί φαςιν͵ ἐδιτίων παρὰ τὴν δίαιταν καὶ τὴν ἐδωδὴν λεγομένων.» Πλούταρχοσ, Λυκούργοσ 12.1.1

«ήςον αφορϊ τα ςυςςύτια, τα οπούα οι Κρότεσ ονομϊζουν ανδρεύα και οι ΢παρτιϊτεσ φιδύτια, εύτε γιατύ γύνονται αφορμό φιλύασ και φιλοφροςϑνησ, -θϋτοντασ αντύ του λ το δ- εύτε γιατύ τουσ ςυνηθύζουν ςτην εγκρϊτεια και τη φειδώ. Σύποτα ϊλλο δεν εμποδύζει να προςτϋθηκε και το πρώτο γρϊμμα, καθώσ λϋνε μερικού, και να όταν “εδύτια” που δηλώνει τη δύαιτα και την τροφό». Δεϑτερο χαρακτηριςτικϐ γνώριςμα του Κρητικοϑ τρϐπου ζωόσ, ςτο οπούο εκτεταμϋνα αναφϋρεται ο Πλϊτων, εύναι η ϊςκηςη και η γυμναςτικό. Ο ςτύβοσ των Κρητών όταν ο δρϐμοσ. Οι αθλητικϋσ αςκόςεισ, τα γυμνϊςια γινϐταν ςτουσ δρϐμουσ, ϐπου και το ϐνομα τουσ «δρϐμοι». Σα γυμνϊςια αυτϊ κϊλυπταν το μεγαλϑτερο μϋροσ τησ αγωγόσ των νϋων. Λϋει ο Κρητικϐσ Κλεινύασ ςτουσ «Νϐμουσ» του Πλϊτωνα: «ΚΛΕΙΝΙΑ΢: Οἶμαι μέν͵ ὦ ξένε͵ καὶ παντὶ ῥᾴδιον ὑπολαβεῖν εἶναι τά γε ἡμέτερα. τὴν γὰρ τῆσ χώρασ πάςησ Κρήτησ φύςιν ὁρᾶτε ὡσ οὐκ ἔςτι͵ καθάπερ ἡ τῶν Θετταλῶν͵ πεδιάσ͵ διὸ δὴ καὶ τοῖσ μὲν ἵπποισ ἐκεῖνοι χρῶνται μᾶλλον͵ δρόμοιςιν δὲ ἡμεῖσ· ἥδε γὰρ ἀνώμαλοσ αὖ καὶ πρὸσ τὴν τῶν πεζῇ δρόμων ἄςκηςιν μᾶλλον ςύμμετροσ.» Πλϊτων, Νόμοι 627.d.7

«ΚΛΕΙΝΙΑ΢: Μα νομύζω, αγαπητϋ, ϐτι εύναι εϑκολο ςτον καθϋνα να καταλϊβει ϐςα μασ αφοροϑν. ήπωσ βλϋπετε, το ϋδαφοσ ολϐκληρησ τησ Κρότησ δεν εύναι πεδινϐ, ϐπωσ εύναι τησ Θεςςαλύασ, γι’ αυτϐ ακριβώσ εκεύνοι μεν χρηςιμοποιοϑν πιο πολϑ τ’ ϊλογα, εμεύσ τα πϐδια μασ. Πραγματικϊ, το ϋδαφϐσ μασ εύναι ανώμαλο και προςφϋρεται καλϑτερα ςτην ϊςκηςη τησ πεζοπορύασ».

Η λιτϐτητα και η εγκρϊτεια

«ἐγκρατείᾳ κάλλιςτον ὑπὲρ ὑγιείασ»

Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 125.E.5

Ο τρϐποσ ζωόσ των Κρητών διακρύνονταν για τη διατροφικό λιτϐτητα και την εγκρϊτεια. Πρϊγμα που χρηςιμοποιόθηκε ωσ το προτεινϐμενο ιδανικϐ παρϊδειγμα τρϐπου ζωόσ ςτα ϋργα των αρχαύων ςοφών για πολλοϑσ αιώνεσ και μετϊ τον Πλϊτωνα. «…ὑμῖν γὰρ ὁ νομοθέτησ μόνοισ Ἑλλήνων καὶ βαρβάρων͵ ὧν ἡμεῖσ πυνθανόμεθα͵ τῶν μεγίςτων ἡδονῶν καὶ παιδιῶν ἐπέταξεν ἀπέχεςθαι καὶ μὴ γεύεςθαι͵..» Πλϊτων, Νόμοι 635.b.4

«…γιατύ μϐνο ςε ςασ, απϐ ϐλουσ τουσ Ϊλληνεσ και τουσ βαρβϊρουσ, ο νομοθϋτησ ϐριςε να απϋχετε και να μην δοκιμϊζετε τισ μεγϊλεσ ηδονϋσ και τισ μεγϊλεσ διαςκεδϊςεισ,..» Η απλϐτητα, το μϋτρο και η λιτϐτητα ςτη διατροφό εύναι θϋμα που επαναλαμβϊνεται ςτα ϋργα του Πλϊτωνα. «-΢υρακοςίαν δέ͵ ὦ φίλε͵ τράπεζαν καὶ ΢ικελικὴν ποικιλίαν ὄψου͵ ὡσ ἔοικασ͵ οὐκ αἰνεῖσ͵ εἴπερ ςοι ταῦτα δοκεῖ ὀρθῶσ ἔχειν. -Οὔ μοι δοκω -Οὐκοῦν καὶ Ἀττικῶν πεμμάτων τὰσ δοκούςασ εἶναι εὐπαθείασ; -Ἀνάγκη. -Ὅλην γὰρ οἶμαι τὴν τοιαύτην ςίτηςιν καὶ δίαιταν τῇ μελοποιίᾳ τε καὶ ᾠδῇ τῇ ἐν τῷ παναρμονίῳ καὶ ἐν πᾶςι 404.e ῥυθμοῖσ πεποιημένῃ ἀπεικάζοντεσ ὀρθῶσ ἂν ἀπεικάζοιμεν. -Πῶσ γὰρ οὔ; -Οὐκοῦν ἐκεῖ μὲν ἀκολαςίαν ἡ ποικιλία ἐνέτικτεν͵ ἐνταῦθα δὲ νόςον͵ ἡ δὲ ἁπλότησ κατὰ μὲν μουςικὴν ἐν ψυχαῖσ ςωφροςύνην͵ κατὰ δὲ γυμναςτικὴν ἐν ςώμαςιν ὑγίειαν; -Ἀληθέςτατα͵ ἔφη»

Πλϊτων, Πολιτεύα 404.d.1-444.c.5

«-Εϊν λοιπϐν ςου φαύνεται ςωςτό αυτό η διατροφό και η δύαιτα, δεν θα επιδοκύμαζεσ βϋβαια τα τραπϋζια των ΢υρακοϑςιων και τη ΢ικελικό ποικιλύα των φαγητών. -ήχι καθϐλου. -Οϑτε ακϐμη και τισ τϐςο φημιςμϋνεσ λιχουδιϋσ τησ αττικόσ μαγειρικόσ; -Κατ' ανϊγκην. -Διϐτι νομύζω ϐτι ϐλη αυτόν τη διατροφό και δύαιτα, δεν θα εύχαμε ϊδικο να τη ςυγκρύνομε, αν τη ςυγκρύνομε, προσ τη μελοποιύαν εκεύνη, που μεταχειρύζεται ϐλουσ τουσ ρυθμοϑσ. -Και πωσ ϐχι; -ήπωσ λοιπϐν εκεύ ό ποικιλύα εύχε αποτϋλεςμα την αταξύα, δεν θα ϋχει και εδώ την αςθϋνεια; ενώ απεναντύασ η απλϐτητα, ϐπωσ γύνεται ςτη μουςικό καθιςτϊ ςώφρονα την ψυχό, και ςτη γυμναςτικό δεν θα κϊνει το ςώμα υγιϋσ; -΢ωςτϊ εύπεσ.» Η εγκρϊτεια και το μϋτρο ςτη διατροφό εξιδανικεϑτηκαν και αποτϋλεςαν αγαπημϋνα θϋματα που επαναλαμβϊνονται και ςτα ϋργα των αρχαύων Ελλόνων ςοφών για πολλοϑσ αιώνεσ. ήπωσ ςτην Κρότη, και ςτισ περιςςϐτερεσ περιοχϋσ τησ Ελλϊδασ η γη όταν φτωχό ςτην απϐδοςό τησ, "λεπτϐγεωσ", πρϊγμα που αποτϋλεςε τον κυριϐτερο λϐγο του λιτοδύαιτου των κατούκων. Πλοϑτοσ ςτην αρχαιϐτητα υπόρξε ςτισ εϑφορεσ πεδιϊδεσ, ςτισ αποικύεσ με ενδοχώρα και τα εμπορικϊ κϋντρα. Πολϑ χαρακτηριςτικϊ ο κωμικϐσ Αντιφϊνησ ονϐμαςε τουσ Ϊλληνεσ “μικροτρϊπεζουσ” και “φιλλοτρώγεσ”. «τί δ΄ ἂν ῞ελληνεσ μικροτράπεζοι φυλλοτρῶγεσ δράςειαν;» Αντιφϊνησ, Αποςπϊςματα 172.116 16

Δπίζεο Αζελαίνο, Γεηπλνζνθηζηέο 4.6.3 & Δπζηάζηνο, ΢ρόιηα ζηελ Οκεξηθή Ιιηάδα 1.374.1

Αυςτηρό και λιτό δύαιτα εύχαν οι ΢παρτιϊτεσ. Δύαιτα για την οπούα οι αρχαύοι ϋλεγαν τισ κακύεσ τουσ. «φαςὶ δέ τινεσ καὶ ἄνδρα ΢υβαρίτην ἐπιδημήςαντα τῇ ΢πάρτῃ καὶ ςυνεςτιαθέντα ἐν τοῖσ φιδιτίοισ εἰπεῖν· εἰκότωσ ἀνδρειότατοι ἁπάντων εἰςὶ Λακεδαιμόνιοι· ἕλοιτο γὰρ ἄν τισ εὖ φρονῶν μυριάκισ ἀποθανεῖν ἢ οὕτωσ εὐτελοῦσ διαίτησ μεταλαβεῖν.» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ Δ.15.22

«Λϋνε μερικού ϐτι ϋνασ ΢υβαρύτησ επιςκϋφτηκε τη ΢πϊρτη και αφοϑ ςυνεςτιϊςτηκε ςτα ςυςςύτια εύπε: Δύκαια θεωροϑνται οι Λακεδαιμϐνιοι πιο ανδρεύοι απ’ ϐλουσ. Θα προτιμοϑςε κανεύσ που ςκϋφτεται ςωςτϊ, χύλιεσ φορϋσ να πεθϊνει, παρϊ να ϋχει τϋτοια φτωχικό δύαιτα». Η περιςςϐτερο αυςτηρό όταν η δύαιτα τησ ΢χολόσ των Πυθαγορεύων. Οι αρχαύοι ϐταν όθελαν να πουν για κϊποιο ϐτι τύποτα δεν τρώει, ϋλεγαν «πυθαγορύζων εςθύει». Η καθημερινό διατροφό για κϊθε Πυθαγϐρειο, ϐπωσ τη διακωμωδοϑςαν, όταν ψωμύ και ϋνα ποτόρι νερϐ. Σϐςα πολλϊ! Δύαιτα τησ φυλακόσ δηλαδό! «τὰ δὲ καθ΄ ἡμέραν τάδε· ἄρτοσ καθαρὸσ εἷσ ἑκατέρῳ͵ ποτήριον ὕδατοσ· τοςαῦτα ταῦτα. δεςμωτηρίου λέγεισ δίαιταν.» Ωλεξισ, Αποςπϊςματα 220-221.917

«οἱ πυθαγορίζοντεσ γάρ͵ ὡσ ἀκούομεν͵ οὔτ΄ ὄψον ἐςθίουςιν οὔτ΄ ἄλλ΄ οὐδὲ ἓν ἔμψυχον͵ οἶνόν τ΄ οὐχὶ πίνουςιν μόνοι.» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ Δ.52.12

«Οι Πυθαγορύζοντεσ οϑτε μαγειρεμϋνο φαϏ τρώνε, οϑτε κρϋασ, οϑτε κραςύ πύνουνε». Πρώτοσ ο ήμηροσ ςτα ϋργα του εξόρε τη λιτϐτητα και την εγκρϊτεια ςτη διατροφό των ανθρώπων αλλϊ και των θεών. ΢χολιϊζει ο Αθηναύοσ:

Δπίζεο Αζελαίνο, Γεηπλνζνθηζηέο 4.52.22

«…ὅτι ῞Ομηροσ ὁρῶν τὴν ςωφροςύνην οἰκειοτάτην ἀρετὴν οὖςαν τοῖσ νέοισ καὶ πρώτην͵ ἔτι δὲ ἁρμόττουςαν καὶ πάντων τῶν καλῶν χορηγὸν οὖςαν͵ βουλόμενοσ ἐμφῦςαι πάλιν αὐτὴν ἀπ΄ ἀρχῆσ καὶ ἐφεξῆσ͵ ἵνα τὴν ςχολὴν καὶ τὸν ζῆλον ἐν τοῖσ καλοῖσ ἔργοισ ἀναλίςκωςι καὶ ὦςιν εὐεργετικοὶ καὶ κοινωνικοὶ πρὸσ ἀλλήλουσ͵ εὐτελῆ κατεςκεύαςε πᾶςι τὸν βίον καὶ αὐτάρκη͵ λογιζόμενοσ τὰσ ἐπιθυμίασ καὶ τὰσ ἡδονὰσ ἰςχυροτάτασ γίνεςθαι καὶ πρώτασ ἔτι τε καὶ ἐμφύτουσ τὰσ περὶ ἐδωδὴν καὶ πόςιν͵ τοὺσ δὲ διαμεμενηκότασ ἐν εὐτελείᾳ εὐτάκτουσ καὶ περὶ τὸν ἄλλον βίον γίνεςθαι ἐγκρατεῖσ. ἁπλῆν οὖν ἀποδέδωκε τὴν δίαιταν πᾶςι καὶ τὴν αὐτὴν ὁμοίωσ βαςιλεῦςιν ἰδιώταισ͵ νέοισ πρεςβύταισ͵» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ Α.15.1

«Ο ήμηροσ θεωρώντασ την εγκρϊτεια πρώτη και καλϑτερη αρετό για τουσ νϋουσ και ϐτι αυτό τουσ ταιριϊζει περιςςϐτερο και τουσ χορηγεύ ϐλα τα καλϊ, και επιθυμώντασ να το μεταδώςει απ’ την αρχό ωσ το τϋλοσ (ςτο ϋργο του), για να διαθϋτουν το ζόλο και το χρϐνο τουσ ςτισ καλϋσ πρϊξεισ και να εύναι ευεργετικού και κοινωνικού μεταξϑ τουσ, επινϐηςε για ϐλουσ τη λιτό και αυτϊρκη διαβύωςη, διϐτι εύχε υπϐψη του ϐτι οι επιθυμύεσ και οι ηδονϋσ εξϊπτονται απϐ τα φαγητϊ και τα ποτϊ, ϐςοι ϐμωσ εξακολουθοϑν να ζουν με λιτϐτητα και οικονομύα εύναι εγκρατεύσ και ςτον ϊλλο βύο τουσ. Σην ύδια απλό δύαιτα πρϐτεινε για ϐλουσ και για τουσ βαςιλεύσ και για τουσ πολύτεσ, και για τουσ νϋουσ και για τουσ γϋρουσ». «…καὶ θεοῖσ δὲ ἁπλῆν ἀποδίδωςι δίαιταν νέκταρ καὶ ἀμβροςίαν. καὶ τοὺσ ἀνθρώπουσ δὲ ποιεῖ τιμῶντασ αὐτοὺσ ἀπὸ τῆσ διαίτησ͵ ἀφελὼν λιβανωτὸν καὶ ςμύρναν καὶ ςτεφάνουσ καὶ τὴν περὶ ταῦτα τρυφήν. καὶ τῆσ ἁπλῆσ δὲ ταύτησ διαίτησ οὐκ ἀπλήςτωσ ἀπολαύοντασ παρίςτηςιν͵ ἀλλ΄ ὡσ οἱ κράτιςτοι τῶν ἰατρῶν ἀφαιρεῖ τὰσ πληςμονάσ͵ αὐτὰρ ἐπεὶ πόςιοσ καὶ ἐδητύοσ ἐξ ἔρον ἕντο (α 150 )· καὶ τὴν ἐπιθυμίαν πληρώςαντεσ οἳ μὲν ἐξώρμων ἐπὶ μελέτην ἀθλητικὴν δίςκοιςι τερπόμενοι καὶ αἰγανέαισ (δ 626 )͵ τῇ παιδιᾷ τὰ πρὸσ ςπουδὴν ἐκμελετῶντεσ· οἳ δὲ κιθαρῳδῶν ἠκροῶντο τὰσ ἡρωικὰσ πράξεισ ἐν μέλει καὶ ῥυθμῷ ποιούντων.» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ Α.16.20

«Αλλϊ και για τουσ Θεοϑσ αποδύδει λιτό δύαιτα, νϋκταρ και αμβροςύα. Και τουσ ανθρώπουσ παρουςιϊζει να τιμοϑν τουσ

θεοϑσ με μϋροσ τησ τροφόσ των ςτην αρχό του δεύπνου τουσ. Αφαύρεςε το λιβϊνι, τη ςμϑρνα, τα ςτϋφανα και κϊθε ϊλλο αιςθηςιακϐ. Σουσ παρουςιϊζει με αυτό την απλό δύαιτα και ϐχι να απολαμβϊνουν με απληςτύα την τροφό τουσ, ωσ να τουσ απαγϐρευςαν οι μεγαλϑτεροι γιατρού να φτϊνουν ςτο χϐρταςμα. “Αφοϑ κατεϑναςαν την πεύνα και τη δύψα” και αφοϑ ικανοπούηςαν την επιθυμύα του φαγητοϑ, ϊλλοι εξορμοϑςαν για αθλητικϋσ αςκόςεισ διαςκεδϊζοντεσ με δύςκουσ και ακϐντια και με παιγνύδια προετοιμαζϐταν για ςοβαρϐτερεσ εργαςύεσ και ϊλλοι ϊκουαν τουσ μουςικοϑσ με μελωδύα και ρυθμϐ να εξυμνοϑν τισ ηρωικϋσ πρϊξεισ». Ο Πλοϑταρχοσ προςϋθεςε μεταγενϋςτερα, «καθαρὰ δὲ καὶ ἀκραιφνὴσ ὄρεξισ ὑγιαίνοντι ςώματι πᾶν ἡδὺ ποιεῖ καὶ ἁρπαλέον͵ ὡσ ῞ομηροσ ἔφη͵ καὶ πρόςφορον.» Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 126.D.8

«η αληθινό και γνόςια ϐρεξη ςε υγιϋσ ςώμα κϊνει τα πϊντα ευϊρεςτα ϐπωσ εύπε ο ήμηροσ και ωφϋλιμα». «οὐδὲ γὰρ ἄγαν τὸ ὑγιαῖνον ςῶμα φύςει μεγάλασ ἐπιθυμίασ οὐδὲ δυςπειθεῖσ οὐδ΄ ἀςυνήθεισ οὐδὲ δυςεκβιάςτουσ͵ ἀλλὰ δεῖ θαρρεῖν πρὸσ τὰσ ὀρέξεισ» Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 127.A.1

«Σο υγιϋσ ςώμα δε θα γεννόςει μεγϊλεσ απεύθαρχεσ επιθυμύεσ οϑτε υπερβολικϋσ, οϑτε αςυνόθιςτεσ, οϑτε ανύκητεσ, αλλϊ πρϋπει κανεύσ να προβϊλλει αντύςταςη προσ τισ ορϋξεισ». «Καὶ μὴν τούσ γε διὰ τὰσ ἡδονὰσ μὴ κρατοῦντασ ἑαυτῶν ἀλλ΄ ἐγκλίνοντασ ἢ φερομένουσ ὑπὸ τῶν ἐπιθυμιῶν καλῶσ ἔχει διδάςκειν καὶ ἀναμιμνῄςκειν ὅτι πλεῖςτον ἐκ τοῦ ςώματοσ αἱ ἡδοναὶ λαμβάνουςι·» Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 128.C.3

«΢τουσ μη εγκρατεύσ ςτισ απολαϑςεισ οι οπούοι παραςϑρονται απϐ τισ επιθυμύεσ τουσ, πρϋπει να υπενθυμύζει κανεύσ και να διδϊςκει ϐτι οι απολαϑςεισ αντλοϑν το μεγαλϑτερο μϋροσ τουσ απϐ το ςώμα.»

Και ο Πλοϑταρχοσ υιοθετεύ ςτον τρϐπο ζωόσ την αρχό τησ εγκρϊτειασ των προγενϋςτερων ςοφών ϐτι «τα υγιεινϐτερα για το ςώμα εύναι τα ευτελϋςτερα πρϊγματα και ϐτι πρϋπει να φυλϊγεται κανεύσ απϐ την υπερβολό τη μϋθη και τη φιληδονύα». «ὡσ ἀεὶ μὲν ὑγιεινότερα ςώματι τὰ εὐτελέςτερα͵ μάλιςτα δὲ φυλακτέον πληςμονὰσ καὶ μέθασ καὶ ἡδυπαθείασ» Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 123.D.11

Και για να τον μϊθει κανεύσ αυτϐν τον τρϐπο ζωόσ, ςυςτόνει το πυθαγϐρειο παρϊγγελμα: τὸ «ἑλοῦ βίον τὸν ἄριςτον͵ ἡδὺν δ΄ αὐτὸν ἡ ςυνήθεια ποιήςει͵» Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 123.C.9

«Διϊλεξε τον καλϑτερο τρϐπο ζωόσ και η ςυνόθεια θα τον κϊνει ευχϊριςτο».

Δύαιτεσ και δύαιτεσ Ο Λυκοϑργοσ ο θεμελιωτόσ τησ Λακωνικόσ Πολιτεύασ πριν ειςϊγει τισ μεταρρυθμύςεισ του ςτη ΢πϊρτη, όρθε πρώτα ςτην Κρότη να μελετόςει το πολιτειακϐ ςϑςτημα και τον τρϐπο ζωόσ. «Ἀπὸ δὲ τῆσ Κρήτησ ὁ Λυκοῦργοσ ἐπὶ Ἀςίαν ἔπλευςε͵ βουλόμενοσ͵ ὡσ λέγεται͵ ταῖσ Κρητικαῖσ διαίταισ͵ εὐτελέςιν οὔςαισ καὶ αὐςτηραῖσ͵ τὰσ Ἰωνικὰσ πολυτελείασ καὶ τρυφάσ͵ ὥςπερ ἰατρὸσ ςώμαςιν ὑγιεινοῖσ ὕπουλα καὶ νοςώδη͵ παραβαλὼν ἀποθεωρῆςαι τὴν διαφορὰν τῶν βίων καὶ τῶν πολιτειῶν.» Πλούταρχοσ, Λυκούργοσ 4.3.1

«Απϐ την Κρότη ο Λυκοϑργοσ ϋπλευςε ςτην Αςύα, επιθυμώντασ ϐπωσ λϋγεται να ςυγκρύνει την πολυτϋλεια και την καλοπϋραςη των Ιώνων προσ τη δύαιτα των Κρητών, η οπούα όταν απλό και αυςτηρό, ϐπωσ ο ιατρϐσ ςυγκρύνει τα υγειϊ και τα αςθενό ςώματα και να μελετόςει τη διαφορϊ τησ διαβύωςησ και των πολιτευμϊτων». Και ςτην αρχαιϐτητα, ϐπωσ και ςόμερα ςτο χώρο τησ ονομαζϐμενησ μεςογειακόσ διατροφόσ, υπόρχαν διατροφϋσ και διατροφϋσ, δύαιτεσ και δύαιτεσ. Οι διατροφικϋσ ςυνόθειεσ και τα διαιτιτικϊ πρϐτυπα όταν διαφορετικϊ. Η διϊκριςη μεταξϑ τησ κρητικόσ δύαιτασ και τησ δύαιτασ των ϊλλων μεςογειακών περιοχών δεν εύναι καινοϑργια, εύναι πολϑ παλιϊ και ϋχει καταγραφεύ απϐ τϐτε. Η κρητικό δύαιτα ξεχώριζε και παραδειγμϊτιζε θετικϊ ςε ςχϋςη με τη δύαιτεσ ϊλλων περιοχών και λαών που κατακρινϐταν και θεωροϑνταν δύαιτεσ προσ αποφυγόν. Δεν όταν μϐνο η υπερβολικό καλοπϋραςη των Ιώνων «τοὺσ ῎ιωνασ͵ φηςὶ͵ διὰ τὴν ὑπερβολὴν τῆσ τρυφῆσ»18 και η ποικιλύα των φαγητών των ΢υρακοϑςιων «΢υρακοςίαν τράπεζαν καὶ 18

Θεόθξαζηνο, Απνζπάζκαηα 86.1.1

΢ικελικὴν ποικιλίαν»19 ςτα τερϊςτια τραπϋζια τουσ «΢ικελιῶτισ γαςτρὸσ ἀμέτρου τράπεζα»20 αλλϊ και ϊλλεσ πλοϑςιεσ Ελληνικϋσ πϐλεισ και περιοχϋσ. Περιςςϐτερο απ’ ϐλουσ ϐμωσ για την πολυτϋλεια και την απληςτύα ςτη διατροφό διακρύνονταν οι Πϋρςεσ.

Εύναι χαρακτηριςτικό η αναφορϊ του Ηροδϐτου για τον Παυςανύα, ο οπούοσ αφοϑ μϊζεψε τον εξοπλιςμϐ του Ξϋρξη, που εύχε αφόςει ςτο Μαρδϐνιο φεϑγοντασ απϐ την Ελλϊδα, ϋβαλε μαγεύρουσ και ετούμαςαν ϋνα «περςικϐ δεύπνο» και ϊλλουσ και ετούμαςαν ϋνα «λακωνικϐν δεύπνον». Κϊλεςε ςτη ςυνϋχεια τουσ Ϊλληνεσ ςτρατηγοϑσ και αφοϑ του ϋδειξε τα δυο τραπϋζια, τουσ εύπε: «..ἄνδρεσ ῞ελληνεσ͵ τῶνδε εἵνεκα ἐγὼ ὑμέασ ςυνήγαγον͵ βουλόμενοσ ὑμῖν τοῦ Μήδων ἡγεμόνοσ τὴν ἀφροςύνην δεῖξαι͵ ὃσ τοιήνδε δίαιταν ἔχων ἦλθε ἐσ ἡμέασ οὕτω ὀώζυρὴν ἔχοντασ ἀπαιρηςόμενοσ.» Ηρόδοτοσ, Ιςτορύεσ 9.82.1621

«Ωνδρεσ Ϊλληνεσ ςασ κϊλεςα εδώ για να ςασ δεύξω την αφροςϑνη του ηγεμϐνα των Περςών, ο οπούοσ ενώ εύχε τϋτοια δύαιτα, όρθε εδώ για να αρπϊξει την ταλαύπωρη δικό μασ». Οι Πϋρςεσ ηγϋτεσ εκςτρατεϑοντασ κατϊ τησ Ελλϊδοσ δεν παραμϋληςαν τισ διατροφικϋσ τουσ ςυνόθειεσ και την πολυδϊπανη και τρυφηλό διατροφό τουσ. Απ’ ϐπου και να περνοϑςαν ρόμαζαν τα πϊντα. Ο Ηρϐδοτοσ ιςτορεύ ςτο ϋβδομο βιβλύο του ϐτι οι Ϊλληνεσ που εύχαν υποδεχθεύ το βαςιλϋα των Περςών Ξϋρξη και του παρϊθεςαν δεύπνο, κατϊντηςαν τϐςο δυςτυχεύσ που αναγκϊςτηκαν να ξεςπιτωθοϑν.

Πιάησλ, Πνιηηεία 404.d.1 ΢ηνβαίνο, Αλζνινγία 2.1.29.30 21 Δπίζεο Αζελαίνο, Γεηπλνζνθηζηέο 4.15.18 20

«Οἱ δὲ ὑποδεκόμενοι Ἑλλήνων τὴν ςτρατιὴν καὶ δειπνίζοντεσ Ξέρξην ἐσ πᾶν κακοῦ ἀπίκατο οὕτω ὥςτε ἀνάςτατοι ἐκ τῶν οἴκων ἐγίνοντο·» Ηρόδοτοσ, Ιςτορύεσ 7.118.1

Μϊλιςτα ςημειώνει για τουσ Θαςύουσ που παρϊθεςαν ϋνα τϋτοιο δεύπνο ςτον Ξϋρξη και την ακολουθύα του ϐ,τι αν όθελε να τουσ τραπεζώςουνε δυο φορϋσ, για δεύπνο και για πρϐγευμα, τϐτε ϐλεσ οι πϐλεισ θα ϋπρεπε να εγκαταλειφθοϑν απϐ τουσ κατούκουσ τουσ. «…εἰ δὲ Ξέρξησ δὶσ ἐςιτέετο μεταλαμβάνων καὶ ἄριςτον͵ ἀνάςτατοι ἂν ἐγεγόνεςαν αἱ πόλεισ.» Ηρόδοτοσ, Ιςτορύεσ 4.27.1022

Απϐ την ϊλλη οι Πϋρςεσ περιφρονητικϊ περιπαύζανε τουσ Ϊλληνεσ «γιατύ ςηκωνϐταν απϐ το τραπϋζι πειναςμϋνοι, γιατύ δεν τουσ προςφϋρουν τύποτα αξιϐλογο για φαγητϐ. Ενώ αν τουσ προςϋφεραν κϊτι αξιϐλογο δε θα ςταματοϑςαν να τρώνε»23. «καὶ διὰ τοῦτό φαςι Πέρςαι τοὺσ ῞ελληνασ ςιτεομένουσ πεινῶντασ παύεςθαι͵ ὅτι ςφι ἀπὸ δείπνου παραφορέεται οὐδὲν λόγου ἄξιον͵ εἰ δέ τι παραφέροιτο͵ ἐςθίοντασ ἂν οὐ παύεςθαι.» Ηρόδοτοσ, Ιςτορύεσ 1.133.724

Η πολυτελόσ και ακϐλαςτη ζωό και διατροφό των Θεςςαλών όταν η αιτύα να τουσ βγει και το ϐνομα ϐ,τι αυτού ϋφεραν τουσ Πϋρςεσ ςτην Ελλϊδα. «περὶ δὲ ΘΕΣΣΑΛΨΝ λέγων (Θεόπομποσ)25 ἐν τῇ τετάρτῃ φηςὶν ὅτι ζῶςιν οἳ μὲν ςὺν ταῖσ ὀρχηςτρίςιν καὶ ταῖσ αὐλητρίςιν διατρίβοντεσ͵ οἳ δ΄ ἐν κύβοισ καὶ πότοισ καὶ ταῖσ τοιαύταισ ἀκολαςίαισ διημερεύοντεσ͵ καὶ μᾶλλον ςπουδάζουςιν ὅπωσ ὄψων παντοδαπῶν τὰσ τραπέζασ παραθήςονται πλήρεισ ἢ τὸν αὑτῶν 22

Δπίζεο αλαθνξά, Αζελαίνο, Γεηπλνζνθηζηέο 4.27.10 Παξαηήξεζε ηεο κειέηεο Rockefeller, Κεθάιαην Α΄ 24 Δπίζεο αλαθνξά, Αζελαίνο, Γεηπλνζνθηζηέο 4.23.10 25 Δπίζεο Θεόπνκπνο, Ιζηνξηθόο, Απνζπάζκαηα 2b,115,F.49.1 23

βίον ὅπωσ παραςχήςονται κεκοςμημένον. Υαρςάλιοι δὲ πάντων͵ φηςίν͵ ἀνθρώπων εἰςὶν ἀργότατοι καὶ πολυτελέςτατοι. ὡμολόγηνται δ΄ οἱ Θετταλοί͵ ὡσ καὶ Κριτίασ φηςί26͵ πάντων Ἑλλήνων πολυτελέςτατοι γεγενῆςθαι περί τε τὴν δίαιταν καὶ τὴν ἐςθῆτα· ὅπερ αὐτοῖσ αἴτιον ἐγένετο κατὰ τῆσ Ἑλλάδοσ ἐπαγαγεῖν τοὺσ Πέρςασ͵ ζηλώςαντασ τὴν τούτων τρυφὴν καὶ πολυτέλειαν.» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ 12.33.1

«Για τουσ Θεςςαλοϑσ ο Θεϐπομποσ αναφϋρει ϐ,τι οριςμϋνοι περνοϑν τον καιρϐ τουσ γλεντοκοπώντασ με χοροϑσ και τραγοϑδια και ϊλλοι περνοϑν τη μϋρα τουσ με κουμϊρια, οινοποςύεσ και τϋτοιεσ ακολαςύεσ. Περιςςϐτερο αςχολοϑνται πωσ θα γεμύςουνε τα τραπϋζια τουσ παρϊ πωσ θα καλυτερϋψουνε τη ζωό τουσ. Οι Υαρςϊλιοι, ϐπωσ λϋγεται εύναι οι πιο τεμπϋληδεσ και πολυδϊπανοι. Οι Θεςςαλού ϋχουν παραδεχτεύ, ϐπωσ λϋει ο Κριτύασ, ϐτι εύναι γεννημϋνοι πιο πολυϋξοδοι ςτο φαϏ και ςτο ντϑςιμο απ’ ϐλουσ τουσ Ϊλληνεσ και ϐ,τι αυτϐσ εύναι ο λϐγοσ που ϋφεραν τουσ Πϋρςεσ εναντύον τησ Ελλϊδασ. Σο ϋκαναν επειδό ζόλεψαν την καλοπϋραςη και την πολυτϋλειϊ τουσ». Αδύκωσ μϊλλον τουσ επιςϑναψαν αυτό τη βαριϊ κατηγορύα, αφοϑ δεν αποδεύχτηκε ϐτι αυτού ϋςτειλαν την πρϐςκληςη ςτουσ Πϋρςεσ. Η τρυφηλό ζωό τουσ ϐμωσ όταν γεγονϐσ. Αλλϊ και οι Βοιωτού δεν πόγαιναν πύςω. Ο Βοιωτϐσ φιλϐςοφοσ Πλοϑταρχοσ γρϊφει και παραδϋχεται: «..τοὺσ γὰρ Βοιωτοὺσ ἡμᾶσ οἱ Ἀττικοὶ καὶ παχεῖσ καὶ ἀναιςθήτουσ καὶ ἠλιθίουσ μάλιςτα διὰ τὰσ ἀδηφαγίασ προςηγόρευον·» Πλούταρχοσ, Περύ ςαρκοφαγύασ, 995.E.5

«..εμϊσ τουσ Βοιωτοϑσ οι Αττικού μασ αποκαλοϑν, χοντροϑσ και αναύςθητουσ και ηλύθιουσ, για την πολυφαγύα μασ».

Δπίζεο Κξηηίαο, Απνζπάζκαηα 31.1

Σο ύδιο και οι Κϑπριοι κατηγοροϑνταν ωσ αναύςθητοι, καλοταώςμϋνα γουροϑνια, που ϋκαναν ζωό ανϋμελη, χυδαύα και φιλόδονη. Δεν όταν ϐμωσ ςτην αρχαιϐτητα διαφορετικό η διατροφό απϐ περιοχό ςε περιοχό, απϐ πϐλη ςε πϐλη. Ωλλη όταν η διατροφό των ηγεμϐνων και ϊλλη του λαοϑ. Ωλλη των πλουςύων και ϊλλη των φτωχών. Εύναι χαρακτηριςτικό εύναι η αναφορϊ του Θεϐφραςτου για τη βαςιλεύα των Περςών. Οι κορεςμϋνοι ηγεμϐνεσ των Περςών δεν εύχαν ϊλλο τρϐπο να ικανοποιόςουν τη βουλιμύα τουσ παρϊ να κυνηγοϑν τισ γεϑςεισ. Επειδό τα’ χαν δοκιμϊςει ϐλα και δεν εϑριςκαν ϊλλα, ϋκαναν διαγωνιςμοϑσ για την εφεϑρεςη νϋασ ηδονόσ γεϑςεων, ϋναντι μεγϊλησ αμοιβόσ για τουσ εφευρϋτεσ. «..Περςῶν φηςὶ βαςιλεῖσ ὑπὸ τρυφῆσ προκηρύττειν τοῖσ ἐφευρίςκουςί τινα καινὴν ἡδονὴν ἀργυρίου πλῆθοσ.» Θεόφραςτοσ, Αποςπϊςματα 125.1.127

Λϋει ο Ιϋρωνασ τϑραννοσ των ΢υρακουςών ςτον ποιητό ΢ιμωνύδη: «..καὶ οἶδά γε͵ ἔφη͵ ὦ ΢ιμωνίδη͵ ὅτι τούτῳ κρίνουςιν οἱ πλεῖςτοι ἥδιον ἡμᾶσ καὶ πίνειν καὶ ἐςθίειν τῶν ἰδιωτῶν ὅτι δοκοῦςι καὶ αὐτοὶ ἥδιον ἂν δειπνῆςαι τὸ ἡμῖν παρατιθέμενον δεῖπνον ἢ τὸ ἑαυτοῖσ. τὸ γὰρ τὰ εἰωθότα ὑπερβάλλον͵ τοῦτο παρέχει τὰσ ἡδονάσ. διὸ καὶ πάντεσ ἄνθρωποι ἡδέωσ προςδέχονται τὰσ ἑορτὰσ πλὴν [οὐχ] οἱ τύραννοι. ἔκπλεῳ γὰρ αὐτοῖσ ἀεὶ παρεςκευαςμέναι οὐδεμίαν ἐν ταῖσ ἑορταῖσ ἐπίδοςιν ἔχουςιν αὐτῶν αἱ τράπεζαι· ὥςτε ταύτῃ πρῶτον τῇ εὐφροςύνῃ τῆσ ἐλπίδοσ μειονεκτοῦςι τῶν ἰδιωτῶν. ἔπειτα͵ ἔφη͵ ἐκεῖνο εὖ οἶδα ὅτι καὶ ςὺ ἔμπειροσ εἶ͵ ὅτι ὅςῳ ἂν [τισ] πλείω τισ παραθῆται τὰ περιττὰ τῶν ἱκανῶν͵ τοςούτῳ καὶ θᾶςςον [μᾶλλον] κόροσ ἐμπίπτει τῆσ ἐδωδῆσ. ὥςτε καὶ τῷ χρόνῳ τῆσ ἡδονῆσ μειονεκτεῖ ὁ παρατιθέμενοσ πολλὰ τῶν μετρίωσ διαιτωμένων.» 27

Δπίζεο Αζελαίνο,, Γεηπλνζνθηζηέο 4.25.1

Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ 4.24.11

«..εγώ ξϋρω, ώ ΢ιμωνύδη, ϐτι οι περιςςϐτεροι ϊνθρωποι πιςτεϑουν ϐτι εμεύσ τρώμε και πύνομε με μεγαλϑτερη ευχαρύςτηςη απ’ ϐτι οι πολύτεσ και ϐτι και αυτού θα εύχαν την ύδια ευχαρύςτηςη αν δειπνοϑςαν ςτο ύδιο δεύπνο παρϊ το δικϐ τουσ. ΢υνηθύζεται να θεωρεύται ϐτι η υπερβολό δύνει την ευχαρύςτηςη. Γι’ αυτϐ και ϐλοι οι ϊνθρωποι περιμϋνουν με ευχαρύςτηςη τισ εορτϋσ εκτϐσ απϐ τουσ τυρϊννουσ. Σο τραπϋζι των τυρϊννων εύναι πϊντοτε γεμϊτο και δεν περιμϋνει τισ γιορτϋσ. Ϊτςι μειονεκτεύ των πολιτών απϐ την ευφροςϑνη που δύνει η ελπύδα. Ϊπειτα εύπε, εκεύνο που ξϋρω καλϊ για το οπούο και εςϑ εύςαι πειςμϋνοσ, ϐτι ϐςο περιςςϐτερα απϐ τα χρειαζοϑμενα παραθϋτει κανεύσ ςτο τραπϋζι του, τϐςο γρηγορϐτερα ϋρχεται ο χορταςμϐσ. Ϊτςι και ςτο χρϐνο τησ ευχαρύςτηςησ μειονεκτεύ αυτϐσ που ϋχει πολλϊ ςτο τραπϋζι του, παρϊ εκεύνοσ που ϋχει μϋτρια δύαιτα».

Σον ςύτον, τον ούνον και το ϋλαιον Η ΢περμώ, η Οινώ και η Ελαώσ, οι τρεισ «Οινοτρϐποι» αδελφϋσ, θυγατϋρεσ του Ωνιου και τησ Δωρύππησ, εγγονϋσ του Διονϑςου και τησ Αριϊδνησ και διςϋγγονεσ του Μύνωα, πόραν το χϊριςμα απϐ τον παπποϑ τουσ Διϐνυςο ϐταν ακουμποϑν το χώμα να γεννιϋται ςτϊρι απϐ την πρώτη, κραςύ απ’ τη δεϑτερη και λϊδι απ’ την τρύτη, "ποιεύν εκ γησ ςύτον, ούνον και ϋλαιον ". Ϊτςι η τριϊδα των πλϋον πολϑτιμων προώϐντων τησ κρητικόσ γησ, το τρύπτυχο τησ διατροφόσ μυθοποιόθηκε ςτη μινωικό Κρότη28. Η τριϊδα των προώϐντων μαζύ αλλϊ και χωριςτϊ, πρώτα απϐ την Κρότη και μετϊ ς΄ ϐλη την αρχαύα Ελλϊδα, αποτϋλεςε δοξαςτικϐ αντικεύμενο και ςημεύο αναφορϊσ ςτη ζωό των ανθρώπων. Γι΄ αυτόν προςεϑχονταν, γι΄ αυτόν ευχϐταν, υμνοϑςαν και χρηςμοδοτοϑςαν, «γῆ γὰρ παγγενέτειρα βροτοῖσ δώςει τὸν ἄριςτον καρπὸν ἀπειρέςιον ςίτου οἴνου καὶ ἐλαίου». «Η παγγενϋτειρα γη να δώςει ςτουσ ανθρώπουσ απεριϐριςτα τουσ καλϑτερουσ καρποϑσ, ςύτου, ούνου και ελαύου». Πλοϑτοσ ςτην αρχαιϐτητα θεωρόθηκε η αφθονύα των τριών και φτώχεια η ςτϋρηςό τουσ. “΢ωρϐσ τα καλϊ πλϊκωςαν ςτο ςπύτι μασ ξαφνικϊ”, λϋει ο Καρύων ςτον Πλοϑτο του Αριςτοφϊνη: «Οὕτω τὸ πλουτεῖν ἐςτιν ἡδὺ πρᾶγμα δή. Ἡ μὲν ςιπύη μεςτή ΄ςτι λευκῶν ἀλφίτων͵ οἱ δ΄ ἀμφορῆσ οἴνου μέλανοσ ἀνθοςμίου. Ἅπαντα δ΄ ἡμῖν ἀργυρίου καὶ χρυςίου τὰ ςκευάρια πλήρη ΄ςτίν͵ ὥςτε θαυμάςαι. Σὸ φρέαρ δ΄ ἐλαίου μεςτόν·..» Αριςτοφϊνησ Πλούτοσ 805b

«Σϐςο γλυκϐ πρϊγμα να εύναι κανεύσ πλοϑςιοσ. 28

΢ύκθσλα κε ηνλ αξραηνιόγν Ν. Πιάησλα

Σ’ αμπϊρι εύναι γεμϊτο ϊςπρο αλεϑρι και τα βαρϋλια μαϑρο κραςύ μοςχϊτο. ήλα μασ τα ςεντοϑκια εύναι γεμϊτα αςόμι και χρυςϊφι που να χϊνεισ το νου ςου. Και το πηγϊδι ξϋχειλο απϐ λϊδι...» Αλλϊ και ο πολϑ κοντϊ ςε μασ ο λαώκϐσ τραγουδιςτόσ λϋει: «Αποϑ ‘χει λϊδι και κραςύ και ςτϊρι ςτο πιθϊρι, ϋχει του κϐςμου τα καλϊ και του Θεοϑ τη χϊρη.» Η Κρότη ςτη βαθιϊ αρχαιϐτητα θεωρόθηκε πλοϑςια γεωργικό περιοχό, γι’ αυτϐ και ο μϑθοσ θϋλει τον Πλοϑτο κρητογεννημϋνο. «Δημήτηρ μὲν Πλοῦτον ἐγείνατο δῖα θεάων͵ Ἰαςίῳ ἥρωι μιγεῖς΄ ἐρατῇ φιλότητι νειῷ ἔνι τριπόλῳ͵ Κρήτησ ἐν πίονι δήμῳ͵ ἐςθλόν͵ ὃσ εἶς΄ ἐπὶ γῆν τε καὶ εὐρέα νῶτα θαλάςςησ πᾶςαν· τῷ δὲ τυχόντι καὶ οὗ κ΄ ἐσ χεῖρασ ἵκηται͵ τὸν δὴ ἀφνειὸν ἔθηκε͵ πολὺν δέ οἱ ὤπαςεν ὄλβον.» Ηςύοδοσ, Θεογονύα 969

«Η ςεβαςτό θεϊ Δόμητρα, γϋννηςε τον Πλοϑτο, ςμύγοντασ με ϋρωτα γλυκϐ με τον όρωα Ιϊςιο, ςε χωρϊφι οργωμϋνο τρεισ φορϋσ ςτην πλοϑςια Κρότη, τον Πλοϑτο που γυρύζει ς’ ϐλη τη γη και ςτην πλατειϊ θϊλαςςα, κι ϐποιον ςυναντόςει και πϋςει ςτα χϋρια του, τον κϊνει πλοϑςιο και του δύνει πολλϊ αγαθϊ.» Ο Πλοϑτοσ εύναι ο Θεϐσ τησ ευφορύασ τησ γησ. Σο ϐτι γεννόθηκε ςε καλϊ οργωμϋνο χωρϊφι, υποδηλώνει πωσ ο πλοϑτοσ εύναι αποτϋλεςμα φροντιςμϋνησ καλλιϋργειασ τησ γησ . Σο τρύπτυχο - ςύτοσ, ούνοσ, ϋλαιο - αποτϋλεςε τη βϊςη τησ διατροφόσ των Κρητών απϐ τισ απαρχϋσ τησ ιςτορύασ τουσ.

΢τη νεολιθικό περύοδο, ϐταν οι ϊνθρωποι γύνονται οι πρώτοι γεωργού και ςυγκροτοϑν οικιςμοϑσ και εςτύεσ, εύναι και τα πρώτα προώϐντα που καλλιεργοϑν και με τα οπούα διατρϋφονται. Ο μινωικϐσ πολιτιςμϐσ που ακολοϑθηςε ανϋδειξε περιςςϐτερο την αξύα τουσ και προώθηςε περιςςϐτερο την καλλιϋργεια και εμπορύα τουσ ϋξω απϐ το νηςύ. Οι νϋοι πληθυςμού που επούκηςαν την Κρότη ςτη ςυνϋχεια ϋφεραν μαζύ τουσ και τισ διατροφικϋσ τουσ ςυνόθειεσ που μπορεύ να όταν διαφορετικϋσ αλλϊ και αυτϋσ επηρεϊςτηκαν απϐ τισ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των ντϐπιων και προπαντϐσ προςαρμϐςτηκαν ςτισ δυνατϐτητεσ που τουσ παρεύχε το νηςύ και η κρητικό γη. Ϊτςι παρατηρεύται να διατηρεύται μια διατροφικό ςυνϋχεια ςτο νηςύ, ϐπου ςτη βϊςη τησ διατροφόσ παραμϋνουν τα δημητριακϊ με τα ϐςπρια, τα λαχανικϊ με τα φροϑτα, το ελαιϐλαδο και το κραςύ και απϐ περύοδο ςε περύοδο παρουςιϊζονται διαφοροποιόςεισ ςτην κορυφό τησ πυραμύδασ ωσ προσ το βαθμϐ κατανϊλωςησ των κρεϊτων. Η αρχαιολογικό ϋρευνα ϋχει φανερώςει πολλϊ απϐ τα κοινϊ ςημεύα ςτη διατροφό των αρχαύων Κρητών μϋχρι των νεώτερων γενεών και καταδεικνϑει τη διατροφικό ςυνϋχεια ςτο νηςύ. Σα χιλιϊδεσ αρχαιολογικϊ ευρόματα αποκαλϑπτουν τα καλλιεργητικϊ εργαλεύα, τα εργαςτόρια επεξεργαςύασ και τα μϋςα επεξεργαςύασ, τισ αποθόκεσ, τα μϋςα μεταφορών, τα ςκεϑη χρόςησ και παραςκευόσ φαγητών για τα βαςικϊ προώϐντα τησ παραγωγόσ και διατροφόσ των αρχαύων Κρητών και καταδεικνϑουν το βϊθοσ και τα θεμϋλια τησ κρητικόσ διατροφόσ. Μια νεώτερη πρωτοποριακό διεπιςτημονικό ϋρευνα (Ελλόνων, Ωγγλων, Αμερικανών και Ιταλών ειδικών επιςτημϐνων με ςυντονιςτϋσ τουσ αρχαιολϐγουσ Γ. Σζεδϊκη και Η. Martlew), που πραγματοποιεύται τα τελευταύα χρϐνια

με τη χρηςιμοπούηςη νϋων επιςτημονικών τεχνικών χημικόσ ανϊλυςησ ςτα οργανικϊ κατϊλοιπα απϐ αρχαιολογικϊ ευρόματα ςτην Κρότη και τισ Μυκόνεσ, ϋδωςε αποκαλυπτικϊ ςτοιχεύα για τη δύαιτα, τη διατροφό των Κρητών απϐ την 3η και 2η χιλιετύα π.Φ., τη νεολιθικό, τη Μινωικό και τη Κρητομυκηναώκό εποχό. Σα δεύγματα που λόφθηκαν και αναλϑθηκαν ςτη ςυνϋχεια προϋρχονται απϐ το νεολιθικϐ ςπόλαιο του Γερανύου Ρεθϑμνου (6000-3800 π.Φ.), το νεκροταφεύο Αρμϋνων Ρεθϑμνου (1390-1190 π.Φ.), τον οικιςμϐ ςτο Φαμαλεϑρι Ρεθϑμνου (2160-1900 π.Φ.) και απϐ ϊλλεσ οκτώ Μινωικϋσ και Μυκηναώκϋσ θϋςεισ. ΢ϑμφωνα με τισ ανακοινώςεισ που ϋγιναν29 αποκαλϑπτεται ϐτι οι τροφϋσ που ανιχνεϑτηκαν όταν οι ελιϋσ και το λϊδι, τα δημητριακϊ και τα ϐςπρια, τα λαχανικϊ, τα ςταφϑλια και τα αχλϊδια, τα ςϑκα και τ’ αμϑγδαλα, κρϋατα και θαλαςςινϊ. Οι κϊτοικοι τησ νεολιθικόσ εποχόσ του ςπηλαύου του Γερανύου (6000-3800 π.Φ.) μαγεύρευαν λαχανικϊ με μπϐλικο λϊδι. Σο λϊδι αποτελεύ απϐ βαςικϐ ςτοιχεύο τησ διατροφόσ και μαγειρικόσ. Σην εποχό του χαλκοϑ (2800-1100 π.Φ.) η δύαιτα των Κρητών όταν πλουςιϐτερη ςε ζωικϋσ πρωτεϏνεσ. Σα κρϋατα ϋχουν μεγϊλη ςυμμετοχό ςτη διατροφό εκεύνησ τησ περιϐδου. Σροφϋσ απϐ αιγοπρϐβατα, βοοειδό, χοιρινϊ που εκτρϋφονται και θηρϊματα ανιχνεϑονται ςτο Φαμαλεϑρι Ρεθϑμνου. Σροφϋσ και φαγητϊ απϐ φροϑτα, λαχανικϊ και ελαιϐλαδο ανιχνεϑονται ςτο Μοναςτηρϊκι Ρεθϑμνου (1900-1700 π.Φ.). 29

Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο παξνπζηάζηεθαλ ζηελ πεξηνδηθή έθζεζε «Μηλσηηώλ θαη Μπθελαΐσλ γεύζεηο», ζην νκώλπκν βηβιίν ηνπ Τπνπξγείνπ Πνιηηηζκνύ θαη ηνπ εζληθνύ Αξραηνινγηθνύ Μνπζείνπ ην 1999 θαη ζην Ρέζπκλν ην 2000.

Υαγητϊ με κρϋασ και λαχανικϊ ςτη ΢πλϊντζια ςτα Φανιϊ (1700-1600 π.Φ.). Υαγητϊ με κρϋασ και ϐςπρια ςτουσ Αρμϋνουσ Ρεθϑμνου (1390-1190 π.Φ.). Οι Κρότεσ πρϐγονού μασ ςημειώνει η Μαρύα Βλαζϊκη «τρϋφονται με ϊφθονεσ πρωτεϏνεσ, χρηςιμοποιοϑν κατϊ κϐρο το ελαιϐλαδο, τρώγουν πολλϊ ϐςπρια, ςιτηρϊ και λαχανικϊ και αγαποϑν το κραςύ ειδικϊ το ρετςινωμϋνο»30. Για κϊθε τρϐφιμο οι αρχαύοι Ϊλληνεσ εύχαν και ϋνα θεϐ ό ημύθεο να τουσ το ςτϋλνει και να το προςτατεϑει. Σο ψωμύ η Δόμητρα, το κραςύ ο Διϐνυςοσ, το λϊδι η Αθηνϊ, το κρϋασ ο Ηρακλόσ, τα μυρωδικϊ η Αφροδύτη, τα ψϊρια ο Ποςειδώνασ31. Οι θρηςκευτικϋσ δοξαςύεσ των αρχαύων ανθρώπων δεύχνουν την αξύα που προςϋδιδαν ςτισ τροφϋσ και τα προώϐντα και την εξϊρτιςη που εύχε η ζωό τουσ απ’ αυτϊ. ΢ε υπϋρτατεσ δυνϊμεισ, ςτουσ θεοϑσ απευθϑνονταν και ζητοϑςαν τη βοόθειϊ τουσ, ϐπωσ για το ψωμύ ςτη Δόμητρα, για το κραςύ ςτο Διϐνυςο… «…οἱ παλαιοὶ θεοὺσ ἐνόμιςαν διὰ τὴν ἀπ΄ αὐτῶν ὠφέλειαν͵.. καὶ διὰ τοῦτο τὸν μὲν ἄρτον Δήμητραν νομιςθῆναι͵ τὸν δὲ οἶνον Διόνυςον͵…» ΢ϋξτοσ Εμπειρικόσ, Προσ Υυςικούσ 9.18.3

Βιαδάθε Μαξία Πξ/λε ΚΔ’ Δθνξίαο Πξντζηνξηθώλ θαη Kιαζηθώλ Αξραηνηήησλ «Μηλσηηώλ γεύζεηο» Πξαθηηθά Aγξνηηθόο Αύγνπζηνο 2000 Υαληά 31 Λνπθηαλόο, Ιθαξνκέληππνο 27.6

Σον ϊρτον ημών τον επιοϑςιον Η Δόμητρα, κϐρη του Κρϐνου και τησ Ρϋασ και αδερφό του Διϐσ, όταν η θεϊ τησ γονιμϐτητασ και τησ βλϊςτηςησ του εδϊφουσ. Ϋταν η προςτϊτιδα τησ γησ, τησ γεωργύασ και των καλλιεργειών. Ϋταν η μϊνα των δημητριακών (απ' ϐπου και το ϐνομϊ τουσ). Η λατρεύα τησ γενικεϑτηκε ςε ϐλεσ τισ περιοχϋσ του τϐτε ελληνικοϑ κϐςμου, ϐπου ευδοκιμοϑν τα δημητριακϊ. Σο ϐνομϊ τησ Δημότηρ ετυμολογικϊ θεωρόθηκε παλαιϐτερα ϐτι προϋρχεται απϐ το «Γη - Μότηρ», ςόμερα θεωρεύται πιθανϐτερο πωσ προϋρχεται απϐ τη λϋξη “δηαύ”, την ονομαςύα του κριθαριοϑ ςτην αρχαύα Κρότη. Ο μϑθοσ τησ Δόμητρασ και τησ κϐρησ τησ Περςεφϐνησ εξϋφραςε τον κϑκλο παραγωγόσ των δημητριακών, τη βαςικό τροφό των αρχαύων ανθρώπων. Η «ζωοδϐτησ» και «τροφϐσ» Δόμητρα, η «γη μότηρ», η μϊνα γό, ςυμβολύζει τη μϊνα που γεννϊ, που προςφϋρει τη ζωό και ανατρϋφει απϐ το ύδιο τησ το ςώμα. Ο Πλοϑτοσ, μασ εύπε ο Ηςύοδοσ, γεννόθηκε απϐ το ερωτικϐ ςμύξιμο τησ θεϊσ Δόμητρασ με τον Ιαςύων ςε καλοοργωμϋνο χωρϊφι ςτην Κρότη. Δόμητρα εύναι η γη και ϐταν ϋςμιξε ςε χωρϊφι οργωμϋνο τρεισ φορϋσ με τον Ιαςύων το γεωργϐ, γϋννηςε τον Πλοϑτο, απϐ κει και η παροιμύα «ςιταριών και κριθαριών, ώ νόπιε Πλοϑτε» λϋει ο αρχαύοσ ςχολιαςτόσ τησ Θεγονύασ: «Δημήτηρ γάρ ἐςτιν ἡ γῆ͵ Ἰαςίων δὲ ὁ γεωργόσ͵ ὅτι ςυνῆλθεν ἐν τῷ ἀγρῷ καὶ νειῷ ἐνὶ τριπόλῳ ἐγέννηςε τὸν Πλοῦτον. καὶ γὰρ ἡ παροιμία “πυρῶν καὶ κριθῶν͵ ὦ νήπιε Πλοῦτε”.» ΢χόλια ςτη Θεογονύα, 969.10

Η μητϋρα μασ η γη, λϋει ο ΢ωκρϊτησ ςτο Μενϋξενο του Πλϊτωνα, «..τα παλιϊ χρϐνια πρώτα ϋδωςε για τροφό ςτον ϊνθρωπο, τον καρπϐ του ςιταριοϑ και του κριθαριοϑ, με τον οπούο ωραιϐτατα και υγιεινϐτατα τρϋφεται το ανθρώπινο γϋνοσ», «..ἐν τῷ τότε καὶ πρώτη τροφὴν ἀνθρωπείαν ἤνεγκεν τὸν

τῶν πυρῶν καὶ κριθῶν καρπόν͵ ᾧ κάλλιςτα καὶ ἄριςτα τρέφεται τὸ ἀνθρώπειον γένοσ͵» Πλϊτων, Μενϋξενοσ 237.e.7

Και μετϊ γϋννηςε για τα εγγϐνια τησ το δϋντρο που δύνει το λϊδι, το καταπραϒντικϐ των πϐνων,«..μετὰ δὲ τοῦτο ἐλαίου γένεςιν͵ πόνων ἀρωγήν͵ ἀνῆκεν τοῖσ ἐκγόνοισ·» ΢την Κρότη η καλλιϋργεια των δημητριακών εμφανύζεται απϐ τισ αρχϋσ τησ νεολιθικόσ περιϐδου. ΢την αρχό το ςκϊψιμο, η ςπορϊ ϐπωσ και οι ϊλλεσ γεωργικϋσ εργαςύεσ γύνονταν με αυτοςχϋδια ξϑλινα εργαλεύα. ΢τη ςυνϋχεια ανακαλϑπτεται το αλϋτρι, που αρχικϊ ςϋρνεται απϐ τον ϊνθρωπο και μετϊ απϐ εξημερωμϋνο ζώο. Σην 6η χιλιετύα π.Φ., οι πρώτοι κϊτοικοι τησ Κρότησ καλλιεργοϑςαν κριθϊρι και δύκοκκο ςιτϊρι. Για χιλιϊδεσ χρϐνια κϊθε νοικοκυριϐ για να εξαςφαλύςει τον ϊρτο τον επιοϑςιον ϋπρεπε να οργώςει, να ςπεύρει, να αλωνύςει, να αλϋςει και παραςκευϊςει ψωμύ, παξιμϊδι, πύτεσ. ΢τισ πεδινϋσ περιοχϋσ καλλιεργόθηκε περιςςϐτερο το ςιτϊρι, ενώ το κριθϊρι ςτισ ξηρϋσ βραχώδεισ και περιςςϐτερο ϊγονεσ περιοχϋσ. ΢ε περιϐδουσ ξϋνησ κυριαρχύασ, που οι κατακτητϋσ χρειϊςτηκαν τα ςιτηρϊ για το εξωτερικϐ, ϐπωσ τη Ρωμαώκό περύοδο και την πρώτη Ενετικό, αναπτϑχθηκαν ϋντονα οι καλλιϋργειεσ των ςιτηρών ςτον κϊμπο τησ Μεςςαρϊσ, ςτα οροπϋδια και τισ ϊλλεσ πεδινϋσ περιοχϋσ. Απϐ το 17ο αιώνα μειώνεται η μεγϊλη παραγωγό και αναπτϑςςεται η ελαιοκαλλιϋργεια και η αμπελοκαλλιϋργεια. Σϐτε η Κρότη γύνεται ελλειμματικό ςτα ςιτηρϊ. Σο ρϑζι ϋφεραν ςτην Κρότη οι Ωραβεσ κατακτητϋσ απϐ την Ινδύα. Ψςτϐςο ςτη διατροφό των Κρητικών πϋραςε κατϊ την ενετοκρατύα αρκετϊ αργϐτερα.

Σο κριθϊρι ϋδωςε τα πρώτα ϊλευρα τα οπούα οι αρχαύοι ονομαζϐταν «ϊλφιτα»32. Πριν το ϊλεςμα τα καβοϑρδιζαν ελαφρϊ για να τα καθαρύςουν ευκολϐτερα απϐ το φλοιϐ τουσ. ΢την αρχό τα κοπϊνιζαν μϋςα ςε γουδιϊ για να τα αλϋςουν, αργϐτερα που εφευρϋθηκαν οι χειρϐμυλοι τα ϊλεθαν οι γυναύκεσ οι «αλετρύδεσ». «Αλφιτεύα» όταν οι μϑλοι που διαδϋχθηκαν αρκετϊ αργϐτερα τουσ χειρϐμυλουσ. ΢τουσ μϑλουσ δοϑλευαν οι δοϑλοι. Σα «ϊλφιτα» τα ζϑμωναν ςαν απλό «μϊζα», τη διαμϐρφωναν ςε διϊφορα ςχόματα και ςτη ςυνϋχεια την ξόραιναν ό την ϋψηναν. Σο ψωμύ και το παξιμϊδι γινϐταν απϐ αλεϑρι απϐ ςιτϊρι ό ςε μύγμα με κριθϊρι το οπούο ζυμωνϐταν με ό χωρύσ προζϑμι και ψηνϐταν ςτο φοϑρνο.

“῎αλφιτα· κυρίωσ τὰ τῶν κριθῶν ἄλευρα ἀπὸ τοῦ ἀλφῶ τὸ εὑρίςκω· πρὸ γὰρ τοῦ εὑρεθῆναι τὸν ςῖτον κριθὰσ ἤςθιον.” Scholia in Oppianum et glossae in halieutica 4.358.1 32

Πύετε εξ αυτοϑ πϊντεσ «..δύο γάρ͵ ὦ νεανία͵ τὰ πρῶτ΄ ἐν ἀνθρώποιςι· Δημήτηρ θεά Γῆ δ΄ ἐςτίν͵ ὄνομα δ΄ ὁπότερον βούληι κάλει· αὕτη μὲν ἐν ξηροῖςιν ἐκτρέφει βροτούσ· ὃσ δ΄ ἦλθ΄ ἔπειτ΄͵ ἀντίπαλον ὁ ΢εμέλησ γόνοσ βότρυοσ ὑγρὸν πῶμ΄ ηὗρε κἀςηνέγκατο θνητοῖσ͵ ὃ παύει τοὺσ ταλαιπώρουσ βροτοὺσ λύπησ͵ ὅταν πληςθῶςιν ἀμπέλου ῥοῆσ͵ ὕπνον τε λήθην τῶν καθ΄ ἡμέραν κακῶν δίδωςιν͵ οὐδ΄ ἔςτ΄ ἄλλο φάρμακον πόνων. οὗτοσ θεοῖςι ςπένδεται θεὸσ γεγώσ͵ ὥςτε διὰ τοῦτον τἀγάθ΄ ἀνθρώπουσ ἔχειν.» Ευριπύδησ, Βϊκχεσ 274-285

«..Δυο εύναι, νεαρϋ μου, τ’ αγαθϊ που πρωτϐρθαν ςτουσ ανθρώπουσ: Η θεϊ Δόμητρα ό η Γη, ϐπωσ ς' αρϋςει πεσ την. Αυτό τρϋφει τουσ ανθρώπουσ με ςτϋρεα τροφό. Μετϊ όλθε ο γϐνοσ τησ ΢εμϋλησ, που βρόκε το αντύδοτο, ποτϐ του ςταφυλιοϑ και ςτουσ ανθρώπουσ το ΄φερε, τισ λϑπεσ τουσ να διώχνει. Κι ϐταν με το κραςύ τα μϋςα τουσ γεμύςουν, φϋρνει τον ϑπνο, ςτη λόθη ρύχνει τισ πύκρεσ τησ ημϋρασ. Υϊρμακο ϊλλο για τον πϐνο δεν υπϊρχει. Θεϐσ εύναι και ςτουσ Θεοϑσ προςφϋρεται ςπονδό ώςτε για χϊρη του τ’ αγαθϊ να ϋχουν οι ανθρώποι». Και ο ούνοσ θεωρόθηκε θεώκϐ δώρο «οἶνοσ τὸ παρὰ Θεοῦ δῶρον». Οι αρχαύοι Ϊλληνεσ απϋδοςαν ς’ αυτϐν αρςενικϋσ ιδιϐτητεσ και τον ςυνϋδεςαν με τον πανϊρχαιο θεϐ τησ γησ και τησ γονιμϐτητασ, το Φθϐνιο, Αρχϋγονο, Ωρρητο (μυςτηριώδη), τον Ϊνορχο (βαρβϊτο) και Ερωμανό, τον Ζωογϐνο, Παυςύπονο, Βοτρυφϐρο και Οινοδϐτη Διϐνυςο. Μεταξϑ των πολλών επιθϋτων του όταν και το Κρητικϐσ (Κρόςιοσ).

Ο ούνοσ δεν προορύζεται για να θρϋψει τουσ ανθρώπουσ ϐπωσ ο ςύτοσ, αλλϊ και για να τουσ ευχαριςτόςει, να κϊνει τη ζωό τουσ ευτυχϋςτερη, ευδαύμονα. Εύναι το καλϑτερο εϑθυμο δώρο των θεών ςτουσ ανθρώπουσ, για να τραγουδοϑν, να χορεϑουν να φιλιώνουν, και να διώχνουν τισ λϑπεσ απϐ την καρδιϊ, ϐταν το πύνουν βϋβαια με μϋτρο. «…οἶνοσ θνητοῖςι θεῶν πάρα δῶρον ἄριςτον ἀγλαόσ· ὧι πᾶςαι μὲν ἐφαρμόζουςιν ἀοιδαί͵ πάντεσ δ΄ ὀρχηθμοί͵ πᾶςαι δ΄ ἐραταὶ φιλότητεσ. πάςασ δ΄ ἐκ κραδίησ ἀνίασ ἀνδρῶν ἀλαπάζει πινόμενοσ κατὰ μέτρον͵»33 Σο αιμϊτινο υγρϐ απϐ τισ απαρχϋσ τησ ανακϊλυψόσ του ςυνδϋθηκε με το αύμα και αντικατϋςτηςε το αύμα ςτην τροφό και τη λατρεύα. Ϊγινε το μϋςο τησ μυςτιριώδουσ επικοινωνύασ με το θεύο. ΢την κλαςςικό εποχό ςυνδϋθηκε με τισ τϋχνεσ, τη δημιουργικϐτητα, την κοινωνικϐτητα, τον πολιτιςμϐ. Πϊντα ϐμωσ με μϋτρον. Η κατϊχρηςό του θεωρόθηκε «ϑβρισ». ΢την Κρότη, λϋει ο ΢ωκρϊτησ, ο Μύνωασ εύχε νομοθετόςει την απαγϐρευςη τησ μϋθησ. «…ἐν Κρήτῃ δὲ εἷσ οὗτόσ ἐςτι τῶν ἄλλων νόμων οὓσ Μίνωσ ἔθηκε͵ μὴ ςυμπίνειν ἀλλήλοισ εἰσ μέθην.» Πλϊτων, Μύνωσ, 320.a.4

Και η ϊμπελοσ ϋχει τισ βαθιϋσ ρύζεσ τησ ςτην οινοφϐρο Κρότη. Μϋχρι το 3500 π.Φ. ο Κρητικϐσ εύχε εξημερώςει το αμπϋλι και ςιγϊ-ςιγϊ ανακϊλυψε την τϋχνη παραςκευόσ του κραςιοϑ. Η αρχαιϐτερη ϑπαρξη κραςιοϑ ςτην Ελλϊδα τησ εποχόσ του χαλκοϑ και μϊλιςτα με ρητύνη, διαπιςτώθηκε ςε πιθϊρια ςτο Μϑρτο Λαςιθύου (2900-2200 π.Φ.). Ακϐμα και ύχνη μπϑρασ απϐ κριθϊρι ανιχνεϑτηκαν μϋςα ςτα κραςοπύθαρα. Κραςύ με ρητύνη που όταν αποθηκευμϋνο ςε δρϑινο βαρϋλι ανιχνεϑτηκε ςτο Μοναςτηρϊκι Ρεθϑμνου, περιϐδου (1900-1700 π.Φ.). Ρητινωμϋνο κραςύ και μπϑρα την ύδια εποχό ςτ’ Αποδοϑλου Ρεθϑμνου. Κραςύ με ρητύνη αρωματιςμϋνο με το διεγερτικϐ απόγανο, ανιχνεϑεται ςτα Φανιϊ του 15ο αιώνα π.Φ. Οι Μινωύτεσ και Μυκηναύοι Κρότεσ ανϊπτυξαν πολϑ την τϋχνη 33

Παλύαζζηο, Δπηθά 19.1

του αρωματιςμοϑ και τησ ανϊμιξησ ςτην οινοποιύα. Σα ανϊμικτα ζυμωμϋνα ποτϊ ανιχνεϑονται ς’ ϐλο το νηςύ. Οι Μινωύτεσ ϋπιναν κραςύ με ρητύνη, μπϑρα απϐ κριθϊρι και υδρϐμελι, πιθανώσ ταυτϐχρονα. Πατητόρια και εργαςτόρια παραγωγόσ κραςιοϑ, βρύςκονται ςε πολλοϑσ αρχαιολογικοϑσ χώρουσ. Πιθϊρια, αμφορεύσ, οινοχϐεσ, κρατόρεσ, κϑλικεσ, κϑπϋλλα, περύτεχνα αγγεύα, απϐ ϐλεσ τισ εποχϋσ τησ αρχαιϐτητασ εύναι γεμϊτα τα μουςεύα τησ Κρότησ. Η οινοποιεύα ϊνθιςε και ςτη διϊρκεια των ρωμαώκών χρϐνων, ϐπου τα κρητικϊ κραςιϊ εύχαν μεγϊλη ζότηςη και εξαγϐταν ςτη Ρώμη αλλϊ και αργϐτερα. Οι Ρωμαύοι ειςόγαγαν απϐ την Κρότη και το γλυκϐ χυμϐ «πϊςο», κραςύ απϐ ςταφύδα, για τισ γυναύκεσ, που απαγορευϐταν να πύνουν. «Παρὰ Ρωμαίοισ δέ͵.. ἀπείρηται γυναιξὶ πίνειν οἶνον͵ τὸ δὲ καλούμενον πάςςον πίνουςιν. τοῦτο δὲ ποιεῖται μὲν ἐκ τῆσ ἀςταφίδοσ καί ἐςτιῃ παραπλήςιοσ πινόμενοσ.. τῷ Κρητικῷ·» Πολύβιοσ, Ιςτοριών 6.11a.4.1

Σο γλυκϐ κρητικϐ κραςύ «ο Κρησ ο γλυκϑσ» όταν αγαπητϐ κραςύ ςτουσ Βυζαντινοϑσ και τουσ Ευρωπαύουσ αργϐτερα. Ση φόμη αυτό εκμεταλλεϑτηκαν οι Ενετού οι οπούοι εξόγαγαν μεγϊλεσ ποςϐτητεσ για τισ αυλϋσ και τισ ταβϋρνεσ τησ οινϐφιλησ Ευρώπησ. Οι Ενετού ϋφεραν ςτην Κρότη την ποικιλύα «Μαλβαζύα» απϐ τη Μονεμβαςιϊ και φϑτεψαν μεγϊλεσ περιοχϋσ. Σο 16ο αιώνα η Κρότη ϋγινε «ἀμπελόφυτοσ», η παραγωγό κραςιοϑ ϋφταςε ςτην ακμό τησ και οι εξαγωγϋσ που ϋκαναν οι Ενετού απϐ την Κρότη προσ ϐλη την Ευρώπη, ξεπϋραςαν τουσ 6,5 χιλιϊδεσ τϐνουσ. ΢ημαντικϋσ εξαγωγϋσ γινϐταν επύςησ ςτην ύδια περύοδο ςτο λϊδι και το τυρύ. ήλοι οι ευρωπαύοι περιηγητϋσ που επιςκϋπτονται το νηςύ μϋχρι και το 19ο αιώνα δεν παραλεύπουν να υμνοϑν τα κραςιϊ τησ Κρότησ ωσ τα καλϑτερα κραςιϊ του κϐςμου. Κατϊ την τουρκικό κατοχό περιορύςτηκε δραςτικϊ η αμπελοκαλλιϋργεια, η παραγωγό και η κατανϊλωςη κραςιοϑ.

Οι μωαμεθανού επϋβαλαν μεγαλϑτερουσ φϐρουσ ςτα «ποτϊ των απύςτων». Δεν όταν μϐνο διϊςημα τα κρητικϊ κραςιϊ ςτην αρχαιϐτητα για τη γλυκιϊ γεϑςη τουσ αλλϊ και για τισ θεραπευτικϋσ τουσ ιδιϐτητϋσ. ήλοι οι γιατρού τησ εποχόσ θεωροϑςαν το κραςύ τησ Κρότησ γιατρικϐ ποϑ θεραπεϑει αρρώςτιεσ και χαρύζει μακροβιϐτητα. Ο Ιπποκρϊτησ πρώτοσ ςυνιςτοϑςε «πίνειν οἶνον κρητικὸν οἰνώδεα»34 ωσ αντιςηπτικϐ, αντιπυρετικϐ και διουρικϐ φϊρμακο.

Ιππνθξάηεο, Πεξί δηαίηεο νμέσλ 14.10

Έλαιον προσ την εν υγεύα χρόςιν ϊριςτον Απϐ το διατροφικϐ τρύπτυχο ξεχώριςε περιςςϐτερο το λϊδι και η ελιϊ. Η ελιϊ υπόρξε το πιο χρόςιμο δϋντρο για τη διατροφό, το φωτιςμϐ, τη θϋρμανςη, την υγεύα και τον καλλωπιςμϐ των ανθρώπων. Εύναι το δϋντρο που ςυνδϋθηκε περιςςϐτερο με τη ζωό και τον πολιτιςμϐ των Κρητών αδιϊλειπτα απϐ τη νεολιθικό εποχό μϋχρι ςόμερα. Η ελιϊ εύναι το ευλογημϋνο δϋντρο που ϋχει υμνηθεύ και δοξαςτεύ ϐςο κανϋνα απϐ τα δϋνδρα τησ Ελλϊδασ. Εύναι το ςϑμβολο γαλόνησ, ιλαρϐτητασ και καταλλαγόσ για την εκκληςύα, πολυςόμαντο ςϑμβολο ειρόνησ, ελπύδασ, γνώςησ, ςοφύασ, ευημερύασ, δϐξασ και νύκησ ςτη ζωό των ανθρώπων. ΢όμερα πρϋπει να καθιερωθεύ ςτην Κρότη ωσ το ςϑμβολο υγεύασ και διατροφόσ. Η «παιδοτρϐφοσ ελαύα» ϐπωσ λϋει ο ΢οφοκλόσ, εύναι η πηγό ζωόσ, η πηγό πλοϑτου, ακμόσ και ευημερύασ για τη χώρα «θάλλει μέγιςτα χώρᾳ»35. Σην πρώτη ελιϊ διεκδύκηςαν οι Αθηναύοι με τη μυθολογύα. Ϋταν το δώρο τησ θεϊσ Αθηνϊσ για τη ςωτηρύα τησ Αθόνασ. Σο ιερϐ δϋντρο φϑτρωςε εκεύ ϐπου χτϑπηςε το δϐρυ τησ ςτην ακρϐπολη. Η ελιϊ που κανεύσ δε μπορεύ να καταςτρϋψει «γιατύ πϊνω τησ ϋχει τα μϊτια ο Μϐριοσ Δύασ και γλαυκϐφθαλμη Αθηνϊ». Αλλϊ και η Κρητικό μυθολογύα θϋλει τη θεϊ τησ ελιϊσ Αθηνϊ κρητογεννημϋνη. «μυθολογοῦςι δὲ καὶ τὴν Ἀθηνᾶν κατὰ τὴν Κρήτην ἐκ Διὸσ ἐν ταῖσ πηγαῖσ τοῦ Σρίτωνοσ ποταμοῦ γεννηθῆναι·» Διόδωροσ ο ΢ικελιώτησ, Ιςτορικό Βιβλιοθόκη 5.72.3.1

Απϐ τη βαθιϊ αρχαιϐτητα ο λαϐσ τησ «ἐλαιοφόρου» Κρότησ διαμϐρφωςε λατρευτικϋσ δοξαςύεσ, ϋθιμα και ςυνόθειεσ για την ελιϊ και το λϊδι που διατηρόθηκαν για αιώνεσ.

΢νθνθιήο, Οηδίπνπο επί Κνισλώ 700

Η πληθώρα των γραπτών μαρτυριών και των αρχαιολογικών ευρημϊτων αποδεικνϑουν την πρωτοπορύα τησ Κρότησ ςτην καλλιϋργεια τησ ελιϊσ και την παραγωγό ελαιολϊδου. Σοιχογραφύεσ, επιγραφϋσ, εργαςτόρια με ελαιοπιεςτόρια και ελαιοδιαχωριςτόρεσ, εργαλεύα, αποθόκεσ, αγγεύα, ςκεϑη αποδεικνϑουν τη ςημαντικό εναςχϐληςη των Μινωιτών με την παραγωγό, αποθόκευςη και εμπορύα του ελαιολϊδου απϐ το 1800 π.Φ. Η αγριελιϊ υπόρχε ςτην Κρότη κατϊ τον πρώτο εποικιςμϐ τησ. Ση νεολιθικό περύοδο την εξημερώνουν οι κϊτοικού τησ και αρχύζουν να την καλλιεργοϑν. Απϐ τη δεϑτερη χιλιετύα π.Φ. αναπτϑςςουν ςυςτηματικϊ την παραγωγό τησ οι Μινωύτεσ. Απϐ την Κρότη μεταφϋρεται ςτη ςυνϋχεια η καλλιϋργεια τησ και η τϋχνη τησ παραγωγόσ ελαιολϊδου ςτη μυκηναώκό Ελλϊδα. Σο ελαιϐλαδο ςτη μινωικό Κρότη χρηςιμοποιεύται ςυςτηματικϊ ςτη διατροφό, ςτον καλλωπιςμϐ, ςτισ θρηςκευτικϋσ τελετϋσ, χρηςιμοποιεύται ακϐμα ωσ μϋςο θεραπεύασ, ωσ λιπαντικϐ και ωσ φωτιςτικό ϑλη. Ψσ μϋςον καλλωπιςμοϑ το ελαιϐλαδο προοριζϐταν για την ατομικό καθαριϐτητα, τη ςωματικό υγιεινό και την ομορφιϊ. ΢την περιπούηςη του ςώματοσ οι Μινωύτεσ χρηςιμοποιοϑςαν ςυχνϊ αρωματιςμϋνο με βϐτανα και αρωματικϊ φυτϊ λϊδι. Σο λϊδι ςτην αρχαιϐτητα ϋπαιζε το ρϐλο του ςαπουνιοϑ. Οι αρχαύοι γιατρού χωρύσ να μποροϑν να ξϋρουν τη χημικό του ςϑνθεςη και τα θεραπευτικϊ του ςυςτατικϊ του «πρϊςινου χρυςοϑ», διϋκριναν εμπειρικϊ τισ θαυματουργικϋσ του ιδιϐτητεσ για τισ αςθϋνειεσ τησ εποχόσ. Σο «ϊριςτο θεραπευτικϐ» ςυνιςτοϑςε ο Ιπποκρϊτησ και οι μεταγενϋςτεροι γιατρού τησ αρχαιϐτητασ για τισ δερματολογικϋσ αςθϋνειεσ, τουσ μυώκοϑσ πϐνουσ, τουσ ςτομαχικοϑσ πϐνουσ, τισ φλεγμονϋσ, την αϒπνύα και τον πυρετϐ. Ο γιατρϐσ Διοςκουρύδησ θεωρεύ το αγγουρϐλαδο, το ονομαζϐμενο «ομφϊκινον», ϐτι εύναι καλϑτερο για την υγεύα

μασ, «ἔλαιον πρὸσ τὴν ἐν ὑγιείᾳ χρῆςιν ἄριςτον τὸ ὠμοτριβέσ͵ ὃ καὶ ὀμφάκινον καλοῦςι»36.

Γηνζθνπξίδεο, Πεξί ύιεο ηαηξηθήο 1.30.1.1

Γεννήματα καὶ θρέμματα τῶν ἀγρῶν Ο Κρητικϐσ Κλεινύασ των «Νϐμων» του Πλϊτωνα απαριθμεύ τουσ παλιοϑσ ευεργϋτεσ τησ ανθρωπϐτητασ. Ο ςυνομιλητόσ του Αθηναύοσ τον διακϐπτει και του υπενθυμύζει τον Επιμενύδη. «ΑΘΗΝΑΙΟ΢. Ναί͵ τοῦτον· πολὺ γὰρ ὑμῖν ὑπερεπήδηςε τῷ μηχανήματι τοὺσ ςύμπαντασ͵ ὦ φίλε͵ ὃ λόγῳ μὲν Ἡςίοδοσ ἐμαντεύετο πάλαι͵ τῷ δὲ ἔργῳ ἐκεῖνοσ ἀπετέλεςεν͵ ὡσ ὑμεῖσ φατε.» Πλϊτων, Νόμοι 677.e 1

«Ναι αυτϐν που τουσ ξεπϋραςε ϐλουσ με την εφεϑρεςό του. Και αυτϐ που ανϋφερε ο Ηςύοδοσ ςτην πούηςό του, το ϋκανε πρϊξη» Ο Επιμενύδησ απϐ την Κνωςϐ όταν ο εφευρϋτησ του τονωτικοϑ φαγητοϑ των φτωχών ϊλιμοσ, που μποροϑςε να χορτϊςει καθϋνα με μικρό ποςϐτητα. Σα ςυςτατικϊ που χρηςιμοποιοϑςε, ϐπωσ αναφϋρει ο Ηςύοδοσ37, όταν η μολϐχα και ο αςφϐδελοσ, «…ἐν μαλάχῃ τε καὶ ἀςφοδέλῳ μέγ΄ ὄνειαρ». Ηςύοδοσ, Ϊργα και Ημϋρεσ, 41

Η Κρότεσ απϐ τη βαθιϊ αρχαιϐτητα δεν ϊφηςαν ανεκμετϊλλευτη καμιϊ φυςικό πηγό ςτη διατροφό, εξϊντληςαν κϊθε δυνατϐτητα που ϋδινε η γη τουσ ςε τροφϋσ. Ανακϊλυψαν κϊθε θρεπτικό και θεραπευτικό ιδιϐτητα που εύχαν τα φυτϊ και τα αξιοπούηςαν κατϊλληλα. Γενικϊ όταν χορτοφϊγοι και απϋφευγαν την κρεοφαγύα απϐ την πρώτη χιλιετύα π.Φ. και εδώ. Ο Ευριπύδησ ςτην τραγωδύα του «Κρότεσ» με το χορϐ το λϋει ωσ εξόσ: «…τὴν ἐμψύχων βρῶςιν ἐδεςτῶν πεφύλαγμαι»38 «...κι απϐ τροφϋσ που μϋςα τουσ κρϑβουν τη ζωό φυλϊγομαι». 37 38

Δπίζεο, Πινύηαξρνο, Σσλ επηά ζνθώλ ζπκπόζην,157.F.1 Δπξηπίδεο, Απνζπάζκαηα-Κξήηεο 021 79.19

Σα φυτϊ ΢την Κρότη υπϊρχουν 1800 αυτοφυό φυτικϊ εύδη και υποεύδη απϐ τα οπούα τα 184 εύναι ενδημικϊ. Μια πολϑ μεγϊλη ποικιλύα απ’ αυτϊ, γϑρω ςτα 300, εύναι λαχανευϐμενα φυτϊ και βϐτανα. Καμιϊ ϊλλη περιοχό ςτην Ευρώπη δεν διαθϋτει τϋτοια ποικιλύα και πλοϑτο ειδών. Εύναι επιβεβαιωμϋνο ϐτι οι Κρότεσ απϐ τη βαθιϊ αρχαιϐτητα ςτηρύχτηκαν ς’ αυτϐν τον πλοϑτο. Η γεωγραφικό απομϐνωςη του νηςιοϑ ανϊγκαςε τουσ κϊθε φορϊ κατούκουσ του να ςτηρύζονται ςτη γη τουσ και ς’ ϐτι αυτό παρεύχε. Οι Κρότεσ για χιλιετύεσ ϊντληςαν την τροφό τουσ κυρύωσ απϐ τα φυτϊ. Η ςυνόθεια αυτό διατηρόθηκε μϋχρι τη ςϑγχρονη εποχό. Πολλϊ εύδη -ϊγνωςτα ςτην αρχαιϐτητα- όρθαν τισ μεταγενϋςτερεσ εποχϋσ, ϐπωσ οι πατϊτεσ, οι ντομϊτεσ, οι μελιτζϊνεσ, οι πιπεριϋσ, οι μπϊμιεσ, το ςπανϊκι, τα πορτοκϊλια, τα λεμϐνια, τα ροδϊκινα, κτλ. και ενςωματώθηκαν ςτην κρητικό διατροφό. Σα ϊγρια χϐρτα υπόρχαν πϊντα και τρώγονταν νωπϊ ό μαγειρεμϋνα ϐπωσ και ςόμερα. Σα ραδύκια, τα μαροϑλια, οι μολϐχεσ, οι τςουκνύδεσ, οι γαλατςύδεσ, τα ςπαρϊγγια, οι ραφανύδεσ, οι δαϑκοι, οι τςϐχοι, τα ςϋςκουλα, το ςταμναγκϊθι, η ρϐκα κ.α. Επύςησ και τα ϊγρια μανιτϊρια οι πρινύτεσ, οι αγκαθύτεσ, οι αρτηκύτεσ, κτλ. Ακϐμα υπόρχε ϐλη η οικογϋνεια των κρεμμυδιών, τα ςκϐρδα και τα παντζϊρια και τα οπούα τρώγονταν απϐ τϐτε. Οι φακϋσ, τα ρεβύθια και τα κουκιϊ εύναι τα γνωςτϊ ϐςπρια που καλλιεργοϑνται παντοϑ και αποτελοϑν βαςικό τροφό. ΢υνόθωσ τα μαγεύρευαν κοπανιςμϋνα και το παραςκεϑαςμα ονομαζϐταν «ϋτνοσ». Ξηρού καρπού και φροϑτα τρώγονταν πϊντα ξεχωριςτϊ ό ςαν ορεκτικϊ ό επιδϐρπια με το φαγητϐ. Σα πιο δημοφιλό όταν τα

καρϑδια, τα αμϑγδαλα, τα φουντοϑκια, τα κϊςτανα. Υροϑτα που υπόρχαν όταν τα ςϑκα (το πιο αγαπημϋνο φροϑτο τησ αρχαιϐτητασ), τα κυδώνια, τα δαμϊςκηνα, τα ςταφϑλια, αλλϊ και τα ϊγρια φροϑτα, τα κοϑμαρα, τα κοδϑμαλα, τα βϊτςουνα, κτλ.

Σα βϐτανα Μια μεγϊλη οικογϋνεια φυτών που η κρητικό φϑςη ϋδωςε με απλοχεριϊ εύναι τα βϐτανα. Σο χϊριςμα αυτϐ οι Κρότεσ αξιοπούηςαν κατϊλληλα για τη θεραπεύα, τον καλλωπιςμϐ και τη μαγειρικό απϐ τη μινωικό εποχό. Οι Μινωύτεσ αναδεύχτηκαν ςε μεγϊλουσ τεχνύτεσ αρωματιςμοϑ του λαδιοϑ με βϐτανα και αρτυματικϊ, το οπούο χρηςιμοποιοϑςαν ό εμπορεϑονταν ωσ θεραπευτικϐ ό καλλυντικϐ ό ωσ αρωματικϐ τροφύμων. Για τον αρωματιςμϐ του λαδιοϑ χρηςιμοποιοϑςαν κυρύωσ τη ρύγανη, το φαςκϐμηλο, το δυϐςμο, το ςκϐρδο, το δενδρολύβανο, το μϊραθο, τον ϊνηθο κ.ϊ. Σο πιο φημιςμϋνο βϐτανο, «ύδιον» Κρότησ εύναι το δύκταμο, θαυμαςτϐ για τη δϑναμό του και χρόςιμο για πολλϊ. «Σὸ δὲ δίκταμνον ἴδιον τῆσ Κρήτησ͵ θαυμαςτὸν δὲ τῇ δυνάμει καὶ πρὸσ πλείω χρήςιμον..» Θεόφραςτου, Περύ φυτών ιςτορύεσ 9.16.1.1

Η θαυματουργικό “τοῦ δικτάμνου ἡ δύναμισ” εκθειϊζεται απϐ πολλοϑσ αρχαύουσ ςυγγραφεύσ. «ήταν οι αύγεσ πληγωθοϑν απϐ τα τϐξα, αναζητοϑν το δύκταμο και ϐταν το φϊγουν αποβϊλουν τα βϋλη» λϋει ο Αριςτοτϋλησ: «Αἱ ἐν Κρήτῃ αἶγεσ ὅταν τοξευθῶςι͵ ζητοῦςιν͵ ὡσ ἔοικε͵ τὸ δίκταμον τὸ ἐκεῖ φυόμενον. ὅταν γὰρ φάγωςιν͵ εὐθὺσ ἐκβάλλουςι τὰ τοξεύματα.» Αριςτοτϋλησ, Περύ θαυμαςύων ακουςμϊτων 830b.20

Τπϊρχουν και ϊλλα ςπουδαύα βϐτανα που χρηςιμοποιοϑνται, ϐπωσ η φαςκομηλιϊ, η ρύγανη, η μαλοτόρα, το φλιςκοϑνι, η αγριοματζουρϊνα. ΢τα ρωμαώκϊ χρϐνια, η Κρότη εύχε ϋγινε ο κϑριοσ προμηθευτόσ βοτανοφαρμϊκων τησ αυτοκρατορύασ.

Ψσ αρτυματικϊ τα αρωματικϊ φυτϊ χρηςιμοποιόθηκαν ϋντονα ςτη μαγειρικό. Σο περιςςϐτερο χρηςιμοποιοϑμενο φυτϐ ςτην αρχαιϐτητα όταν ο κϐλιανδροσ. Επύςησ εύδη που βρϋθηκαν ςτισ αναςκαφϋσ εύναι το ςινϊπι, το μϊραθο, το κϑμινο. Ακϐμη πολϑ γνωςτϊ όταν η παπαροϑνα, η ϊγρια ζαφορϊ (κρϐκοσ) και το ςηςϊμι. Μυρωδικϊ που χρηςιμοποιοϑνται μεταγενϋςτερα ωσ και ςόμερα εύναι η δϊφνη, ο ακρύταμοσ, το αριςμαρύ, ο γλυκϊνιςοσ. Σα μπαχαρικϊ ϋρχονται αργϐτερα ςτη βυζαντινό και ενετικό περύοδο, το πιπϋρι, η κανϋλα, τα γαρύφαλα, τα μοςχοκϊρυδα κτλ

Σα κρϋατα ΢τη μινωικό εποχό η διατροφό περιελϊμβανε και τα κρϋατα απϐ τα εκτρεφϐμενα ζώα και απϐ το κυνόγι, τα οπούα μαγεύρευαν με διϊφορουσ τρϐπουσ. ΢τη διϊδοχη κρητομυκηναώκό εποχό η κρεατοφαγύα πρϋπει να αυξόθηκε. Οι ΜυκηναϏοι επύ το πλεύςτον όταν ποιμενικού και κρεατοφϊγοι. Ο πλοϑτοσ την εποχό εκεύνη μετριϋται με τα βοςκόματα και τα κοπϊδια των ζώων που κατϋχει κϊθε καπετϊνιοσ βαςιλιϊσ. Απϐ τον ήμηρο ςτα ϋπη του, μαθαύνουμε πωσ τα γεϑματα των ανθρώπων εκεύνησ τησ περιϐδου αποτελοϑνταν κυρύωσ απϐ ψητϊ κρϋατα κϊθε λογόσ, εντϐςθια, ψϊρια, θαλαςςινϊ, ψωμύ, τυρύ, που ςυνοδεϑονταν απϐ μπϐλικο νερωμϋνο κραςύ. Σα λαχανικϊ και τα φροϑτα δεν ϋλειπαν απϐ διατροφό αλλϊ καταναλώνονταν ςε μικρϐτερο βαθμϐ απϐ προγενϋςτερεσ και μεταγενϋςτερεσ περιϐδουσ. Οι όρωεσ του Ομόρου ςτην Σρούα τρώνε μϐνο κρϋασ και μϊλιςτα ψητϐ καθϐςον ϐπωσ παρατηρεύ ο Πλϊτωνασ παραςκευϊζεται εϑκολα και δε χρειϊζονται μαγειρικϊ ςκεϑη που δεν εύναι εϑκολα ςε τϐπο εκςτρατεύασ.

«…οὔτε ἑφθοῖσ κρέαςιν ἀλλὰ μόνον ὀπτοῖσ͵ ἃ δὴ μάλιςτ΄ ἂν εἴη ςτρατιώταισ εὔπορα· πανταχοῦ γὰρ ὡσ ἔποσ εἰπεῖν αὐτῷ τῷ πυρὶ χρῆςθαι εὐπορώτερον ἢ ἀγγεῖα ςυμπεριφέρειν.» Πλϊτων, Πολιτεύα 404.c.1

΢την πορεύα το κρϋασ περιορύςτηκε ςτη διατροφό. Κρϋατα ϋτρωγαν ςυνόθωσ απϐ τουσ βωμοϑσ των θυςιών. Θυςιϊζονταν κατςύκια, αρνιϊ, μικρϊ χοιρύδια και ταϑροι. ΢τισ νεώτερεσ εποχϋσ κρϋασ ϋτρωγαν οι Κρότεσ λύγεσ φορϋσ το χρϐνο ςτισ μεγϊλεσ γιορτϋσ. Σο κυνόγι πϊντα υπόρχε ςτο κρητικϐ τραπϋζι. Οι Κρότεσ αν και αρκετϊ νωρύσ ςτην εποχό του χαλκοϑ ϋγιναν κυρύωσ αγρϐτεσ, αντύθετα απϐ ϊλλουσ λαοϑσ, δεν εγκατϋλειψαν το κυνόγι. Αν και η επιβύωςό τουσ δεν εξαρτόθηκε απ’ αυτϐ, όταν η αγαπημϋνη τουσ αςχολύα. Τπόρξαν ς’ ϐλεσ τισ περιϐδουσ τησ αρχαιϐτητασ δεινού τοξϐτεσ και κυνηγού. Επινϐηςαν τη θεϊ προςτϊτιδα τησ ϊγριασ ζωόσ και του κυνηγιοϑ τη Δύκτυννα Ωρτεμη39 και τη λϊτρεψαν δυνατϊ ςτο «Δικτύννησ ἱερόν» ςτη ΢πϊθα Φανύων.

Σα γαλακτοκομικϊ Σα γαλακτοκομικϊ όταν περιοριςμϋνα ςτη διατροφό των αρχαύων εξ αιτύασ τησ αδυναμύασ ςυντόρηςόσ τουσ επύ μακρϐν. Ψςτϐςο πρώτοι οι Μινωύτεσ εύχαν βρει τισ τεχνικϋσ για να φτιϊχνουν τυρύ, πηγμϋνο ύςωσ με χυμϐ ςϑκων. Ϊκτοτε η τυροκομικό παρϊδοςη διατηρόθηκε ςτουσ επϐμενουσ αιώνεσ. Μεταγενϋςτερα ο Αθηναύοσ αναφϋρει ϋνα κρητικϐ τυρύ λεπτϐ και πλατϑ που ονομαζϐταν «θηλυκϐ» και «Δίκτυννα ἐπίθετον Ἀρτέμιδοσ͵ ἐξ αἰτίασ τοιᾶςδε. Βριτόμαρτισ ςυγκυνηγὸσ ἦν Ἀρτέμιδοσ͵ ἧσ ἐραςθεὶσ Μίνωσ κατεδίωκεν. ἡ δὲ διωκομένη ἔκ τινοσ ἀκρωτηρίου αὑτὴν ἀπεώςατο εἰσ θάλαςςαν· βοηθηςάςησ δὲ τῆσ Ἀρτέμιδοσ δικτύοισ ἁλιέων ἐςώθη καταςχεθεῖςα· καὶ Δίκτυννα οὕτωσ ἐκλήθη ἡ ῎αρτεμισ.» ΢χόλια ςτον Αριςτοφϊνη 1359.1 39

προςφερϐταν ςτισ νεκρικϋσ θυςύεσ. «τοὺσ δὲ λεπτοὺσ τῶν τυρῶν καὶ πλατεῖσ Κρῆτεσ θηλείασ καλοῦςιν͵ ὥσ φηςι ΢έλευκοσ· οὓσ ἐν θυςίαισ τιςὶν ἐναγίζουςιν.» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ 14.76.29

Νϋεσ τεχνικϋσ και νϋα τυροκομικϊ προώϐντα ϊρχιςαν να εμφανύζονται αρκετϊ αργϐτερα επύ βυζαντινόσ περιϐδου.

Σο μϋλι Οι Μινωύτεσ ανϋπτυξαν και τη μελιςςοτροφύα. Σο μϋλι απϐ τϐτε εύχε ευρεύα χρόςη ωσ γλυκαντικϐ, θεραπευτικϐ και ςυντηρητικϐ. Σο Κρητικϐ μϋλι εύχε τη θϋςη του φαρμϊκου ςτισ αρχαύεσ ςυνταγογραφύεσ, «..οἰνομέλιτι ἢ Κρητικῷ ποιῶν μέλιτοσ πάχοσ λεπτοῦ χρῶ». Γαληνόσ, Περύ ςυνθϋςεωσ φαρμϊκων, 076 12.630.14

Οι Κρότεσ ϋτρωγαν ό ϋριχναν ςτη γη προσ τιμό των χθϐνιων Θεών διϊφορα μύγματα μελιοϑ «μελύκρατα». Μϋλι αραύωναν με γϊλα το «διϊβαλον», μϋλι με νερϐ το «υδρϐμελι», μϋλι με κραςύ το «οινϐμελι». Ϊτρωγαν το μϋλι με ξηροϑσ καρποϑσ ϐπωσ και ςόμερα, το χρηςιμοποιοϑςαν ςτη μαγειρικό και τα φαγητϊ και παραςκεϑαζαν τα γλυκϊ. Πολλϊ όταν και τα γλυκϊ και οι πύτεσ «πλακοϑντεσ» που παραςκεϑαζαν με την «μϊζα» ό με το αλεϑρι ςε ανϊμιξη με τυρύ ό μϋλι «μελιτοῦττα» ό κραςύ «οἰνοῦττα». Ο Αθηναύοσ κϊνει λϐγο για ϋνα αρχαύο κρητικϐ γλϑκιςμα που το ϋλεγαν γλυκύνα. Σο παραςκεϑαζαν «δια γλυκϋοσ ούνου και ελαύου», «ΓΛΤΚΙΝΑ΢, ὁ διὰ γλυκέοσ οἴνου καὶ ἐλαίου πλακοῦσ παρὰ Κρηςίν»40.

Σέ λευκος, Αθηναίος, Δειπνοσουιστές 14.53.38

Γεννόματα και ποιόματα «οὐδὲν ὁ μάγειροσ τοῦ ποιητοῦ διαφέρει· ὁ νοῦσ γάρ ἐςτιν ἑκατέρῳ τούτων τέχνη.» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ 1.13.23

«΢ε τύποτα δε διαφϋρει ο μϊγειροσ απϐ τον ποιητό Σο μυαλϐ και των δϑο εύναι ςτην τϋχνη τουσ.» Εύναι μεγϊλη υπερβολό να εξιςώςει κανεύσ την τϋχνη τησ πούηςησ με τησ μαγειρικόσ, ωςτϐςο το απϐςπαςμα απϐ τον Αθηναύο δεύχνει τη μεγϊλη εκτύμηςη που απϋκτηςε η μαγειρικό τϋχνη ςτα κλαςςικϊ Ελληνικϊ χρϐνια. Η μαγειρικό (εκ του μεύγνυμι, αναμιγνϑω) ωσ τϋχνη και ωσ επϊγγελμα εμφανύςτηκε ςτον 4ο αιώνα π.Φ. Πολλού επαγγελματύεσ εμφανύςτηκαν απϐ τϐτε. Σα ςυμπϐςια όταν ο χώροσ ανϊπτυξησ τησ μαγειρικόσ τϋχνησ και τησ επαγγελματικόσ μαγειρικόσ. Οι επαγγελματύεσ μϊγειροι εκεύ επιςτρϊτευαν τη φανταςύα και την εφευρετικϐτητϊ τουσ για να γοητεϑςουν τη γεϑςη, την ϐςφρηςη και τη ϐραςη με τα εδϋςματϊ τουσ. ΢τα ςυμπϐςια οι αρχαύοι Ϊλληνεσ αναζητοϑςαν την κοινωνικό ςυναναςτροφό, την αιςθητικό και την πνευματικό τϋρψη και απϐλαυςη. Πύςτευαν ϐτι η ώρα του φαγητοϑ παρεύχε την ευκαιρύα τροφόσ του ςώματοσ αλλϊ και του πνεϑματοσ. Ϊτρωγαν ξαπλωμϋνοι ςε ανϊκλιντρα και ςυνϐδευαν το γεϑμα με μουςικό, πούηςη και χορϐ. Ψςτϐςο δεν όταν λύγοι εκεύνοι οι οπούοι θεώρηςαν ϐτι η επαγγελματικό μαγειρικό τϋχνη αντιςτρατεϑεται το γενικϊ παραδεκτϐ πρϐτυπο τησ εγκρϊτειασ και τησ λιτϐτητασ ςτη διατροφό. «τὰ γὰρ εὐτελῆ κρατεῖ τὴν ὄρεξιν ἐπὶ τῶν φυςικῶν μέτρων» «τα λιτϊ φαγητϊ κρατοϑν την ϐρεξη ςε φυςιολογικϊ μϋτρα» ενώ οι τϋχνεσ των μαγεύρων με πικϊντικα εδϋςματϊ τουσ «τοὺσ ὅρουσ τῆσ ἡδονῆσ μετα τίθηςιν εἰσ τοὔμπροςθεν» «μεταθϋτουν προσ τα μπροςτϊ τα ϐρια τησ απϐλαυςησ». Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 125.F.10

Η Κρότη την ύδια περύοδο δεν γνώριςε τα ςυμπϐςια ϐπωσ μασ πληροφορεύ ο Πλϊτωνασ ςτουσ «Νϐμουσ». Σα ςυμπϐςια ςτην Κρότη «οὐ γὰρ ἐπιχώριον ὑμῖν τοῦτο οὐδὲ νόμιμον»41 «οϑτε ςυνηθιςμϋνα εύναι, οϑτε ςϑμφωνα με τα ϋθιμα και τουσ νϐμουσ». Ψσ εκ τοϑτου και η επαγγελματικό μαγειρικό ϐπωσ αναπτϑχθηκε ςτην υπϐλοιπη αρχαύα Ελλϊδα, δεν υπόρξε ςτην Κρότη. ΢την Κρότη η μαγειρικό τϋχνη αναπτϑχθηκε ωσ «λαώκό» τϋχνη. Η λαώκό μαγειρικό, ωσ τϋχνη τησ γεϑςησ υπϊρχει απϐ τα μινωικϊ χρϐνια. Η παλαιϐτερη ονομαςύα τησ όταν οψαρτικό. Η τϋχνη τησ ϊρτυςησ εύχε ςκοπϐ να δώςει ξεχωριςτό γεϑςη ςτο φαγητϐ. ΢τον ήμηρο απαντϊται η λϋξη “ϊρτυςη” και “ϊρτυμα” και η ςημαςύα τουσ όταν η παραςκευό κϊποιου εδϋςματοσ με δεξιοτεχνύα. Σην κρητικό μαγειρικό μποροϑμε να φανταςθοϑμε «αρτυματικό» μαγειρικό. Η ποικιλύα των μαγειρικών ςκευών ςτισ μορφϋσ και τα ςχόματα των δοχεύων και των εργαλεύων που ϋχουν φϋρει ςτο φωσ οι αρχαιολογικϋσ αναςκαφϋσ, μαρτυροϑν μια ιδιαύτερα προηγμϋνη, εκλεπτυςμϋνη κουζύνα. Οι πινακύδεσ τησ Γραμμικόσ Β αναφϋρονται ςε πλόθοσ καρυκευμϊτων και αρωματικών φυτών, ϐπωσ το μϊραθο, το κϑμινο, η φαςκομηλιϊ, ο κρϐκοσ, ο δυϐςμοσ, ο κϐλιανδροσ, το κϊρδαμο, το ςηςϊμι, το αγριοςϋληνο. Πολλϊ απϐ τα βϐτανα αυτϊ χρηςιμοποιοϑςαν οι Μινωύτεσ για να αρωματύςουν τα φαγητϊ τουσ, τισ ςαλϊτεσ τουσ, τα ποτϊ τουσ. Η χημικό ανϊλυςη ςτα οργανικϊ κατϊλοιπα απϐ αρχαιολογικϊ ευρόματα τησ Κρότησ, ϋδειξε ςυνδυαςμοϑσ τροφών ςτισ χϑτρεσ, γεγονϐσ που αποδεικνϑει ϐτι οι αρχαύοι Κρότεσ όξεραν την τϋχνη του ςυνδυαςμοϑ των γεϑςεων, την τϋχνη τησ ευγευςύασ, τησ αρμονύασ και των αντιθϋςεων ςτη μαγειρικό.

Πιάησλ, Νόκνη 639.d.7

Η Κρότη διακρύνεται για τον πλοϑτο των αρωματικών φυτών που διαθϋτει. Σην αξύα των αρωματικών εύχαν διακρύνει πρώτοι οι Μινωύτεσ και την αξιοπούηςαν κατϊλληλα ςτη διατροφό και τη θεραπευτικό. Η ςυλλογό, η επεξεργαςύα, η χρόςη αρωματικών αποτϋλεςαν απϐ τη βαθιϊ αρχαιϐτητα βαςικό αςχολύα. Η μεγϊλη ποικιλύα των αρωματικών χρηςιμοποιόθηκε για να δημιουργηθοϑν ποικιλϐγευςτα φαγητϊ. Σα μυρωδικϊ και τα μπαχαρικϊ χρηςιμοποιοϑνται για να εντεύνουν τη γεϑςη των φαγητών, για να αναδεικνϑουν τη γεϑςη των προώϐντων που μαγειρεϑονται. Η κρητικό μαγειρικό απϐ την αρχαιϐτητα όταν γευςτικό και θεραπευτικό. Ο αρχαύοσ διατροφικϐσ κώδικασ διαμορφώνεται απϐ τισ τροφϋσ που αντλοϑνται απϐ τη γη, απϐ τη λιτό δύαιτα και απϐ την εϑγεςτη μαγειρικό. ΢τα κατοπινϊ χρϐνια των πολϋμων και των κατακτητών οι Κρότεσ όρθαν ςε επαφό με ϊλλουσ λαοϑσ, με νϋα προώϐντα και τεχνικϋσ παραςκευόσ φαγητών που επηρϋαςαν τισ παλαιϐτερεσ χωρύσ να αλλϊξουν ϐμωσ τον παραδοςιακϐ κορμϐ τουσ. ΢τουσ ρωμαώκϊ και τα βυζαντινϊ χρϐνια αρχύζουν οι γαςτρονομικϋσ επιρροϋσ απϐ ανατολό και δϑςη. Οι Ρωμαύοι και αργϐτερα οι Ενετού κατακτητϋσ αξιωματοϑχοι, οι ευγενεύσ και οι ακϐλουθού τουσ, δεν αναμιγνϑονται με τουσ ντϐπιουσ και διατηροϑν τισ γαςτρονομικϋσ ςυνόθειεσ του τϐπου καταγωγόσ τουσ. Περιοριςμϋνη επύδραςη υπόρξε επύ Ενετών μϐνο ςτα αςτικϊ κϋντρα ϐπου ειςϊγονται νϋα προώϐντα και εδϋςματα ϐπωσ τα «μακαροϑνια», τα «ςκαλτςοϑνια» κτλ. Και οι Σοϑρκοι κατακτητϋσ ςτη ςυνϋχεια διατηροϑν την ανατολικό γαςτρονομύα και διατροφό με τουσ μουςουλμανικοϑσ κανϐνεσ και περιοριςμοϑσ. Επιρροό αςκεύται ςτουσ εξιςλαμιςθϋντεσ απϐ τουσ θρηςκευτικοϑσ κανϐνεσ. Οι Ρωμαύοι ευγενεύσ και οι αριςτοκρϊτεσ ςτην αρχαιϐτητα όταν γνωςτού για τισ υπερβολϋσ τουσ. Ενώ οι κοινού πολύτεσ

τρϋφονταν φτωχικϊ, οι πλοϑςιοι με αχαλύνωτη ϐρεξη κυριολεκτικϊ "περιδρϐμιαζαν" μϋχρι τα ϊκρα παραλυτικϋσ ποικιλύεσ φαγητών. Η χοντροκοπιϊ και η επιδειξιμανύα διατηρόθηκε ϐλο το Μεςαύωνα μϋχρι την Αναγϋννηςη. Απϐ το 15ο αιώνα ςτην Ιταλύα και ςτη Βενετύα διαμορφώνεται μια πιο εκλεπτυςμϋνη κουζύνα πρϐδρομοσ τησ Γαλλικόσ κουζύνασ αργϐτερα. ΢τισ αυλϋσ των ευγενών παρατύθενται πλοϑςια δεύπνα με ποικιλϐγευςτα πιϊτα. Μεγϊλο βϊροσ αρχύζει να δύνεται απϐ τϐτε, ϐχι μϐνο ςτο φαγητϐ αλλϊ και ςτη διακϐςμηςη και την εμφϊνιςη του τραπεζιοϑ. ήλα αυτϊ ϐμωσ πολϑ λύγο επηρϋαςαν το διατροφικϐ πρϐτυπο των Κρητών. Η επιρροό όρθε αργϐτερα με τα νϋα προώϐντα που ϋρχονται απϐ το νϋο κϐςμο και την ανατολό, ϐπωσ το ρϑζι, οι πατϊτεσ, οι ντομϊτεσ, ο καφϋσ, η ζϊχαρη, τα λεμϐνια, τα πορτοκϊλια, τα νϋα μπαχαρικϊ κτλ. Με την καλλιϋργεια οριςμϋνων απ’ αυτϊ κηπευτικών, φροϑτων και ςτην Κρότη ενςωματώνονται πλόρωσ ςτη διατροφό. Μπορεύ να χϊθηκαν πολλϋσ απϐ τισ αρχαύεσ γεϑςεισ αλλϊ η βϊςη τησ διατροφόσ που καθορύζεται απϐ τα εύδη και τουσ ςυνδυαςμοϑσ των τροφών ϋμειναν μϋχρι πρϐτινοσ. Και ϋμειναν, γιατύ πϊντα οι Κρότεσ ϋτρωγαν ϐτι ϋδινε η Κρητικό γη. Η ιςχυρϐτερη γαςτρονομικό επιρροό ςτην κρητικό διατροφό εύναι ϋγινε ςτο 20ο αιώνα ςτα πλαύςια του νϋου ελληνικοϑ κρϊτουσ. Με τη μικραςιατικό καταςτροφό όρθε ςτην Ελλϊδα η ανατολύτικη κουζύνα -απϐγονοσ τησ βυζαντινόσ- και ενώθηκε με τη λιτό Ελληνικό και Κρητικό. Η αςτικοπούηςη μετϊ το 1960 ϋφερε ςημαντικϋσ αλλαγϋσ και ςτην Ελληνικό κουζύνα. Νϋεσ ςυνταγϋσ, νϋεσ τεχνικϋσ, ξϋνεσ επιρροϋσ, περιςςϐτερα επεξεργαςμϋνα τρϐφιμα ενςωματώθηκαν ςτη διατροφό και αλλούωςαν απϐ λύγο ωσ πολϑ τισ παραδοςιακϋσ διατροφικϋσ ςυνόθειεσ.

Σὰ τῆσ εὐλογίασ γεννήματα Η Κρητικό διατροφό ϋδεςε με τη Φριςτιανικό Θρηςκεύα. Θα μποροϑςε να πει κανεύσ ϐτι η Ορθοδοξύα «κλεύδωςε» το αρχαύο διατροφικϐ πρϐτυπο των Κρητών για πολλοϑσ αιώνεσ μϋχρι πρϐτινοσ. Σα ιερϊ κεύμενα και η εκκληςιαςτικό υμνολογύα εξυμνοϑν την τροφό των φτωχών, τον ςύτον, τον ούνον και το ϋλαιον. ΢το ψωμύ και το κραςύ αποδύδονται ιερϋσ ιδιϐτητεσ. Σο ψωμύ εύναι το ςώμα και το κραςύ το αύμα του Φριςτοϑ. «Ἐςθιόντων δὲ αὐτῶν λαβὼν ὁ Ἰηςοῦσ ἄρτον καὶ εὐλογήςασ ἔκλαςεν καὶ δοὺσ τοῖσ μαθηταῖσ εἶπεν͵ Λάβετε φάγετε͵ τοῦτό ἐςτιν τὸ ςῶμά μου. Καὶ λαβὼν ποτήριον καὶ εὐχαριςτήςασ ἔδωκεν αὐτοῖσ λέγων͵ Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντεσ͵ τοῦτο γάρ ἐςτιν τὸ αἷμά μου τῆσ διαθήκησ τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυννόμενον εἰσ ἄφεςιν ἁμαρτιῶν.» Κατϊ Ματθαύον Ευαγγϋλιο 26.26.

Σο λϊδι εύναι το επουρϊνιο χρύςμα, το ϊγιο μϑρο, χρηςιμοποιεύται ςτισ τελετουργύεσ τησ ζωόσ και του θανϊτου και εύναι το ςϑμβολο ύαςησ ςωματικών και ψυχικών αςθενειών. Σο τρύπτυχο τησ διατροφόσ ςτη θρηςκεύα ϋχει πνευματικό και ψυχικό αποςτολό. «Σον ςύτον, ψυχόσ εύναι ςτόριγμα, ωσ γνώςιν πνευματικόν. Σον ούνον, καρδύασ ευφραντικόν, ωσ τησ προσ Θεόν ερωτικόσ ενώςεωσ ποιητικόν. Σο δε ϋλαιον, προςώπου πληρωτικόν ιλαρότητοσ, ωσ τησ λαμπρινούςησ τον νουν χαρακτηριςτικόν.»42 Η Ορθοδοξύα ϋθεςε κανϐνεσ και περιοριςμοϑσ ςτη διατροφό με τισ νηςτεύεσ και την εγκρϊτεια ςτη διατροφό. Ϊτςι ϐλο το 42

Αγ.Μάμηκνο Οκνινγεηήο

χρϐνο και κϊθε μϋρα οι πιςτού δεν ϋχουν την ελευθερύα να τρώνε τισ ύδιεσ τροφϋσ. Η νηςτεύα των ορθοδϐξων εύναι ςοφϊ ςχεδιαςμϋνη, δεν ϋχει την πληθώρα των διατροφικών περιοριςμών που χαρακτηρύζουν τισ ϊλλεσ θρηςκεύεσ (ιουδαώςμϐσ, ιςλαμιςμϐσ, ινδουιςμϐσ) και επιβϊλλει την περιοδικό φυτοφαγύα για ϋνα διϊςτημα 180-200 ημερών κατϊ τη διϊρκεια του ϋτουσ. Oι περύοδοι νηςτεύασ εύναι η Mεγϊλη ΢αρακοςτό, (νηςτεύα ςαρϊντα ημερών πριν το Πϊςχα), τριϊντα ημϋρεσ πριν τα Xριςτοϑγεννα, δεκαπϋντε ημϋρεσ πριν το Δεκαπενταϑγουςτο και ςε εβδομαδιαύα βϊςη η Tετϊρτη και η Παραςκευό. ΢τισ περιϐδουσ νηςτεύασ οι πιςτού απϋχουν απ' ϐλεσ τισ τροφϋσ ζωικόσ προϋλευςησ (κρϋασ, γαλακτοκομικϊ, αυγϊ) ενώ επιτρϋπονται τα θαλαςςινϊ. Ϊτςι τουσ δύδεται η δυνατϐτητα ςτον ϊνθρωπο να αποτοξινωθεύ ο οργανιςμϐσ του απϐ την κρεατοφαγύα.

Απϐ τη φτώχεια ςτην αφθονύα

“…τῇ Ἑλλάδι πενίη μὲν αἰεί κοτε ςύντροφόσ ἐςτι͵” “…για τουσ Ϊλληνεσ παντοτινόσ ςύντροφοσ εύναι η φτώχεια” Ηρόδοτοσ, Ιςτορύεσ 7.102.4

Ο λϐγοσ του Ηρϐδοτου ϊντεξε για 25 αιώνεσ. Η φτώχεια ϋπαψε να εύναι παντοτινϐσ ςϑντροφοσ τησ Ελλϊδασ και τησ Κρότησ. Οι κοινωνικοοικονομικϋσ αλλαγϋσ που ςυντελϋςτηκαν ςτα 50 τελευταύα χρϐνια μπορεύ να χαρακτηριςτοϑν ιςτορικϋσ ςε ςϑγκριςη με το μακρινϐ παρελθϐν. Οι μεταβολϋσ ςτον πληθυςμϐ τησ Κρότησ εύναι ςημαντικϋσ και μεγϊλεσ. Σο νηςύ το1981 ξεπερνϊ το ιςτορικϐ ϐριο των 500.000 κατούκων. Ο πληθυςμϐσ απϐ αγροτικϐσ ϋγινε αςτικϐσ. Σα χωριϊ ϊδειαςαν και γϋμιςαν οι πϐλεισ. Απϐ τα βουνϊ οι ϊνθρωποι μετακϐμιςαν ςτισ αςτικϋσ και παρϊκτιεσ περιοχϋσ. Η κϑρια απαςχϐληςη απϐ τη γεωργύα μεταφϋρθηκε ςτισ υπηρεςύεσ. Ωλλαξε ριζικϊ και η ζωό των ανθρώπων. Η δύαιτα και η διατροφό των Κρητικών αλλοιώθηκε και εξομοιώνεται με ϊλλεσ περιοχϋσ τησ Ελλϊδασ και τησ Ευρώπησ.

Ο πληθυςμϐσ Ο πληθυςμϐσ τησ Κρότησ κατϊ την απογραφό του 1951 μετρόθηκε ςτουσ 462.124 κατούκουσ. Ση δεκαετύα 1951-61 αυξϊνεται κατϊ 21.154 ϊτομα, την επϐμενη 1961-71 μειώνεται κατϊ 26.616 ϊτομα, την τρύτη δεκαετύα 1971-81 αυξϊνεται πϊλι κατϊ 45.523 ϊτομα, την τϋταρτη δεκαετύα 1981-91 αυξϊνεται κατϊ 37.889 και την πϋμπτη 1991-2001 κατϊ 61.077 ϊτομα. ΢το ςϑνολο ο πληθυςμϐσ τησ Κρότησ ςτο δεϑτερο μιςϐ του 20ου αιώνα αυξϊνεται κατϊ 139.007 ϊτομα

ό κατϊ 23,1% και κατϊ την απογραφό του 2001 μετριϋται ςε 601.131 κατούκουσ. Νομού Φανύων Ρεθϑμνου Ηρακλεύου Λαςιθύου ΚΡΗΣΗ

1951 126524 72179 189637 73784 462124

1961 131061 69943 208374 73880 483258

1971 119797 60949 209670 66226 456642

1981 125856 62634 243622 70053 502165

1991 133774 70095 264906 71279 540054

2001 150387 81936 292489 76319 601131

Πληθυςμόσ τησ Κρότησ, Απογραφϋσ Ε΢ΤΕ 1951-2001

Σο ποςοςτϐ τησ φυςικόσ αϑξηςησ απϐ 14,3 ϊτομα ςτουσ 1000 κατούκουσ το 1951, μειώθηκε ςτα 2 ϊτομα το 2001. Πρϊγμα που οφεύλεται ςτη διαχρονικό μεύωςη τησ γεννητικϐτητασ, απϐ 22 ςτουσ 1000 που όταν το 1951, ςτο 10,9 το 2001 και ςτην αϑξηςη του δεύκτη θνηςιμϐτητασ απϐ το 7,8 του 1951, ςτο 8,9 το 2001. Η αϑξηςη του πληθυςμοϑ επιβραδϑνθηκε ϐχι μϐνο απϐ τη μεύωςη του ρυθμοϑ φυςικόσ αϑξηςησ, αλλϊ και απϐ τη μετανϊςτευςη. Σην πρώτη εικοςαετύα μεταναςτεϑουν προσ αναζότηςη εργαςύασ, ςτο εξωτερικϐ και το εςωτερικϐ περιςςϐτεροι απϐ 100.000 κϊτοικοι του νηςιοϑ. Σο φαινϐμενο τησ μετανϊςτευςησ περιορύζεται ςτην τρύτη δεκαετύα και αντιςτρϋφεται ςε παλιννϐςτηςη, ενώ απϐ την πϋμπτη δεκαετύα ϋχομε και την εγκατϊςταςη των αλλοδαπών. Ϊτςι διαφοροποιόθηκε και ηλικιακϊ η ςϑνθεςη του πληθυςμοϑ. Μειώθηκε το ποςοςτϐ των νεώτερων ηλικιών και αυξόθηκε το ποςοςτϐ των γεροντικών. Ο αςτικϐσ πληθυςμϐσ τησ Κρότησ -ςε 50 χρϐνιατριπλαςιϊςτηκε. ΢τισ μεγϊλεσ πϐλεισ ζοϑςαν το 1951 113 χιλ. κϊτοικοι ό το 24,5% του πληθυςμοϑ και το 2001 ϋφταςαν τισ 348 χιλ. ό το 58% του πληθυςμοϑ. Ωδειαςαν οι αγροτικϋσ περιοχϋσ και επεκτϊθηκαν οι αςτικϋσ. Η Κρότη παρουςιϊζει ϋνα απϐ τουσ μεγαλϑτερουσ περιφερειακοϑσ δεύκτεσ εςωτερικόσ μετακύνηςησ και αςτικοπούηςησ ςτην Ευρώπη.

Η οικονομύα Η κοινωνικοοικονομικό εξϋλιξη τησ Κρότησ αυτϊ τα χρϐνια, ακολοϑθηςε γενικϊ την πορεύα τησ Ελλϊδασ και των ϊλλων Δυτικοευρωπαώκών χωρών. Η εξϋλιξη αυτό ςυνοδεϑτηκε απϐ τη γρόγορη αϑξηςη του ειςοδόματοσ των Κρητών και τη ριζικό αλλαγό ςτη ζωό τουσ. ΢την αρχό τησ δεκαετύασ του ’50 υπολογύςτηκε το κατϊ κεφαλό ειςϐδημα ςτην Κρότη ςε 120$ ΗΠΑ. 50 χρϐνια μετϊ το ειςϐδημα πολλαπλαςιϊςτηκε και ϋφταςε το 2001 ςτα 14470 Ευρώ. Με ρυθμϐ αϑξηςησ 5,2% κατ’ ϋτοσ την πρώτη 30ετύα, το κατϊ κεφαλό ειςϐδημα πενταπλαςιϊςτηκε43. Με το ρυθμϐ αυτϐ, ο οπούοσ διατηρόθηκε και τα επϐμενα χρϐνια, το κατϊ κεφαλό ειςϐδημα διπλαςιαζϐταν κϊθε 14 χρϐνια. Η Κρότη ςτο τϋλοσ του 20ου αιώνα επιτυγχϊνει τα 2/3 του μϋςου κατϊ κεφαλόν ΑΕΠ των χωρών τησ Ευρωπαώκόσ Ϊνωςησ των 15. Με τον υψηλϐ ετόςιο ρυθμϐ ανϊπτυξησ η κρητικό οικονομύα αργϊ αλλϊ ςταθερϊ ςυγκλύνει με τισ οικονομύεσ των ϊλλων ευρωπαώκών περιφερειών. Η οικονομύα τησ Κρότησ απϐ κλειςτό ςτο πρώτο μιςϐ του 20ου αιώνα μετατρϊπηκε ςε ανοικτό ςτο δεϑτερο. Η οικονομικό πρϐοδοσ ςτηρύχτηκε ςτην ανϊπτυξη τησ γεωργύασ ςτην αρχό και μετϊ του τουριςμοϑ, ο οπούοσ ςυνεχύζει να καλϑπτει το ϋδαφοσ του φθύνοντοσ ςόμερα τομϋα τησ γεωργύασ. Η κρητικό οικονομύα τισ δυο τελευταύεσ δεκαετύεσ χαρακτηρύζεται απϐ ϋνα ϋντονο δυώςμϐ. ΢υνυπϊρχουν δυο δυναμικού τομεύσ, ο τουριςμϐσ που δημιουργόθηκε εκ του μηδενϐσ και η γεωργύα. Η επιτϊχυνςη του ρυθμοϑ ανϊπτυξησ την τελευταύα δεκαετύα οφεύλεται ςτη γρόγορη ανϊπτυξη του τριτογενό τομϋα και ειδικϐτερα του τομϋα των υπηρεςιών και τη ςτροφό ςε εντατικϋσ και δυναμικϋσ καλλιϋργειεσ ςτη γεωργύα. 43

Ι.Δ. Μαπξνκάηεο, Οηθνλνκία ηεο Κξήηεο

Η Κρότη απϐ αυτϊρκησ και αυτοςυντηροϑμενη περιοχό ςτο ϐχι πολϑ μακρινϐ παρελθϐν ςόμερα ςυνδϋεται και εξαρτϊται απϐ το εξωτερικϐ. Ϊνα μεγϊλο μϋροσ τησ αγροτικόσ τησ παραγωγόσ ϐπωσ και τα τουριςτικϊ προώϐντα τησ, απευθϑνονται ςτισ διεθνεύσ αγορϋσ. Ο εξαγωγικϐσ προςανατολιςμϐσ τησ οικονομύασ εύναι ϋντονοσ και οι οικονομικϋσ εξελύξεισ ςτο νηςύ ςυνδϋονται με τισ γενικϐτερεσ πολιτικοοικονομικϋσ εξελύξεισ ςτην Ευρώπη.

Η γεωργύα ΢οβαρϋσ εύναι οι αλλαγϋσ που ςυνϋβηςαν ςτην κρητικό γεωργύα. Η κρητικό γεωργύα εύχε δεςπϐζουςα θϋςη ςτην οικονομύα και τη διατροφό των Κρητών απϐ ανϋκαθεν. ΢το τϋλοσ του 20ου αιώνα τα πρϊγματα ϋχουν αλλϊξει ριζικϊ. Η απελευθϋρωςη απϐ τον τουρκικϐ ζυγϐ και η ϋνωςη με την Ελλϊδα, βρύςκει την Κρότη με μια φυςικό και κλειςτό αγροτικό οικονομύα, με βαςικϊ χαρακτηριςτικϊ την αυτϊρκεια και το χαμηλϐ βαθμϐ εμπορευματοπούηςησ. Η γεωργύα παρεύχε ϐλα τα προώϐντα διατροφόσ του πληθυςμοϑ. Κϊθε οικογϋνεια παρόγαγε τα απαραύτητα για τισ ανϊγκεσ τησ προώϐντα. Παραγωγό για την αγορϊ δεν υπόρχε. Με την απελευθϋρωςη ϊρχιςε ςιγϊ-ςιγϊ η εκχϋρςωςη των εγκαταλελειμμϋνων εκτϊςεων πρώτα απϐ τα πεδινϊ μϋρη και ςτη ςυνϋχεια ςτα ημιορεινϊ και ορεινϊ και αυξόθηκε η καλλιεργόςιμη γη. Αρχικϊ καλλιεργόθηκαν ετόςια φυτϊ, ςιτηρϊ, ϐςπρια, κτηνοτροφικϊ. ΢τη ςυνϋχεια ελαιϐδενδρα και αμπϋλια. Απϐ τα μϋςα τησ δεκαετύασ του ’20 αρχύζει μια πιο ςυςτηματικό εξειδύκευςη των αγροτικών καλλιεργειών και ςιγϊ-ςιγϊ κατϊ περιοχό φαύνεται να υπεριςχϑουν οριςμϋνα αγροτικϊ προώϐντα ϐπωσ το λϊδι, το κραςύ, τα κηπευτικϊ, τα

τυροκομικϊ κτλ. Αναπτϑςςεται η καλλιϋργεια τησ ςουλτανύνασ και των εςπεριδοειδών. Η παραγωγό ςε μεγαλϑτερη ϋκταςη και η εξειδύκευςη τησ παραγωγόσ δημιοϑργηςε περύςςευμα και αναπτϑχθηκαν οι εξαγωγϋσ ςτην υπϐλοιπη Ελλϊδα και ςτην αλλοδαπό. Η εξειδύκευςη των καλλιεργειών και η ανϊπτυξη τησ παραγωγόσ προκϊλεςαν ανιςορροπύα ςτη ςυνολικό αγροτικό παραγωγό, διατϊραξαν και τελικϊ ϋςπαςαν την κλειςτό οικονομύα τησ Κρότησ. Απϐ το 1930 και μετϊ ςταδιακϊ εγκαταλεύπεται η καλλιϋργεια των δημητριακών ενώ αντύθετα αυξϊνονται οι δενδροκαλλιϋργειεσ και εύδη με μεγαλϑτερη πρϐςοδο, ϐπωσ η ελαιοκαλλιϋργεια, η αμπελοκαλλιϋργεια κτλ. Σα ςιτηρϊ για τισ ανϊγκεσ του πληθυςμοϑ αρχύζουν να ειςϊγονται πλϋον ςτο νηςύ. Σο ύδιο γύνεται με τα ϐςπρια (φαςϐλια, φακϋσ, ρεβύθια). Σην εξϋλιξη αυτό ανϋκοψε ο πϐλεμοσ που προκϊλεςε βαριϋσ ζημιϋσ, εγκατϊλειψη ςτισ καλλιϋργειεσ και απώλειεσ ςτο ζωικϐ κεφϊλαιο. Μετϊ τη απελευθϋρωςη επανορθώθηκαν γρόγορα οι ζημιϋσ και οι καταςτροφϋσ και η φυτικό ϐπωσ και η ζωικό παραγωγό ξεπϋραςε τα προπολεμικϊ επύπεδα. Απϐ τα μϋςα τησ δεκαετύασ του ’60 αρχύζει η προςπϊθεια ανϊπτυξησ δυναμικών καλλιεργειών θερμοκηπύων. Η εκμηχϊνιςη τησ γεωργύασ και η ανϊπτυξη των αρδευτικών ςυςτημϊτων επιτϊχυνε τη διαδικαςύα τησ διαφοροπούηςησ και επανα-διαφοροπούηςησ τησ αγροτικόσ παραγωγόσ. Η γεωργικό παραγωγό, για οριςμϋνα απϐ τα κϑρια προώϐντα, μϋςα ςτα τελευταύα 50 χρϐνια παρουςιϊζει τισ παρακϊτω μεταβολϋσ:

ΠΡΟέΟΝΣΑ ΢ιτηρϊ ήςπρια Κτηνοτροφικϊ φυτϊ Πατϊτεσ Λαχανικϊ ΢ταφύδα Επιτραπϋζια ςταφϑλια Μοϑςτοσ Εςπεριδοειδό Λοιπϊ φροϑτα Ελαιϐλαδο Βρώςιμεσ ελιϋσ Καρϑδια-αμϑγδαλα Γϊλα Κρϋασ

1953

2002

31700 6000 132100 44500 68000 34200 19500

11287 2017 43669 92800 141792 21984 14309

46000 31000 15000 38600 2300 4080 32000 8500

67298 137017 12078 153380 1103 3700 135848 33781

ΜΕΣΑΒΟΛΗ % -64,4 -66,4 -66,9 +108,5 +108,5 -35,7 -26,6 +46,3 +342,0 -19,5 +297,4 -52,0 -9,3 +324,5 +297,4

Ενώ αυξϊνεται γενικϊ ο ϐγκοσ γεωργικόσ παραγωγόσ κατϊ 60%, οι καλλιϋργειεσ περιορύζονται ςε οριςμϋνα εύδη με υψηλϐτερη πρϐςοδο και εγκαταλεύπονται ϊλλεσ με χαμηλϐτερη. Η γεωργύα εξειδικεϑεται και εντατικοποιεύται. ΢ε πολλϋσ περιοχϋσ επικρατεύ ςόμερα η μονοκαλλιϋργεια τησ ελιϊσ. Οριςμϋνα γεωργικϊ προώϐντα χϊθηκαν, ϐπωσ τα βιομηχανικϊ φυτϊ (5 χιλ. τϐνοι), τα χαροϑπια (31 χιλ. τϐνοι) κ.τ.λ., ϊλλα όρθαν για πρώτη φορϊ, ϐπωσ τα υποτροπικϊ. Μεγαλϑτερη ανϊπτυξη εύχε η καλλιϋργεια τησ ελιϊσ. Με την επϋκταςη τησ καλλιϋργειασ τα ϋτη 1982-1995 και τη βελτύωςη των καλλιεργητικών τεχνικών, η Κρότη ϋγινε μεγϊλη παραγωγικό δϑναμη και μϊλιςτα ςτο καλϑτερησ ποιϐτητασ λϊδι το ϋξτρα παρθϋνο. ΢τισ καλλιϋργειεσ υπερύςχυςαν οι εντατικϋσ μορφϋσ, αυξόθηκαν οι γεωργικϋσ ειςροϋσ και η χρόςη λιπαςμϊτων και φυτοφαρμϊκων. Σα αγροτικϊ προώϐντα που παρϊγονται δεν

προορύζονται πλϋον για εςωτερικό κατανϊλωςη, αλλϊ αναζητοϑν αγορϋσ ςτο εξωτερικϐ. Παρϊλληλα η Κρότη γύνεται ελλειμματικό και ειςϊγονται πολλϊ αγροτικϊ προώϐντα. Ο κρητικϐσ απϐ αυτοπαραγωγϐσ των προώϐντων που κατανϊλωνε, ϋγινε καταναλωτόσ των αγροτικών προώϐντων που παρϊγονται ϋξω απϐ το νηςύ. Οριςμϋνεσ φορϋσ προώϐντων που ϋρχονται απϐ ϊλλεσ ηπεύρουσ. Η διεθνοπούηςη τησ οικονομύασ η ανϊπτυξη των μεταφορών, η απελευθϋρωςη του εμπορύου δε διευκϐλυνε μϐνο τισ εξαγωγϋσ των κρητικών γεωργικών προώϐντων, αλλϊ των ειςαγωγών απϐ τα πιο μακρινϊ μϋρη ςτην κρητικό αγορϊ. Οι μεταβολϋσ ςτη γεωργικό παραγωγό ςυνοδεϑτηκαν και απϐ τη δραματικό μεύωςη του αγροτικοϑ πληθυςμοϑ και τησ απαςχϐληςησ ςτη γεωργύα και απϐ την αποδυνϊμωςη τησ υπαύθρου. Σο ποςοςτϐ απαςχϐληςησ ςτη γεωργύα το 1951 όταν 72,9%, το 1961 70,8%, το 1971 62,5%, το 1981 50,6%, το 1991 32,1% και το 2001 23,1%. Μϋςα ςε 50 χρϐνια μειώθηκε η απαςχϐληςη ςτη γεωργύα ςε ποςοςτϐ 50%. ΢την Ελλϊδα το ποςοςτϐ απαςχϐληςησ ςτη γεωργύα (2001) εύναι 14%, και ςτισ ϊλλεσ ευρωπαώκϋσ χώρεσ (Ε.Ε. 15) εύναι μονοψόφιοσ αριθμϐσ44. Η ςϑγκληςη τησ κρητικόσ οικονομύασ με τισ ευρωπαώκϋσ περιφϋρειεσ θα ϋχει ωσ ςυνϋπεια την παραπϋρα ςυρρύκνωςη τησ απαςχϐληςησ ςτη γεωργύα. Αιςιϐδοξο χαρακτηριςτικϐ για την κρητικό διατροφό, εύναι η ιδιαιτερϐτητα τησ Κρότησ ϐτι μεγϊλο μϋροσ του αςτικοϑ πληθυςμοϑ διατηρεύ τουσ δεςμοϑσ του με την ϑπαιθρο, διατηρώντασ οριςμϋνεσ απϐ τισ προγονικϋσ μικρϋσ εκμεταλλεϑςεισ ςτο χωριϐ. Ϊνα μικρϐ ποςοςτϐ του αςτικοϑ πληθυςμοϑ ϋχει δεϑτερη απαςχϐληςη ςτη γεωργύα.

EUROSTAT – Δ΢ΤΔ

Απϐ την «λεπτϑνουςα» ςτην «παχϑνουςα» δύαιτα

«..ὑγιεινὴ μὲν ἡ λεπτύνουςα δίαιτα͵ νοςώδη δὲ ἡ παχύνουςα..» Γαληνόσ, Περύ λεπτυνούςησ διαύτησ 019 108.4

Απϐ τα μϋςα τησ δεκαετύασ του '60 ςιγϊ-ςιγϊ και απϐ τη δεκαετύα του’80 πιο ϋντονα, ϊρχιςαν να αλλϊζουν οι διατροφικϋσ ςυνόθειεσ των Κρητικών και να προςεγγύζουν ϐλο και περιςςϐτερο το διατροφικϐ πρϐτυπο των χωρών του δυτικοϑ κϐςμου. Αύτια αυτόσ τησ αλλαγόσ εύναι η μεταβολό ςτην οικονομύα, τα ειςοδόματα, ςτον τρϐπο παραγωγόσ και διανομόσ προώϐντων, αλλϊ και ςτον τρϐπο ζωόσ. Η ύδια γενιϊ που μετρόθηκε ςτην ϋρευνα των επτϊ χωρών A. Keys, χϊλαςε τη διατροφό τησ ϐταν απϋκτηςε ειςοδόματα, παραςυρϐμενη απϐ το «ςτερητικϐ διατροφικϐ τησ ςϑνδρομο». Εξαςθϋνηςε η ςτενό ςχϋςη του Κρητικοϑ με τη γη και τη φϑςη. Εξαςθϋνηςε και χϊθηκε η παραδοςιακό ςχϋςη ςτο διατροφικϐ κϑκλο, «απϐ το χωρϊφι ςτο τραπϋζι». Η κρητικό οικογϋνεια δε ςτηρύζεται πλϋον αποκλειςτικϊ ςτα προώϐντα τησ κρητικόσ γεωργύασ. Η Κρητικό γεωργύα δε δύνει ϐλα τα χρειαζοϑμενα για τη διατροφό αλλϊ μϋροσ τουσ. Διαφοροποιόθηκε η τροφοδοςύα του νοικοκυριοϑ. Σο αυτοςυντηροϑμενο αγροτικϐ νοικοκυριϐ κατϋρρευςε. Σο αντιπροςωπευτικϐ κρητικϐ νοικοκυριϐ απϐ αγροτικϐ που όταν ςτο παρελθϐν, ϋγινε αςτικϐ. Με την ανϊπτυξη των θερμοκηπιακών καλλιεργειών και την παραγωγό λαχανικών και φροϑτων εκτϐσ εποχόσ αλλϊ πολϑ περιςςϐτερο με τη διεθνοπούηςη του εμπορύου και την ειςαγωγό και ςτην Κρότη προώϐντων που παρϊγονται ςε ϊλλεσ γεωγραφικϋσ ςυντεταγμϋνεσ, χϊθηκε η εποχικϐτητα ςτη διατροφό. ΢όμερα εύναι δυνατό η ανεϑρεςη ϐλων των αγροτικών προώϐντων ςτην αγορϊ ϐλεσ τισ εποχϋσ.

Η χρηςιμοπούηςη χημικών μϋςων (λιπϊςματα, φυτοφϊρμακα) και εντατικών μεθϐδων ςτην καλλιϋργεια φυτών αλλϊ και ςτην παραγωγό ζωοτροφών, αφαύρεςε το πιςτοποιητικϐ τησ αγνϐτητασ και τησ φυςικϐτητασ ακϐμα και ςε πολλϊ απϐ τα κρητικϊ προώϐντα. Ο καταναλωτόσ ςόμερα πολϑ δϑςκολα μπορεύ να εξακριβώςει την προϋλευςη και τον τρϐπο παραγωγόσ των προώϐντων που αγορϊζει. Σο αδϑνατο ςϑςτημα πιςτοπούηςησ και ελϋγχου ποιϐτητασ δυςκολεϑει περιςςϐτερο την κατϊςταςη, αφοϑ δε μπορεύ να διαπιςτωθεύ η καθαρϐτητα των προώϐντων απϐ ανθυγιεινϊ χημικϊ κατϊλοιπα. Νϋα αγροβιομηχανικϊ προώϐντα ειςϋβαλαν ςτη ζωό των ανθρώπων. Σο δυτικϐ βιομηχανικϐ διατροφικϐ πρϐτυπο που ϋχει επιβληθεύ ςτισ δυτικϋσ κοινωνύεσ ωθεύ προσ την υπερκατανϊλωςη προπαραςκευαςμϋνων και βιομηχανοποιημϋνων τροφύμων, κρϋατοσ, γλυκών, αναψυκτικών και ποτών. Η διατροφικό αξύα των αγροβιομηχανικών τροφύμων, εύναι φτωχό ςε θρεπτικϊ ςυςτατικϊ φυτικόσ προϋλευςησ, ϐπωσ ύνεσ, βιταμύνεσ, μεταλλικϊ ϊλατα, φυςικϋσ αντιοξειδωτικϋσ ουςύεσ, κτλ, ενώ εύναι πλοϑςια ςε "ϊδειεσ" θερμύδεσ, κορεςμϋνα λύπη, ζϊχαρα και ϊλλεσ πρϐςθετεσ ουςύεσ (ςυντηρητικϊ, ςτερεοποιητικϊ, πυκτογϐνα, χρωςτικϊ κ.α.) ανώφελεσ ό/και ζημιογϐνεσ για την υγεύα. Η απομϊκρυνςη του ςϑγχρονου ανθρώπου απϐ τα αγνϊ προώϐντα τησ φϑςησ και η επικρϊτηςη των προώϐντων εντατικόσ καλλιϋργειασ, των χημικών υποκατϊςτατων τησ γεϑςησ, των ανεξϋλεγκτων ςυντηρητικών και πρϐςφατα μεταλλαγμϋνων τροφών, ϋχει αποδεδειγμϋνα οδηγόςει τον ϊνθρωπο, ϐχι μϐνο ςτο να ςτερεύται πραγματικών γευςτικών απολαϑςεων, αλλϊ και ςτο να απϋχει ολοκληρωτικϊ απϐ την ουςιαςτικό διατροφικό ποιϐτητα. Οι ξϋνεσ επιρροϋσ με τα ςϑγχρονα ταχυφαγύα και τισ δυτικϋσ κουζύνεσ, οδηγοϑν τη διατροφό ςτην ομογενοπούηςη και τισ γεϑςεισ ςε ιςοπϋδωςη.

Οι αλλαγϋσ ςτην εργαςύα και η αςτικοπούηςη μετϋβαλαν τον τρϐπο ζωόσ των Κρητικών και διατϊραξαν την ιςορροπύα μεταξϑ εδεςματολογύου, περιβϊλλοντοσ, κλύματοσ, καθημερινόσ διαβύωςησ και εργαςύασ. Οι ςϑγχρονοι ϊνθρωποι δεν κινοϑνται, μετακινοϑνται με οχόματα, δεν αςκοϑνται με την εργαςύα τουσ αλλϊ ωσ επύ το πλεύςτον ϋχουν καθιςτικό ζωό. Με την εύςοδο των γυναικών ςτο χώρο εργαςύασ και τη μεύωςη του ελεϑθερου χρϐνου, ανατρϊπηκαν ϐλα ςτο ςπύτι, με αποτϋλεςμα να αφιερώνεται λύγοσ χρϐνοσ ςτην προετοιμαςύα των γευμϊτων και να αναζητοϑνται οι εϑκολεσ και γρόγορεσ λϑςεισ ςτο φαγητϐ. Η ςυνόθεια να κϊθεται ϐλη η οικογϋνεια ςτο τραπϋζι για φαγητϐ, με τα διαφορετικϊ ωρϊρια, χϊνεται. Αποτϋλεςμα αυτόσ τησ διατροφόσ εύναι να αναπτυχθοϑν "οι αςθϋνειεσ τησ αφθονύασ" ςτισ ςϑγχρονεσ κοινωνύεσ, ϐπωσ εύναι η παχυςαρκύα, οι καρδιαγγειακϋσ παθόςεισ και οι ϊλλεσ εκφυλιςτικϋσ αςθϋνειεσ, που υποβαθμύζουν την ποιϐτητα αλλϊ και μειώνουν τη διϊρκεια ζωόσ των ανθρώπων. Ενώ με την πρϐοδο τησ επιςτόμησ ο ςϑγχρονοσ ϊνθρωποσ κϋρδιςε τη μϊχη με τισ παλιϋσ αςθϋνειεσ που για αιώνεσ τον καταδυνϊςτευαν, ςκϐνταψε ςτη διατροφό του και προςεϑχεται ςτο Θεϐ για την υγεύα του. ΢τη ςϑγχρονη εποχό, μϊλλον ιςχϑει αυτϐ που εύπε ο Διογϋνησ, «Διογένησ παρὰ μὲν τῶν θεῶν φηςίν ὑγίειαν εὔχονται· πάντα δὲ οἱ πλεῖςτοι τἀναντία τῇ ὑγιείᾳ πράττουςιν» ΢τοβαύοσ, Ανθολογύα 3.6.35.2

«Οι ϊνθρωποι προςεϑχονται ςτουσ θεοϑσ για την υγεύα τουσ, αλλϊ οι περιςςϐτεροι -με τη δύαιτϊ τουσ- κϊνουν τα αντύθετα γι΄ αυτόν».

Απϐ το χωρϊφι ςτο τραπϋζι

«τὰ δὲ φυλάττοντα τὴν οὖςαν [ὑγίειαν] ὑγιεινὰ διαιτήματα.» Γαληνόσ, Περύ αιρϋςεων, 004 1.64.6

Η Κρητικό διατροφό δε μπορεύ να υπϊρξει χωρύσ τα φυςικϊ γεωργικϊ κρητικϊ προώϐντα με την καθαρϐτητα που εύχαν την εποχό τησ ϋρευνασ των επτϊ χωρών του Ancel Keys. Ο ςτϐχοσ για αγνϊ και φυςικϊ προώϐντα εύναι ο πρώτοσ ϐροσ για υγιεινό διατροφό. ήςο αυτϐσ δεν εξαςφαλύζεται τα υπϐλοιπα εύναι μετϋωρα και ςαθρϊ. Ψσ εκ τοϑτου το ςϑνθημα “απϐ το χωρϊφι ςτο τραπϋζι” πρϋπει να βρει το ςϑγχρονο περιεχϐμενϐ του. Οι διεθνεύσ εξελύξεισ εξακολουθοϑν να κατευθϑνουν τη γεωργύα ςε καταςτϊςεισ ανταγωνιςτικόσ παραγωγόσ, δηλαδό προσ καταςτϊςεισ μεύωςησ του κϐςτουσ παραγωγόσ, αϑξηςησ του ϐγκου παραγωγόσ και εντονϐτερησ χρόςησ χημικών μϋςων. Κατευθϑνουν προσ µύα εντατικό και επιχειρηµατικό γεωργύα μεγϊλησ κλύµακασ. Μια τϋτοια πορεύα, η κρητικό γεωργύα αδυνατεύ να την παρακολουθόςει, δεδομϋνων και των διαρθρωτικών προβλημϊτων τησ. Ση μϊχη τησ φτόνιασ, η Κρητικό οικονομύα και γεωργύα, δε μπορεύ να την κερδύςει. Σο ανταγωνιςτικϐ πλεονϋκτημα δε μπορεύ να εύναι το χαμηλϐ κϐςτοσ. Σο ανταγωνιςτικϐ πλεονϋκτημα πρϋπει να γύνει το διαφοροποιημϋνο, ποιοτικϐ και φυςικϐ προώϐν, που ανταποκρύνεται ςε υψηλϋσ απαιτόςεισ καταναλωτών. Οι ευρωπαώκϋσ διατροφικϋσ κρύςεισ τα τελευταύα χρϐνια και οι ανηςυχύεσ που προκϊλεςαν ςτουσ καταναλωτϋσ ωσ προσ την αςφϊλεια των τροφύμων, οδόγηςαν ςτη διατϑπωςη ϋντονων αιτημϊτων για την εφαρμογό γεωργικών μεθϐδων παραγωγόσ εναλλακτικών ωσ προσ το χημικϐ ϋλεγχο, με μικρό ό μηδενικό χρόςη φυτοφαρμϊκων που θα εύναι

επωφελεύσ για την υγεύα των ανθρώπων και το για το περιβϊλλον. Γενικϊ ςτην ευρωπαώκό αγορϊ παρατηρεύται ϐλο και μεγαλϑτερο ενδιαφϋρον των καταναλωτών για τα προώϐντα ποιϐτητασ. Η απαύτηςη αυτό οφεύλεται ςτο γεγονϐσ ϐτι οι καταναλωτϋσ ςυνειδητοποιοϑν ϐλο και περιςςϐτερο ϐτι τα προώϐντα τησ ςυμβατικόσ γεωργύασ κρϑβουν κινδϑνουσ. Η μεγϊλη παραγωγό και η εντατικό χρηςιμοπούηςη χημικών ςτη γεωργύα -ςτην καλλιϋργεια αλλϊ και την επεξεργαςύα των προώϐντων- τα καθιςτϊ ϑποπτα, ωσ ανθυγιεινϊ και οδηγεύ πολλοϑσ καταναλωτϋσ ςτην αναζότηςη προώϐντων τα οπούα παρϊγονται με περιςςϐτερο φυςικϐ τρϐπο. Σο αύτημα αυτϐ εντϊςςεται ακϐμη και ς’ ϋνα ευρϑτερο κύνημα υπϋρ τησ διατόρηςησ και τησ προςταςύασ του περιβϊλλοντοσ, που αφορϊ επύςησ και τη γεωργύα. Οι καταναλωτϋσ πλϋον θϋλουν να εύναι βϋβαιοι ϐτι τα τρϐφιμα που προμηθεϑονται εύναι αςφαλό, θρεπτικϊ και υγιεινϊ και απαιτοϑν ωσ εκ τοϑτου, υψηλϐτερα πρϐτυπα ποιϐτητασ και αςφϊλειασ. Ειδικϐτερα, η προςοχό του κοινοϑ επικεντρώνεται με το χρϐνο ςτη γεωργύα με βιολογικϋσ μεθϐδουσ δεδομϋνου ϐτι εξαςφαλύζει ϋνα ςυνδυαςμϐ θετικών περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονομικών επιπτώςεων. Η βιολογικό γεωργύα περιλαμβϊνει μια λιγϐτερο εντατικό χρόςη τησ γησ, πιο διαφοροποιημϋνεσ πρακτικϋσ καλλιϋργειασ και ςυνεπϊγεται ςημαντικοϑσ περιοριςμοϑσ ωσ προσ τη χρόςη χημικών. Η βιολογικό παραγωγό εντϊςςεται ς’ ϋνα γενικϐτερο πλαύςιο του κινόματοσ τησ ποιϐτητασ τα τελευταύα χρϐνια για απεξϊρτηςη των γεωργικών προώϐντων απϐ τα φυτοφϊρμακα και τα χημικϊ λιπϊςματα και ανταποκρύνεται ςε μια ζότηςη ολοϋνα και πιεςτικϐτερη των καταναλωτών ςτισ αναπτυγμϋνεσ χώρεσ για αγνϊ και εγγυημϋνα προώϐντα. Σα μεταλλαγμϋνα προώϐντα που ϋχουν μπει ςτην αγορϊ, αντιπροςωπεϑουν μια νϋα -μεταλλαγμϋνη- απειλό για τη

διατροφό των ανθρώπων. Η ςϐγια και το καλαμπϐκι εύναι τα πρώτα μεταλλαγμϋνα προώϐντα τα οπούα ωσ βαςικϊ ό πρϐςθετα των βιομηχανοποιημϋνων τροφύμων και των ζωοτροφών μποροϑν να περϊςουν ϊμεςα ό ϋμμεςα ςτη διατροφό μασ, ςτο τραπϋζι μασ, χωρύσ να γύνονται αντιληπτϊ. Η μεγαλϑτερη ϐμωσ απειλό υπϊρχει απϐ τα ϊλλα μεταλλαγμϋνα φυτικϊ εύδη τα οπούα μποροϑν να αλώςουν εςωτερικϊ την Κρητικό γεωργύα. ήλη η προςπϊθεια για αγνϊ και φυςικϊ προώϐντα θα καταρρεϑςει απϐ τη ςτιγμό τησ ειςαγωγόσ, καλλιϋργειασ και απελευθϋρωςησ ςτο περιβϊλλον τησ Κρότησ μεταλλαγμϋνων φυτικών οργανιςμών. Η Κρότη θα χϊςει το ιςτορικϐ τησ πλεονϋκτημα, θα δεχτεύ ανεπανϐρθωτο πλόγμα ςτην οικονομύα, ςτη γεωργύα, ςτο περιβϊλλον και μαζύ και ςτην κρητικό διατροφό. Η Κρότη πρϋπει να ορθώςει τα τεύχη τησ απϋναντι ςτον κύνδυνο να πατόςουν το ϋδαφϐσ τουσ αυτϊ τα εύδη και τα προώϐντα. Πρϋπει να διαςφαλιςτεύ ϐτι το ϋδαφϐσ τησ θα εύναι ελεϑθερο απϐ μεταλλαγμϋνα. Η παραδοχό τησ Κρητικόσ δύαιτασ ωσ προτϑπου υγιεινόσ διατροφόσ, ςε ςυνδυαςμϐ με το γεγονϐσ ϐτι τα κρητικϊ αγροτικϊ προώϐντα, -που την υποςτηρύζουν- εύναι αγνϊ, φυςικϊ, υγιεινϊ και εϑγεςτα, δημιουργεύ ευούωνεσ προοπτικϋσ για τισ παραγωγικϋσ και εξαγωγικϋσ δραςτηριϐτητεσ τησ κρητικόσ γεωργύασ. Η επιτυχύα αυτοϑ του ςτϐχου, ϐμωσ, προϒποθϋτει την τυποπούηςη των τροφύμων, ώςτε τα προώϐντα αυτϊ να παρουςιϊζουν ςταθερϊ υψηλό ποιϐτητα και να προςαρμϐζονται ςτισ ςϑγχρονεσ αντιλόψεισ περύ ορθόσ και αςφαλοϑσ πρακτικόσ ςτην παραγωγό τροφύμων. Εύναι γνωςτϐ ϐ,τι οικονομικού και πολιτικού παρϊγοντεσ απϐ διϊφορεσ μεςογειακϋσ χώρεσ και περιοχϋσ, προςπαθοϑν να προωθόςουν και να καθιερώςουν ςτο διεθνό χώρο τη

«μεςογειακό διατροφό» ωσ υγιεινϐ πρϐτυπο διατροφόσ, για εμπορικοϑσ λϐγουσ. ΢’ αυτϊ τα πλαύςια προβϊλλεται απϐ Ιταλοϑσ και Ιςπανοϑσ το ελαιϐλαδο ωσ το πιο πολϑτιμο ςτοιχεύο τησ διατροφόσ. Η κατϊςταςη αυτό δε θύγει την κρητικό οικονομύα, αλλϊ δεν τησ προςθϋτει την προςτιθϋμενη αξύα που μπορεύ να αποκτόςει απϐ την καθιϋρωςη τησ Κρητικόσ διατροφόσ.

Η ξενικό τρϊπεζα

«..πολλὴ φιλανθρωπία τοῖσ ξένοισ ἐςτὶν ἐν Κρήτῃ͵..» Αποςπϊςματα Αριςτοτϋλη, 8.45.611.95

Ο τουριςμϐσ αποτελεύ μια βαςικό οικονομικό δραςτηριϐτητα την τελευταύα δεκαετύα ςτην Κρότη. Η Κρότη αποτελεύ ϋνα απϐ τουσ μεγϊλουσ τουριςτικοϑσ προοριςμοϑσ τησ Ευρώπησ. Κϊθε χρϐνο επιςκϋπτονται το νηςύ για τισ διακοπϋσ τουσ 2,5 εκ. αλλοδαπού και διαμϋνουν 5 μϋρεσ κατϊ μϋςο ϐρο. Μια μεγϊλη ξενοδοχειακό υποδομό 120 χιλ. κλινών ϋχει αναπτυχθεύ για τη φιλοξενύα των επιςκεπτών. Ο μαζικϐσ τουριςμϐσ αποτελεύ το εύδοσ του τουριςμοϑ που ϋχει επικρατόςει και αυτϐ οφεύλεται κυρύωσ ςτα μεγϊλα πρακτορεύα, με την οργανωτικό δυνατϐτητα μαζικόσ μετακύνηςησ που διαθϋτουν και ςτο ιδιαύτερα χαμηλϐ κϐςτοσ που επιτυγχϊνουν. Η υπερ-ςυγκϋντρωςη των τουριςτικών δραςτηριοτότων ςε ςτενϋσ παραθαλϊςςιεσ περιοχϋσ αποτελεύ ϋνα απϐ τα κϑρια χαρακτηριςτικϊ του Ελληνικοϑ και του Κρητικοϑ τουριςμοϑ. Η τουριςτικό δραςτηριϐτητα ςυγκεντρώνεται ςτισ όδη πυκνϊ εποικημϋνεσ ακτϋσ. Η θϊλαςςα και η ηλιοφϊνεια, προςϋλκυςαν ϋνα μεγϊλο τουριςτικϐ ρεϑμα ςτισ παρϊκτιεσ περιοχϋσ, πρϊγμα που προςανατϐλιςε μονοδιϊςτατα την ανϊπτυξό τουσ. Αυτϐ το ρεϑμα και η παρϊκτια ςυγκϋντρωςη, με το χρϐνο μετατρϊπηκε ςε εξϊπλωςη, ςε ανεξϋλεγκτη οικιςτικό ανϊπτυξη. Ϊτςι ςε μια ςχετικϊ ςϑντομη χρονικό περύοδο, η χωρύσ ϋλεγχο ανϊπτυξη του τουριςμοϑ ςτισ παρϊκτιεσ ζώνεσ, δημιοϑργηςε πολλϊ προβλόματα και αδιϋξοδα.

Σο ςϑμπλεγμα του Ανταύου Ο ςϑγχρονοσ ϊνθρωποσ πϊςχει απϐ το «ςϑμπλεγμα του Ανταύου», γιατύ ϋχει χϊςει την επαφό του με τη μητϋρα γη, με τη φϑςη. Ο μυθικϐσ γύγαντασ Ανταύοσ όταν γιοσ του Ποςειδώνα και τησ θεϊσ Γησ και βαςύλευε ςτη Λιβϑη. ΢κληρϐσ και ανύκητοσ παλαιςτόσ, αντλοϑςε τη δϑναμό του απϐ τη γη και ανϊγκαζε ϐςουσ περνοϑςαν απϐ τη χώρα του να παλεϑουν μαζύ του και τουσ νικοϑςε ϐλουσ. Ο μοναδικϐσ που κατϊφερε να τον νικόςει ςτην πϊλη όταν ο Ηρακλόσ, αφοϑ τον κρϊτηςε ψηλϊ ώςτε να μην ακουμπϊ ςτη γη. Πύςω απϐ το μϑθο του Ανταύου κρϑβεται ϋνα ςϑμβολο: ο ακατϊλυτοσ δεςμϐσ του ανθρώπου με τη μϊνα γη. Ϊτςι εύδαν τον Ανταύο οι αρχαύοι ςυγγραφεύσ και οι διαπρεπεύσ καλλιτϋχνεσ, που τον ϋκαναν προςφιλϋςτατο θϋμα ςτα ϋργα τουσ. Ο τουριςμϐσ εύναι η δραςτηριϐτητα που προςφϋρει ϋςτω και για λύγο τη δυνατϐτητα ςτο ςϑγχρονο ϊνθρωπο να ςυναντόςει τη γη απϐ την οπούα ϋχει ξεκοπεύ και μαζύ να πϊρει κϊτι απϐ τη χαμϋνη δϑναμό του. Ο Κρητικϐσ τουριςμϐσ μπορεύ να προςφϋρει μια τϋτοια αυθεντικό επαφό και ςχϋςη. Σα τελευταύα χρϐνια, παρατηρεύται μια ςταδιακό μεταςτροφό των προτιμόςεων των τουριςτών – και αντύςτοιχα ςτην προςφορϊ τουριςτικών υπηρεςιών- προσ πιο ειδικϋσ και ανεξϊρτητεσ μορφϋσ, προςαρμοςμϋνεσ ςτα ιδιαύτερα ενδιαφϋροντα του κϊθε τουρύςτα για περιπλϊνηςη ςτη φϑςη, αναζότηςη πολιτιςμικών δραςτηριοτότων, ϋντονη ϊςκηςη, αναζότηςη εναλλακτικών τρϐπων ζωόσ και διϊφορεσ ϊλλεσ ειδικϋσ μορφϋσ κτλ. Οι νϋεσ τϊςεισ που διαφαύνονται φανερώνουν μια ςτροφό απϐ το μαζικϐ απρϐςωπο και παθητικϐ τουριςμϐ, ςε τουριςμϐ ςυμμετοχικϐ, επιλεκτικϐ, με ςεβαςμϐ ςτο τοπικϐ πολιτιςμϐ και το περιβϊλλον. Ο πιο ςημαντικϐσ παρϊγοντασ ςχετύζεται ύςωσ με μύα αλλαγό και εξϋλιξη των ψυχαγωγικών αναγκών και κινότρων των

ςϑγχρονων ανθρώπων. Η αϑξηςη του ελεϑθερου χρϐνου, που εντεύνεται απϐ τη ςταδιακό μεύωςη του χρϐνου εργαςύασ, προςφϋρει πολϑ μεγαλϑτερεσ δυνατϐτητεσ απϐδραςησ, οι οπούεσ εύναι και κατανεμημϋνεσ ςτο ςϑνολο του ϋτουσ. Οι διακοπϋσ δε θεωροϑνται πια ωσ ϋνασ απλϐσ παραθεριςμϐσ ςτη θϊλαςςα. Η ανϊπτυξη τησ αςτικοπούηςησ δημιουργεύ μύα πολϑ ιςχυρό επιθυμύα για υπαύθριεσ ψυχαγωγικϋσ δραςτηριϐτητεσ. Ο ςϑγχρονοσ τουρύςτασ αναζητϊ μϊλλον τη διαφυγό ς' ϋνα νϋο τρϐπο ζωόσ που δεν του φϋρνει ςτο μυαλϐ παραςτϊςεισ τησ καθημερινϐτητασ του. Εύναι ϋνα ϊτομο περιςςϐτερο ςυμμετοχικϐ και ενεργϐ, παρϊ παθητικϐ και αντικεύμενο περιποιόςεων. Η τουριςτικό ανϊπτυξη ςτην Κρότη πρϋπει να κατευθυνθεύ προσ τον περιςςϐτερο επιλεκτικϐ και πολυμορφικϐ τουριςμϐ. Σον τουριςμϐ που μπορεύ να ικανοποιόςει τισ απαιτόςεισ και τα ενδιαφϋροντα του ςϑγχρονου τουρύςτα και να αξιοποιόςει τη μοναδικϐτητα και τον πλοϑτο των πϐρων τησ. Η εξϋλιξη αυτό δε ςυνεπϊγεται καθϐλου τον περιοριςμϐ του οργανωμϋνου τουριςμοϑ, αλλϊ την ποιοτικό βελτύωςό του. Η αναβϊθμιςη και η διαφοροπούηςη του τουριςτικοϑ προώϐντοσ θα διαφοροποιόςει ςταδιακϊ και τουσ επιςκϋπτεσ. Η ποιοτικό αναβϊθμιςη θα ϋχει και ανϊλογα θετικϊ οικονομικϊ αποτελϋςματα ς΄ ϐλη την τουριςτικό οικονομύα. Ο Κρητικϐσ τουριςμϐσ πρϋπει να αποβϊλει τα ςτοιχεύα τησ μαζοπούηςησ, του ςυνωςτιςμοϑ, τησ παθητικϐτητασ, τησ ουδετερϐτητασ, τησ μονοτονύασ και ομοιομορφύασ. ΢τισ μϋρεσ μασ ϐλο και περιςςϐτερο ςυζητεύται ϐτι ο τουριςμϐσ ςτην Κρότη χρειϊζεται επαναςχεδιαςμϐ. Φρειϊζεται διαφοροπούηςη των τουριςτικών υπηρεςιών. Ο τουριςμϐσ ςτην Κρότη του πρϋπει να αποκτόςει το ςτοιχεύο τησ μοναδικϐτητασ του. Πρϋπει να αποκτόςει την ιδιαύτερη ταυτϐτητϊ του ενςωματώνοντασ τισ ϊϒλεσ και υλικϋσ αξύεσ τησ Κρότησ και των Κρητικών. Μύα απϐ τισ μοναδικϋσ αξύεσ εύναι η Κρητικό δύαιτα. Η δύαιτα που

ςυνδυϊζει την ιδιαύτερη διατροφό, την ϊςκηςη και την αυθεντικό επαφό και ςχϋςη με τη φϑςη. Ο κρητικϐσ τουριςμϐσ ϋχει τα εφϐδια να αναβαθμιςθεύ ποιοτικϊ, να γύνει διακριτϐσ, ελκυςτικϐσ, επιζητοϑμενοσ και ιςχυρϐσ. Προσ τοϑτο επιβϊλλεται να ενςωματώςει ιςχυρϊ αυτϊ τα ςτοιχεύα. Να ςηματοδοτηθεύ ωσ τϋτοιοσ προοριςμϐσ ϐπου ο επιςκϋπτησ ςυναντϊ ϋνα χώρο και ϋνα τρϐπο ζωόσ υγεύασ και ευεξύασ, ξεκοϑραςησ, αναζωογϐνηςησ, γνώςησ και χαρϊσ. ΢τη ταυτϐτητα του Κρητικοϑ τουριςμοϑ πρϋπει να διακριθοϑν τα ςτοιχεύα τησ αυθεντικόσ επαφόσ με τη φϑςη, τησ ϊςκηςησ, τησ λιτόσ και υγιεινόσ διατροφόσ με φυςικϊ κρητικϊ προώϐντα, τησ αναζωογϐνηςησ του επιςκϋπτη.

Σουριςμϐσ και Σοπικϊ Προώϐντα Η ενςωμϊτωςη τησ Κρητικόσ δύαιτασ και διατροφόσ ςτισ τουριςτικϋσ υπηρεςύεσ ϋχει ωσ ςυνδυαςμϋνο ϐφελοσ την κατανϊλωςη των τοπικών προώϐντων και την απορρϐφηςησ τησ τοπικόσ γεωργικόσ παραγωγόσ. Για την επύτευξη ενϐσ τϋτοιου ςτϐχου, που εύναι αμοιβαύα επωφελόσ και για τον τουριςμϐ και για τη γεωργύα, επιβϊλλεται να ςυγκλύνουν και οι δϑο αυτού τομεύσ ςτην ύδια κατεϑθυνςη. Σο κλειδύ για την προώθηςη του ςτϐχου βρύςκεται ςτην υιοθϋτηςη απϐ τισ τουριςτικϋσ μονϊδεσ του ςυνολικοϑ προτϑπου τησ κρητικόσ διατροφόσ και των προώϐντων που την υποςτηρύζουν. Σα προώϐντα αυτϊ πρϋπει να διακρύνονται για την αγνϐτητα και φυςικϐτητϊ τουσ. Οι τουρύςτεσ πρϋπει να απολαμβϊνουν τη γνόςια κρητικό γεϑςη και την ποιϐτητα παντοϑ και ςύγουρα. Οι Κρότεσ διακρύθηκαν απϐ την αρχαιϐτητα για τη φιλοξενύα τουσ. Οι Κρητικού πϊντα προςϋφεραν ςτουσ ξϋνουσ το υςτϋρημϊ τουσ, ϋνα κομμϊτι απϐ τον εαυτϐ τουσ. Πϊντα κρατοϑςαν το καλϑτερο απϐ τη διατροφό τουσ για τουσ

ξϋνουσ. ΢το ςόμερα, ασ προςφϋρουν ϐπωσ παλιϊ το ύςο, το γνόςιο, το αγνϐ που ϋχουν και ςτο τραπϋζι τουσ. Ο Δωςιϊδασ ιςτορώντασ ςτο τϋταρτο βιβλύο των Κρητικών του αναφϋρει τα παρακϊτω για τα Κρητικϊ ςυςςύτια: «..εἰςὶ δὲ παν ταχοῦ κατὰ τὴν Κρήτην οἶκοι δύο ταῖσ ςυςςιτίαισ͵ ὧν τὸν μὲν καλοῦςιν ἀνδρεῖον͵ τὸν δ΄ ἄλλον ἐν ᾧ τοὺσ ξένουσ κοιμίζουςι κοιμητήριον προςαγορεύουςι. κατὰ δὲ τὸν ςυςςιτικὸν οἶκον πρῶτον μὲν κεῖνται δύο τράπεζαι ξενικαὶ καλούμεναι͵ αἷσ προςκαθίζουςι τῶν ξένων οἱ παρόντεσ· ἑξῆσ δ΄ εἰςὶν αἱ τῶν ἄλλων. παρατίθεται δὲ τῶν παρόντων ἴςον μέροσ ἑκάςτῳ·» Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ 4.22.13

«..Παντοϑ ςτην Κρότη υπϊρχουν δυο οικοδομόματα για τα ςυςςύτια, απϐ τα οπούα το ϋνα ονομϊζουν ανδρεύο, και το ϊλλο κοιμητόριο, ςτο οπούο φιλοξενοϑν τουσ ξϋνουσ. Και ςτο οικοδϐμημα για το ςυςςύτιο υπϊρχουν δυο τραπϋζια μπροςτϊ που τα λϋνε ξενικϊ, ςτα οπούα κϊθονται ϐςοι ξϋνοι βρύςκονται εκεύ. Μετϊ εύναι τα τραπϋζια των υπολούπων. Παραθϋτουν δε ς΄ ϐλουσ τουσ παρακαθόμενουσ ύςεσ μερύδεσ φαγητοϑ».

Επιςτροφό ςτην παραδοςιακό Κρητικό Διατροφό «..τὸ ςυνεθίζειν οὖν ἐν ταῖσ ἁπλαῖσ καὶ οὐ πολυτελέςι διαίταισ καὶ ὑγιείασ ἐςτὶ ςυμπληρωτικὸν καὶ πρὸσ τὰσ ἀναγκαίασ τοῦ βίου χρήςεισ ἄοκνον ποιεῖ τὸν ἄνθρωπον..» Διογϋνησ Λαϋρτιοσ, Βύοι Υιλοςόφων 10.131.3

Απϐ τη μϋχρι εδώ περιγραφό καταδεικνϑεται ϐτι το παραδοςιακϐ κρητικϐ διαιτητικϐ πρϐτυπο ςυνθϋτουν μια ςειρϊ απϐ διατροφικοϑσ παρϊγοντεσ και κανϐνεσ ςε ςυνδυαςμϐ με ϋνα ςυγκεκριμϋνο τρϐπο ζωόσ, που βρύςκονται μεταξϑ τουσ ςε μια ιςορροπύα και αποδύδουν την υγεύα, την ευζωύα και τη μακροβιϐτητα. Η αναβύωςη του παραδοςιακοϑ προτϑπου ςυνεπϊγεται την αναβύωςη ϐλων μαζύ των βαςικών ςτοιχεύων τησ κρητικόσ διατροφόσ προςαρμοςμϋνων ςτισ ςϑγχρονεσ ςυνθόκεσ. Σα βαςικϊ ςτοιχεύα τησ παραδοςιακόσ κρητικόσ δύαιτασ ς’ ϐλη την ιςτορύα τησ εύναι: Η ϊμεςη ςχϋςη με τη φϑςη Η ςυςτηματικό ςωματικό ϊςκηςη και η κύνηςη Η λιτό και εγκρατόσ διατροφό που τη διακρύνει η απλϐτητα και το μϋτρο Σα αγνϊ και φυςικϊ γεωργικϊ προώϐντα τησ Κρότησ Η γευςτικό και θεραπευτικό μαγειρικό Μια ςυγκεκριμϋνη ςϑνθεςη και αναλογύα τροφών, με κυριαρχύα των φυτικών τροφών. Η μεγϊλη ποςϐτητα ςτη διατροφό των αδρϊ επεξεργαςμϋνων δημητριακών, των λαχανικών, των οςπρύων και των φροϑτων, η καθολικό χρόςη του ελαιολϊδου και μϊλιςτα του παρθϋνου, η μικρό ποςϐτητα των γαλακτοκομικών και του κρϋατοσ και ειδικϊ του κϐκκινου, η πολϑ μικρό χρόςη τησ ζϊχαρησ και η καθημερινό πρϐςληψη

μικρόσ ποςϐτητασ κϐκκινου κραςιοϑ, αποτελοϑν τισ βαςικϋσ τροφϋσ του κρητικοϑ διαιτολογύου. Μια ακϐμα ςημαντικό παρϊμετροσ τησ κρητικόσ διατροφόσ εύναι η κοινωνικό και η πολιτιςτικό. ΢την Ελλϊδα πϊντα, το φαγητϐ δεν αποςκοποϑςε ςτενϊ ςτην ικανοπούηςη μιασ καθημερινόσ βιολογικόσ ανϊγκησ των ανθρώπων αλλϊ όταν ο λϐγοσ τησ ςυνεϑρεςησ, τησ ςυνϊντηςησ, τησ επικοινωνύασ. Δεν εύναι τυχαύο που η ςτενό, η φιλικό, η αδερφικό ςχϋςη αποδϐθηκε απϐ την αρχαιϐτητα με τη λϋξη ςϑν-τροφοσ. ΢την Κρότη πιο ϋντονα απϐ αλλοϑ ϐταν οι ϊνθρωποι ςυναντιϐνταν, ςυνϋτρωγαν. Οι Κρότεσ δημιοϑργηςαν τϋτοιεσ αφορμϋσ για «ςυν-τροφιϋσ», ανταμώματα, φιλοξενύεσ, ϋθιμα, γιορτϋσ. ΢το ςϑνολϐ τουσ αυτϊ τα ςτοιχεύα ςυνθϋτουν μια φιλοςοφύα, μια θεώρηςη για τη ζωό και ϋνα οριςμϋνο τρϐπο ζωόσ. ΢υνθϋτουν το πρϐτυπο τησ παραδοςιακόσ κρητικόσ δύαιτασ και διατροφόσ, το πρϐτυπο τησ ευζωύασ, που μπορεύ και πρϋπει να αναβιώςει ςτο νηςύ. Εύναι μια παρϊδοςη ζωντανό αφοϑ οι μεςαύεσ και μεγαλϑτερεσ γενιϋσ, αν δεν την ακολουθοϑν, την διατηροϑν ιςχυρϊ ςτη μνόμη τουσ απϐ το πατρικϐ τουσ ςπύτι. Η επιλεκτικό αναφορϊ και ο υπερτονιςμϐσ επύ μϋρουσ ςτοιχεύων τησ κρητικόσ δύαιτασ δεν βοηθοϑν. Η μερικό εφαρμογό, εξ ϊλλου, δε θα φϋρει τα προςδοκώμενα αποτελϋςματα υγεύασ. Οι ςϑγχρονεσ “αςθϋνειεσ τησ αφθονύασ” εύναι αποτϋλεςμα μια ςειρϊσ παραγϐντων που ςχετύζονται με τον τρϐπο ζωόσ (καθιςτικό ζωό, απομϊκρυνςη απϐ τη γη και τη φϑςη κτλ) και την κακό διατροφό. Η Κρητικό δύαιτα δεν εύναι μϐνο κουζύνα, δεν εύναι μϐνο τρϐποσ μαγειρικόσ, δεν εύναι μϐνο γαςτρονομύα, δεν εύναι μϐνο οριςμϋνα προώϐντα, εύναι ςυνδυαςμϐσ λιτόσ διατροφόσ με ςυγκεκριμϋνη ςϑνθεςη τροφύμων και ϊςκηςησ κοντϊ ςτη φϑςη. Η Κρότη δεν υπόρξε ποτϋ γαςτρονομικϐσ παρϊδειςοσ ϐπωσ προβϊλλεται τελευταύα.

Η αναβύωςη τησ παραδοςιακόσ Κρητικόσ διατροφόσ αφορϊ πρώτα απ’ ϐλουσ τουσ Κρητικοϑσ, οι οπούοι πρϋπει να πιςτϋψουν ιςχυρϊ ς’ αυτϐ το ςτϐχο. Αφορϊ πρώτα απ’ ϐλα τη ζωό τουσ και τη ζωό των παιδιών τουσ. ΢ε ςυλλογικϐ επύπεδο, θϋτει για τουσ φορεύσ και τα ϐργανα τησ Κρότησ μια ςειρϊ απϐ καθόκοντα, μϋτρα και ςτϐχουσ και επιβϊλει ςυςτηματικό προςπϊθεια και παγκρότια ςυνεργαςύα. Δεδομϋνου ϐτι η διατροφό ςυνδϋεται με τισ τροφϋσ και τα γεωργικϊ προώϐντα μιασ περιοχόσ, η καθιϋρωςό τησ μπορεύ να αποφϋρει ςημαντικϐ ςυγκριτικϐ οικονομικϐ πλεονϋκτημα και να αποδώςει πρϐςθετη αξύα και οικονομικϊ οφϋλη. Για να πεύςει ϐμωσ ϋνα πρϐτυπο διατροφόσ πρϋπει να παραδειγματύςει, να δώςει τισ αποδεύξεισ, τισ εφαρμογϋσ και τα αποτελϋςματα. Εϊν μεύνει μϐνο μια πρϐταςη για τουσ ϊλλουσ, για τουσ ξϋνουσ, θα απομεύνει ϋνα ςϑνθημα που θα ξεθωριϊςει ςτην πορεύα. Η Κρητικό Διατροφό μπορεύ και επιβϊλλεται να διατηρηθεύ και να αναζωογονηθεύ μϋςα απϐ ϋνα ςϑγχρονο τρϐπο ζωόσ.

Τςτερϐγραφο Κρατεύςτε για το τϋλοσ την παρατόρηςη του Πλοϑταρχου: «Δημάδησ πολεμικοὺσ ἀκαίρωσ τοὺσ Ἀθηναίουσ ὄντασ ἔλεγε μηδέποτε χειροτονεῖν εἰρήνην ἄνευ μελάνων ἱματίων͵ οὕτω καὶ ἡμεῖσ οὐδέποτε μεμνήμεθα λιτῆσ διαίτησ καὶ ςώφρονοσ ἄνευ κλύςεων καὶ καταπλαςμάτων·» Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα 126.D.12

«ήπωσ ϋλεγε ο Δημϊδησ για τουσ Αθηναύουσ ϐτι ποτϋ δεν ψόφιζαν υπϋρ τησ ειρόνησ, εκτϐσ και εϊν εύχαν μπει ςτα μαϑρα (χϊνοντασ τον πϐλεμο), ϋτςι και εμεύσ θυμϐμαςτε ςτη λιτό και ςώφρονα δύαιτα ϐταν φτϊςομε ςτα κλϑςματα και τα καταπλϊςματα.»

Ιςτορικό Φρονολόγιο τησ Κρότησ

Βιβλιογραφία

8οσ π.Φ. Όμηροσ, Ιλιϊδα (TLG0012 001), Ilias, ed. T.W. Allen, Homeri Ilias, vols. 2-3. Oxford: Clarendon Press, 1931 ΢χόλια ςτην Ομηρικό Ιλιϊδα, Ευςτϊθιοσ (TLG4083 001), Commentarii ad Homeri Iliadem, ed. M. van der Valk, vols. 1-4. Leiden: Brill, 1:1971; 2:1976; 3:1979; 4:1987 Όμηροσ, Οδύςςεια (TLG 0012 002),Odyssea, ed. P. von der Mühll, Homeri Odyssea. Basel: Helbing & Lichtenhahn, 1962 Ηςύοδοσ, Ϊργα και Ημϋρεσ (TLG0020 002), Opera et dies, ed. F. Solmsen, Hesiodi opera. Oxford: Clarendon Press, 1970 Ηςύοδοσ, Θεογονύα (TLG0020 001),Theogonia, ed. M.L. West, Hesiod. Theogony. Oxford: Clarendon Press, 1966 ΢χόλια ςτον Hςύοδο (TLG5025 003), Scholia in theogoniam (scholia vetera), ed. L. di Gregorio, Scholia vetera in Hesiodi theogoniam. Milan: Società Editrice Vita e Pensiero, 1975 6οσ π.Φ. Αιςχύλοσ, Επτϊ επύ Θόβεσ (TLG0085 004), Septem contra Thebas, ed. G. Murray, Aeschyli tragoediae, 2nd edn. Oxford: Clarendon Press, 1955 (repr. 1960) ΢χόλια ςτον Αιςχύλο (TLG5010 001), Scholia in Aeschylum (scholia vetera), ed. O.L. Smith, Scholia Graeca in Aeschylum quae exstant omnia, vols. 1 & 2.2. Leipzig: Teubner, 1:1976; 2.2:1982

5οσ π.Φ. Ευριπύδησ, Βϊκχεσ (TLG0006 050), Bacchae, ed. J. Diggle, Euripidis fabulae, vol. 3. Oxford: Clarendon Press, 1994 Ευριπύδησ, Κρότεσ (αποςπϊςματα), (TLG0006 020), Fragmenta, ed. A. Nauck, Tragicorum Graecorum fragmenta. Leipzig: Teubner, 1889 (repr. Hildesheim: Olms, 1964) Ηρόδοτοσ, Ιςτορύεσ (TLG0016 001), Historiae, ed. Ph.-E. Legrand, Hérodote. Histoires, 9 vols. Paris: Les Belles Lettres, 1:1932; 2;1930; 3:1939; 4 (3rd edn.): 1960; 5:1946; 6:1948; 7:1951; 8:1953; 9:1954 Ιπποκρϊτησ, Επιδημιών (TLG0627 006), De morbis popularibus (= Epidemiae), ed. É. Littré, Oeuvres complètes d'Hippocrate, vols. 2-3, 5. Paris: Baillière, 2:1840; 3:1841; 5:1846 (repr. Amsterdam: Hakkert, 2:1961; 3:1961; 5:1962) Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ (TLG0627 031), De diaeta i-iv, ed. É. Littré, Oeuvres complètes d'Hippocrate, vol. 6. Paris: Baillière, 1849 (repr. Amsterdam: Hakkert, 1962) Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ υγιεινόσ (TLG0627 020), De diaeta salubri, ed. É. Littré, Oeuvres complètes d'Hippocrate, vol. 6. Paris: Baillière, 1849 (repr. Amsterdam: Hakkert, 1962) Ιπποκρϊτησ, Περύ διαύτησ οξϋων (TLG0627 005), De diaeta acutorum [Sp.], ed. É. Littré, Oeuvres complètes d'Hippocrate, vol. 2. Paris: Baillière, 1840 (repr. Amsterdam: Hakkert, 1961) Πλϊτων, Κρύτων (TLG0059 003) Crito, ed. J. Burnet, Platonis opera, vol. 1. Oxford: Clarendon Press, 1900 (repr. 1967) Πλϊτων, Μενϋξενοσ (TLG0059 028),Menexenus, ed. J. Burnet, Platonis opera, vol. 3. Oxford: Clarendon Press, 1903 (repr. 1968) Πλϊτων, Μύνωσ (TLG0059 033), Minos [Sp.], ed. J. Burnet, Platonis opera, vol. 5. Oxford: Clarendon Press, 1907 (repr. 1967): St II.313a321d. (Cod: 3,078: Dialog., Phil.)

Πλϊτων, Nόμοι (TLG0059 034) Leges, ed. J. Burnet, Platonis opera, vol. 5. Oxford: Clarendon Press, 1907 (repr. 1967) Πλϊτων, Πολιτεύα (TLG0059 030) Respublica, ed. J. Burnet, Platonis opera, vol. 4. Oxford: Clarendon Press, 1902 (repr. 1968) Πανύαςςισ , Αποςπϊςματα Επικϊ (TLG1557 003), Fragmenta epica, ed. A. Bernabé, Poetarum epicorum Graecorum testimonia et fragmenta, pt. 1. Leipzig: Teubner, 1987 ΢οφοκλόσ, Οιδύπουσ επύ Κολωνώ (TLG0011 007), Oedipus Coloneus, ed. A. Dain and P. Mazon, Sophocle, vol. 3. Paris: Les Belles Lettres, 1960 (repr. 1967 (1st edn. rev.)): 78-152. (Cod: 11,184: Trag.) 4οσ π.Φ. Ωλεξισ, Αποςπϊςματα (TLG0402 001), Fragmenta, ed. T. Kock, Comicorum Atticorum fragmenta, vol. 2. Leipzig: Teubner, 1884 Αντιφϊνησ, Αποςπϊςματα (TLG0410 001), Fragmenta, ed. T. Kock, Comicorum Atticorum fragmenta, vol. 2. Leipzig: Teubner, 1884 Αριςτοτϋλησ, Αποςπϊςματα (TLG 0086 051) Fragmenta varia, ed. V. Rose, Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta. Leipzig: Teubner, 1886 (repr. Stuttgart: 1967) Αριςτοτϋλησ, Περύ θαυμαςύων ακουςμϊτων (TLG0086 027) Mirabilium auscultationes, ed. I. Bekker, Aristotelis opera, vol. 2. Berlin: Reimer, 1831 (repr. De Gruyter, 1960) Αριςτοτϋλησ, Πολιτικϊ (TLG0086 035) Politica, ed. W.D. Ross, Aristotelis politica. Oxford: Clarendon Press, 1957 (repr. 1964) Θεόπομποσ, Αποςπϊςματα (TLG0566 002), Fragmenta, FGrH 115: 2B:536-617; 3B:742 addenda. fr. 165: P. Oxy. 7.1012. fr. 305: Inscr. Priene 37. (Pap, Epigr: 23,521: Encom., Epist., Hist.)

Θεόφραςτοσ, Αποςπϊςματα (TLG0093 010), Fragmenta, ed. F. Wimmer, Theophrasti Eresii opera, quae supersunt, omnia. Paris: Didot, 1866 (repr. Frankfurt am Main: Minerva, 1964) Κριτύασ, Αποςπϊςματα (TLG0319 004), Fragmenta, ed. H. Diels and

W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, vol. 2, 6th edn. Berlin: Weidmann, 1952 (repr. Dublin/Zurich: 1966) 1οσ π.Φ. ΢τρϊβων, Γεωγραφικϊ (TLG0099 001), Geographica, ed. A. Meineke, Strabonis geographica, 3 vols. Leipzig: Teubner, 1877 (repr. Graz: Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1969) 1οσ μ.Φ. Διοςκουρύδησ, Περύ ύλησ ιατρικόσ (TLG0656 001), De materia medica, ed. M. Wellmann, Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri quinque, 3 vols. Berlin: Weidmann, 1:1907; 2:1906; 3:1914 (repr. 1958) Καινό Διαθόκη (TLG 0031 001), The Greek New Testament, 2nd edn. Stuttgart: Württemberg Bible Society, 1968 Πλούταρχοσ, Λυκούργοσ (TLG 0007 004), Lycurgus, ed. B. Perrin, Plutarch's lives, vol. 1. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1914 (repr. 1967): Πλούταρχοσ, Σων επτϊ ςοφών ςυμπόςιο (TLG 0007 079), Septem sapientium convivium (146b-164d), ed. F.C. Babbitt, Plutarch's moralia, vol. 2. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1928 (repr. 1962) Πλούταρχοσ, Τγιεινϊ παραγγϋλματα (TLG0007 077), De tuenda sanitate praecepta (122b-137e), ed. F.C. Babbitt, Plutarch's moralia, vol. 2. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1928 (repr. 1962) 2οσ μ.Φ. Αθηναύοσ, Δειπνοςοφιςτϋσ, (TLG0008 001), Deipnosophistae, ed. G. Kaibel, Athenaei Naucratitae deipnosophistarum libri xv, 3 vols. Leipzig: Teubner, 1-2:1887; 3:1890 (repr. Stuttgart: 1-2:1965; 3:1966) Γαληνόσ, Εισ επιδημιών Ιπποκρϊτουσ (TLG0057 090), In Hippocratis librum iii epidemiarum commentarii iii, ed. E. Wenkebach, [Corpus medicorum Graecorum, vol. 5.10.2.1. Leipzig: Teubner, 1936] Γαληνόσ, Περύ αιρϋςεων τοισ ειςαγωμϋνοισ (TLG0057 004), De sectis

ad eos qui introducuntur, ed. J. Marquardt, I. Müller and G. Helmreich, Claudii Galeni Pergameni scripta minora, vol. 3. Leipzig: Teubner, 1893 (repr. Amsterdam: Hakkert, 1967) Γαληνόσ, Περύ λεπτυνούςησ διαύτησ (TLG0057 019 ), De victu attenuante, ed. K. Kalbfleisch, Galeni de victu attenuante [Corpus medicorum Graecorum, vol. 5.4.2. Leipzig: Teubner, 1923] Γαληνόσ, Περύ ςυνθϋςεωσ φαρμϊκων (TLG0057 076)De compositione medicamentorum secundum locos libri x, ed. C.G. Kühn, Claudii Galeni opera omnia, vols. 12-13. Leipzig: Knobloch, 12:1826; 13:1827 (repr. Hildesheim: Olms, 1965) Γαληνόσ, Τγιεινών λόγοσ (TLG0057 036), De sanitate tuenda libri vi, ed. K. Koch, Galeni de sanitate tuenda libri vi [Corpus medicorum Graecorum, vol. 5.4.2. Leipzig: Teubner, 1923] Λουκιανόσ, Ικαρομϋνιπποσ (TLG0062 021), Icaromenippus, ed. A.M. Harmon, Lucian, vol. 2. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1915 (repr. 1960) Λουκιανόσ, Μακρόβιοι (TLG0062 011) Macrobii, ed. A.M. Harmon, Lucian, vol. 1. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1913 (repr. 1961) ΢ϋξτοσ Εμπειρικόσ, Προσ Υυςικούσ (TLG0544 002), Adversus mathematicos, ed. H. Mutschmann and J. Mau, Sexti Empirici opera, vols. 2 & 3 (2nd edn.). Leipzig: Teubner, 2:1914; 3:1961 3ος μ.Χ. Αλϋξανδροσ, Τπόμνημα για τα μετϊ τα Υυςικϊ του Αριςτοτϋλη (TLG0732 004), In Aristotelis metaphysica commentaria, ed. M. Hayduck, [Commentaria in Aristotelem Graeca 1. Berlin: Reimer, 1891] Διογϋνησ Λαϋρτιοσ, Βύοι Υιλοςόφων (TLG0004 001), Vitae philosophorum, ed. H.S. Long, Diogenis Laertii vitae philosophorum, 2 vols. Oxford: Clarendon Press, 1964 (repr. 1966)

4ος μ.Χ. Επιφϊνιοσ, Αναφορϊ (TLG2021 032) Anaphora Graeca (fragmenta) [Sp.], ed. G. Garitte, “Un opuscule grec traduit de l'arménien sur l'addition d'eau au vin eucharistique,” Muséon 73 (1960) 5ος μ.Χ. ΢τοβαύοσ, Ανθολογύα (TLG2037 001), Anthologium, ed. C. Wachsmuth and O. Hense, Ioannis Stobaei anthologium, 5 vols. Berlin: Weidmann, 1-2:1884; 3:1894; 4:1909; 5:1912 (repr. 1958) 7ος μ.Χ. Ιωϊννησ Δαμαςκηνόσ, Παρϊλληλα (TLG2934 019), Sacra parallela (recensiones secundum alphabeti litteras dispositae, quae tres libros conflant) (fragmenta e cod. Berol. B.N. gr. 46 [= parallela Rupefucaldina]), MPG 96: 441-544. (Cod: 19,726: Theol.) 10ος μ.Χ. Λεξικό ΢ούδα (TLG9010 001), Lexicon, ed. A. Adler, Suidae lexicon, 4 vols. [Lexicographi Graeci 1.1-1.4. Leipzig: Teubner, 1.1:1928; 1.2:1931; 1.3:1933; 1.4:1935 (repr. Stuttgart: 1.1:1971; 1.2:1967; 1.3:1967; 1.4:1971)]

Σύγχρονη Keys A., Coronary heart disease in seven countries, Circulation 1970 Ίδρυμα Rockefeller, CRETE- A CASE STUDY OF AN UNDERDEVELOPED AREA, Πανεπιςτόμιο Princeton New Jersey 1953 Τπουργεύο Πολιτιςμού, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουςεύο, Μινωιτών και Μηκηναύων γεύςεισ, ΚΑΠΟΝ 1999 Τπουργεύο Τγεύασ και Πρόνοιασ Ανώτατο Επιςτημονικό ΢υμβούλιο Τγεύασ Διατροφικϋσ Οδηγύεσ για Ενόλικεσ ςτην Ελλϊδα, Αρχεύα Ελληνικόσ Ιατρικόσ 1999

Νταώϊνα Υαρ Λούη, Πανδαιςύα και νηςτεύα ςτην Κρότη, ΚΕΔΡΟ΢ 2003 Λαμπρϊκη Μ., Λϊδι Γεύςεισ και πολιτιςμόσ 5000 χρόνων, Ελληνικϊ Γρϊμματα 1999 Χιλϊκησ Ν. & Μ., Κρητικό παραδοςιακό κουζύνα, Καρμϊνωρ 1999 Χιλϊκησ Ν. & Μ., Καςτανϊσ Η., Ο πολιτιςμόσ τησ ελιϊσ, το ελαιόλαδο, Καρμϊνωρ 1998 Πρόγραμμα ARCHI-MED, «Η πολιτιςτικό αξύα των φυτών και των ζώων ςτην Κρότη από τη Νεολιθικό εποχό μϋχρι ςόμερα» Περιφϋρεια Κρότησ 2001, Ειςηγόςεισ Ζ. Κυπριωτϊκησ, Ν. Χιλϊκησ ΢ΕΔΗΚ, Ελιϊ και Λϊδι ςτην Κρότη, Πρακτικϊ Διεθνούσ ΢υμποςύου, 2002 Α. Κυριτςϊκησ, Σο ελαιόλαδο, Θεςςαλονύκη 1993 ΣΑΛΨ΢, Ινςτιτούτο Κρητικού Δικαύου, Πανδϋκτησ Αρχαύου Κρητικού Δικαύου, Φανιϊ 2002 Παναγόπουλοσ Α., Πλϊτων και Κρότη, ΑΙΟΛΟ΢ 1995 Παναγόπουλοσ Α., Αριςτοτϋλησ και Κρότη, ΑΙΟΛΟ΢ 1995 ΢υλλογό, Λογοτεχνύα και Κοινωνύα ςτην Κρότη τησ Αναγϋννηςησ, Πανεπιςτημιακϋσ Εκδόςεισ Κρότησ 1997 Robert Pashley, Travels in Crete, Λονδύνο 1837, Ανατύπωςη Αθόνα 1989 ΢. ΢πανϊκησ, ΢τατιςτικϋσ ειδόςεισ περύ Κρότησ του τϋλουσ του 16 ου αιώνα, Ηρϊκλειο 1958 Γ. Αγοραςτϊκησ, Περιβϊλλον και Σοπικό Ανϊπτυξη, Φανιϊ 2003 Ι.Ε. Μαυρομϊτησ, Οικονομύα τησ Κρότησ, Ηρϊκλειο 1989

Α. Κριϊρησ, Η αγροτικό οικονομύα τησ Κρότησ, Κρητικό Πρωτοχρονιϊ 1961 Ι. Νιωτϊκισ, Οικονομικό ϋρευνα τησ Κρότησ, Ηρϊκλειο 1958 Ν. Γλυτςόσ, Περιφερειακϋσ ανιςότητεσ ςτην Ελλϊδα, ΚΕΠΕ 1988 Ε. Γιομπρϋ, Γ. Μαρκατϊτοσ, Δ. Προβατϊσ, Μελϋτη για την ανϊπτυξη τησ Δυτ. Κρότησ, ΑΣΕ 1981 ΜΑΙΦ, Οικονομικό Ανϊπτυξη τησ Περιφϋρειασ Κρότησ, Φανιϊ 2001 Αλιφιερϊκησ Μανόλησ , ϊρθρο «Μεςογειακό διατροφό δεν υπϊρχει», Κρητικό Διατροφό / Κρητικό Πανόραμα τ. Οκτώβριοσ - Νοϋμβριοσ 2003 Νομαρχιακό Αυτοδιούκηςη Φανύων, Αγροτικόσ Αύγουςτοσ 2000, Πρακτικϊ Νομαρχιακό Αυτοδιούκηςη Φανύων, Αγροτικόσ Αύγουςτοσ 2004, Πρακτικϊ H. Καςτανϊσ, Κρητικό διατροφό, Αντιοξειδωτικϊ και καρκύνοσ Γ. Θεοδωρϊκησ, Ο αιφνύδιοσ θϊνατοσ ςτισ ςύγχρονεσ κοινωνύεσ και ο ρόλοσ του περιβϊλλοντοσ ς’ αυτόν. Μ. Αλιφιερϊκησ, Διαιτητικϋσ οδηγύεσ τησ Αμερικανικόσ Καρδιολογικόσ Εταιρύασ ϋναντι τησ Κρητικόσ Διατροφόσ: ςημειώςατε 2 Ιστοσελίδες http://www.iatronet.gr/ http://www.mednet.gr/ http://health.in.gr/ http://www. europa.eu.int/olive-oil http://www.oldwayspt.org/ http://www.gourmed.gr/ http://www.sedik.gr/

Ευρετήριο Α Allbaugh L. American Heart Association Keys A. Lyon Heart Martlew Η. Menotti A. Renaud S. Rockefeller αγορϊ αγριοςϋληνο αγώνασ Αθηνϊ Αθηναύοι Αθηναύοσ αύμα Αιςχϑλοσ ακρύταμοσ, Αλϋξανδροσ Ωλεξισ αλεϑρι, ϊλευρα ϊλιμοσ ϊλφιτα Αμϊλθεια αμβροςύα αμπϋλι, ϊμπελοσ αμϑγδαλα ανδρεύα Ανταύοσ αντιοξειδωτικϋσ ουςύεσ Αντιφϊνησ απληςτύα απλϐτητα απογευματινϐ Αποδοϑλου Ρεθϑμνου αποθόκευςη απϐλαυςη

35 20 18, 20, 21, 24, 37, 124 20 85 19 20 35, 37 37 105 57 87, 95 95 71, 73, 78, 80 92 56 101 64 71 44, 84, 90 98 90 57 73 92 45, 86, 100 63, 66, 67, 68 129 22 70 76 69, 70 40 93 37 74

αριςμαρύ

101

Αριςτοτϋλησ Αριςτοφϊνησ Αρμϋνοι Ρεθϑμνου Ωρτεμη ϊρτοσ ϊρτυςη αρωματικϊ φυτϊ αρωματικϋσ φαινϐλεσ αςβϋςτιο αςθϋνεια ϊςκηςη

61, 65, 67, 100 83 86, 87

αςτικοπούηςη Αττικού αυγϐ -ϊ αυγοτϊραχο -α Αφροδύτη Αχαιού αχλϊδια Β βερύκοκα βιολογικό παραγωγό βιοτικϐ επύπεδο βιταμύνη Βλαζϊκη Μ. Βοιωτού βϐτανα βουνϊ βοϑτυρο βραδινϐ βραςτϐ βροϑβεσ βυζαντινό

102 δεσ ψωμύ 105 96 23 51, 52 70 30, 31, 68, 133, 134 103, 121, 130 79 41, 42, 47, 49, 51, 52, 53 42 87 58 46, 86 46 125 38 23, 42, 50, 51, 52 87 79 96, 99, 101 57 20, 42, 48 40 41, 42 45 101, 106

περύοδοσ Γ γϊλα γαλακτοκομικϊ γαλϊκτωμα γαλατςύδεσ Γαληνϐσ γαλλικό κουζύνα γαρύδεσ γαρύφαλο Γερϊνι Ρεθϑμνου γεϑμα γεϑςη γεωργύα

γη γιατρικϐ γιαχνύ γλυκϐ -ϊ γλυκϊνιςοσ γλυκύνασ γυμνϊςια γυμναςτικό Δ δαμϊςκηνα δαϑκοι δϊφνη δεύπνο Δόμητρα δημητριακϊ δημϐςιο διαβύωςη δύαιτα

διαιτητικϐ πρϐτυπο

20, 38, 40, 48, 51, 52, 53, 117 26, 49, 50, 102, 133 99 29 107 42 101 86 40, 41, 104 105 36, 60, 88, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 124, 125 84, 88, 91, 99 94 41, 42 20, 44 101 103 64 30, 68, 70 46, 100 99 101 40, 76, 80 84, 87, 88, 91 38, 39, 41, 43, 49, 50, 51, 52, 85, 86, 88, 89 66 56, 72 18, 29, 32, 35, 36, 61, 68, 70, 71, 72, 73, 75, 106 36, 107, 108, 133

διαιτολϐγιο διακοπϋσ Δύασ διαςκϋδαςη διατόρηςη

40 130 57, 95 69 37

διατροφικό ςυνόθεια διατροφικϐ πρϐτυπο δικαιοςϑνη δύκταμο Διϐδωροσ ο ΢ικελιώτησ, Διϐνυςοσ δύψα δοϑλοσ δρϐμοσ δυϐςμοσ δυτικϐ πρϐτυπο Δωριεύσ Δωςιϊδασ Ε εγκρϊτεια

37, 42

ϋθιμα ειςϐδημα εκκληςύα ελαιϐλαδο ϋλαιον

Ελαώσ, ελευθερύα ελιϊ -ϋσ εμπορύα, εμπϐριο ϋμφραγμα ενετικό περύοδοσ Ενετού εξουςύα

119 63 100 95 87, 92 73 65, 90 68 105 43 58, 61 132 69, 70, 72, 74, 104, 109 37, 54, 96 53 95 20, 22, 24, 25, 26, 39, 42, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 95, 96, 100, 115, 117, 127, 133 83 57 40, 42, 46, 86, 95, 96, 117 37, 38 20 57, 89, 101 59, 93, 106 67

εορτϋσ επανϊςταςη επιθυμύα Επιμενύδησ εςπεριδοειδό Ευαγγϋλιο ευζωύα Ευριπύδησ Ϊφοροσ Ζ ζαφορϊ ζϊχαρη -α Η ηδονό -ϋσ όθη ΗΠΑ Ηρακλεύδησ ο Λϋμβοσ Ηρακλόσ Ηρϐδοτοσ Ηςύοδοσ Θ θϊλαςςα θαλαςςινϊ Θϊςιοι Θεγονύα Θεϐφραςτοσ θϋρμανςη θερμύδεσ Θεςςαλού - ύα θηρϊματα θνηςιμϐτητα θρεπτικϋσ ουςύεσ Ι Ιϊςιοσ Ιαςύων Ιϋρωνασ Ιπποκρϊτησ άωνεσ

56, 59 74 98 45, 117 108 133 91, 98 66 42, 44, 49, 50, 51, 107, 120, 133 69, 72 54 35, 43, 45, 46, 48, 49 67 87 76, 77 88, 98 56 86, 101 77 88 79, 100 95 37, 50, 51, 53, 120 68, 77, 78 86 19, 20, 24, 37, 59 42, 50 84 88 79 29, 30, 94 75, 76

Κ καλαμϊρια καλλωπιςμϐσ καλοπϋραςη κανϋλα κϊρδαμο καρδιαγγειακϊ νοςόματα καρδιαγγειακϋσ παθόςεισ καρκύνοσ καρϐτα καρϑδια κϊςτανα κατϊκτηςη κατανϊλωςη κατοχό καφϋσ κερϊςια κηπευτικϊ κύνηςη κλαςςικό εποχό κοινοκτημονικϐ, κοινοβιακϐ ςϑςτημα κοινωνύα κολατςιϐ κϐλιανδροσ κολοκϑθια κορεςμϋνα λιπαρϊ κοτϐπουλο κουνουπύδια κραςύ

κρϋασ

κρεατοφαγύα κρεμμϑδια κρητικό γη Κρητικό

42 95 78 101 105 20 19, 21, 121 21 45 45, 100, 117 45, 100 56 37 60 40, 44, 107 46 107, 115 38, 133 61 64, 65 36 40 101, 105 45 27 43 45 22, 40, 41, 83, 84, 85, 87, 91, 92, 93, 101, 115, 134 20, 21, 38, 41, 43, 47, 49, 50, 51, 53, 85, 86, 117, 133 101, 109 45, 99 56, 85 61

Πολιτεύα κρητικϐ πολύτευμα κρητικϐσ νϐμοσ κρητομυκηναώκό εποχό κριθϊρι κρϐκοσ κτηνοτροφικϊ Κϑδωνεσ κυδώνια κϑμινο κυνόγι Κϑπριοι Λ λϊδι Λακεδαιμϐνιοι λαχανικϊ

λεμϐνια λιπαρϊ οξϋα λιπϊςματα λύπη λιτϐτητα λογικό Λουκιανϐσ Λυκοϑργοσ Μ μαγειρικό μακαρϐνια μακροβιϐτητα μακροζωύασ μαλβαζύα μανιτϊρια μανταρύνια μϊραθο Μαρδϐνιοσ μαροϑλια μϋθη μελϋτη των

67 64 86, 101 65, 88, 89, 90 101, 105 117 58 46, 100 101, 105 38, 43, 47, 51, 102 79 δεσ ελαιϐλαδο δεσ ΢παρτιϊτεσ 22, 39, 41, 42, 45, 49, 51, 52, 85, 86, 87, 101, 117 45, 99, 107 22 120, 125 48, 49, 51, 120 40, 70, 72, 104 63 18 75 41, 70, 86, 104, 105, 106, 133 42, 44 20, 94, 133 21 93 46 99 101, 105 76 99 74 18, 19, 24

επτϊ χωρών μϋλι μελιτζϊνεσ μεςογειακό διατροφό Μεςςαρϊ μεταλλαγμϋνα μετανϊςτευςη μεταφορϋσ μϋτρο μόλα Μικραςιϊτεσ μικραςιατικό καταςτροφό Μύνωασ μινωικό εποχό Μινωύτεσ μολϐχεσ Μοναςτηρϊκι Ρεθϑμνου, μονοακϐρεςτα μοςχοκϊρυδα μουςικό μουςουλμϊνοι μοϑςτοσ μπϊμιεσ μπαχαρικϊ Μυκηναύοι Μυκόνεσ μϑλοι Μϑρτοσ Λαςιθύου μυρωδικϊ Ν νϋκταρ νεολιθικό εποχό νηςτεύα Νομού Κρότησ νϐςοσ ντομϊτεσ Ξ ξϋνοι Ξϋρξησ

42, 44, 49, 103 45, 99 24, 26, 27, 75, 127 89 126 59 38 69, 70 46 59 107 66, 83, 92 57, 86, 100 93, 96, 100, 102, 105, 106 99 86, 93 19, 22, 24 101 73, 104 59 44, 117 45, 99 101, 107 93 86 90 92 101 73 86 109 113 31 42, 45, 46, 52, 99, 107 67 76, 77

ξόρανςη ξηρού καρπού Ο οθωμανικό περύοδοσ οικονομύα ούνοσ Οινοτρϐποι Οινώ ήμηροσ ομορφιϊ ομφϊκινον ϐρεξη Ορθοδοξύα ϐςπρια

Π παντζϊρια παξιμϊδι παπαροϑνα παραγωγό παραδοςιακό δύαιτα. παραςκευό Πϊςχα πατϊτεσ Παυςανύασ παχυςαρκύα πεζοπορύα πεύνα Πελαςγού πεπϐνια περύοικοι Πϋρςεσ πετιμϋζι πιπϋρι πιπεριϋσ πύτεσ πλακοϑντασ -εσ

42 44, 45, 46, 49, 51, 52, 100

Πλϊτωνασ

δεσ τουρκικό περύοδοσ 36, 114 δεσ κραςύ 83 83 54, 58, 72, 101, 105 63 97 73, 74 42, 108, 109 20, 22, 38, 41, 42, 44, 49, 50, 51, 52, 85, 86, 87, 117

πληθυςμϐσ

45, 99 43, 89, 90 101 37 21, 35 37 43 42, 44, 49, 52, 99, 107, 117 76 27, 121 68 73 58 46 67 39, 76, 77, 78, 79 42 101 45, 99 89 103

πλοϑςιοσ -ιοι Πλοϑταρχοσ πλοϑτοσ Πλοϑτοσ πούηςη πϐλεμοσ πολύτησ πολυτϋλεια πορτοκϊλια Ποςειδώνασ ποτϊ πουλερικϊ πρϊςα πρϐγευμα προεδρύα προληπτικό ιατρικό πρωινϐ πρωτεϏνη - εσ Πυθαγϐρειοι Ρ ραδύκια ραπϊνια ραφανύδεσ ροδϊκινα ρϐκα ρϑζι ρωμαώκό περύοδοσ Ρωμαύοι ΢ ςαλιγκϊρια ςϋλινα ΢ϋξτοσ Εμπειρικϐσ ςϋςκουλα ςηςϊμι

39, 57, 61, 62, 64, 68, 69, 88, 89, 92, 98, 101, 102, 105 38, 56, 58, 59, 112, 113 79 61, 67, 69, 73, 74, 75, 79, 104, 136 63, 101 83, 84, 88 104 36, 37, 60 65 76 46, 99, 107 87 51, 94 47, 51 45 40 67 30 40 51, 53, 87 71 45, 99 45 99 46, 99 99 37, 42, 44, 107 89, 93, 106 93, 106 42, 47, 51 45 87 99 101, 105

ςύδηροσ ΢ικελύα ςινϊπι ςιτϊρι, ςύτοσ ςιτηρϊ ςκϐρδα ςουςϊμι ΢οφοκλόσ ΢πϊθα Φανύων ςπανϊκι ςπαρϊγγια ΢πϊρτη ΢παρτιϊτεσ ΢περμώ ΢πλϊντζια Φανύων ςπορϊ ΢ρϊβων ςταμναγκϊθι ςταφύδα - εσ ςταφϑλια ςτεφανιαύα νϐςοσ ςϑκα ςϑμπλεγμα του Ανταύου ςυμπϐςιο ΢υρακοϑςιοι ςυςςύτια ΢ωκρϊτησ ΢ώςτρατοσ ςωφροςϑνη Σ Σζεδϊκησ Γ. τοκοφερϐλεσ τοπικϊ προώϐντα τουριςμϐσ τουρκικό περύοδοσ Σοϑρκοι

52 70 101 37, 44, 65, 83, 84, 89, 92 87, 117 99 45 95 102 45, 99 99 62, 65, 67, 71, 75 66, 71 83 86 89 66 99 46, 117 46, 86, 100, 117 19, 20, 21, 22 46, 86, 100 104, 105 70, 76 64, 65, 66, 67, 68 92 66 63 85 23 131 114, 128, 129, 130, 131 59, 94 106

τρϐποσ ζωόσ τροφό -ϋσ τρϐφιμα τςϊι τςουκνύδεσ τςϐχοι τϑραννοσ τυρύ Τ υγεύα υδατϊνθρακεσ υποςιτιςμϐσ Υ φαγητϐ φϊρμακο Υαρςϊλιοι φαςκομηλιϊ φαςϐλια φιδύτια φιληδονύα φλαβονοειδό φουντοϑκια φρϐνηςη φροϑτα

φτώχεια φϑςη φυτϊ φυτικϊ εύδη φυτικϋσ τροφϋσ φυτοφϊρμακα φωτιςμϐσ Φ χαλβϊσ Φαμαλεϑρι Ρεθϑμνου Φανιϊ χοληςτερϐλη

21, 27, 64, 68, 74 30, 41, 68 38, 42, 43, 53, 64, 65, 134 40, 42 99 99 80 21, 40, 41, 42, 51, 53, 101, 102, 103, 115 29, 30, 63, 95, 133 22 37 77, 105 94 78 105 45 67, 68 74 23 100 63 22, 26, 38, 39, 41, 42, 46, 49, 51, 53, 85, 100, 101, 107, 117 56, 79, 83, 112 129, 133, 134 99 99 19, 24, 26 120, 125 95 42 86 93 22, 23

χϐντροσ χορϐσ χϐρτα χορταςμϐσ χριςτιανικό θρηςκεύα. Φριςτϐσ Φριςτοϑγεννα χυλϐπιτεσ χωρϊφι Χ ψϊρι -ια ψωμύ

42, 44 104 30 80 108 108 43 44 84 38, 41, 47, 49, 87, 101 39, 40, 53, 88, 101

42, 43, 51, 52, 41, 42, 89, 90,