Een warme douche dankzij de fabriek om de hoek

Wat er bijzonder is aan dit warmtenet? In Zaanstad heb je tussen de woonwijken door fabrieken staan. Dat is altijd al zo geweest. De fabrieken betalen om hun warmte kwijt te kunnen, terwijl een bewoner 30 meter verder (letterlijk!) betaalt voor een warme douche. Dat moet anders kunnen dachten ze bij de Gemeente Zaanstad. Daarom hebben zij samen met Firan een open warmtenetwerk opgezet. Daar kan iedereen energie aan toevoegen en afnemen en dat is voor heel Zaanstad een win-win.

Tekst Birgit Barten

Jan Schreuder en Ruben Zondervan.

BEELD BIRGIT BARTEN

Lopend richting de Zaanse Schans staan links en rechts idyllische huizen, haalt een vrouw brood bij de bakker en zie je de schoorstenen van fabrieken achter en soms ook tussen de huizen door komen. Industrie hoort echt bij Zaanstad. Je ruikt regelmatig de cacao van de chocoladefabriek en het deeg van een beroemde koekjesfabriek. Bij al die fabrieken hoort ook restwarmte en er moet betaald worden om die warmte af te voeren. Willen de overburen hun jaren dertig huis verwarmen, betalen zij juist om de warmte hun huis in te krijgen. Nu de gasprijzen alleen maar stijgen, is dat een dure grap aan het worden. “Ons warmtenet is een open net. Het is open voor leveranciers en afnemers. Hier zie je een geografische, historische en economische configuratie, waardoor het plan van een warmtenet de juiste voedingsbodem heeft gekregen”, vertelt Ruben Zondervan, regisseur duurzaamheid bij de gemeente Zaanstad.

“Dat is een heel mooi begin van het antwoord op de vraag hoe dit warmtenet is ontstaan”, vult Jan Schreuder, adviseur bij dezelfde gemeente toe. “We zijn gaan kijken naar de stad. Daarnaast heb je de energietransitie, daar zie je een aantal belangrijke dingen gebeuren.” Zo noemt Schreuder de decentralisatie van voorzieningen. Daarnaast zegt hij dat het geen eenrichtingsverkeer is, maar tweerichtingsverkeer is geworden.

Hoe zit het warmtenet in elkaar?

Het warmtenet wordt gevoed door duurzame warmte van Bio Forte, een lokale kleinschalige biomassacentrale. Naast de biomassacentrale zijn er ook twee gasgestookte HulpWarmteCentrales, die aangesloten zijn op het warmtenet. Deze centrales fungeren alleen als achtervang bij piekmomenten en als reservevoorziening. De warmte wordt afgenomen door diverse woningcorporaties, Verenigingen van Eigenaren, particulieren, in de nabije toekomst het nieuwe zwembad De Slag en mogelijk ook een aantal andere utiliteitsgebouwen, waaronder scholen en regiogebouwen.

De gemeente Zaanstad heeft de ambitie om in de periode van 2030 tot 2040 volledig klimaatneutraal te worden en in versneld tempo van aardgas los te komen. De ontwikkeling van het warmtenet sluit aan bij deze ambitie; de nieuwbouwwijken Gouwpark en Oostzijderpark worden geheel aardgasvrij opgeleverd.

Firan, expert in warmte-infrastructuren, werkt met gemeenten, woningcorporaties, projectontwikkelaars en andere partners aan slimme energiesystemen voor de duurzame wereld van vandaag en morgen. Firan vindt het belangrijk om bij te dragen aan klimaatdoelstellingen en de match tussen de gemeente Zaanstad en Firan was dan ook snel gemaakt.

Gaan we dit volhouden?

“Er is een druk ontstaan door de prijs van fossiele energie. Gaan we dit volhouden met elkaar? Bedrijven krijgen bijvoorbeeld boetes voor CO2uitstoot”, illustreert Schreuder. “In deze regio zien we bijvoorbeeld

DRIE TIPS VAN RUBEN EN JAN BIJ HET OPZETTEN VAN EEN WARMTENET • Zet de klant centraal. De klant moet worden overgehaald, een ziekenhuis kan een klant zijn, maar een huishouden kan ook een klant zijn. • Redeneer dat de warmte-infrastructuur een vitaal onderdeel is van het energiesysteem, dat doe je er niet even bij. Je moet erover nadenken dat je het warmtenet in publieke handen houdt.

Dat hoeft niet per se de gemeente te zijn, het kan ook een netwerkbedrijf zijn bijvoorbeeld. • Zorg ervoor dat je het organiseert als lokale overheid. Je moet niet denken

‘energie is voor de markt’, dit vraagt om capaciteit en een lange adem. Richt je daarop in. Je moet wel een beetje een marathon mindset hebben. Kortom; organiseer jezelf.

Je moet niet denken ‘energie is voor de markt’.

dat het water in de Zaan teveel opwarmt in de zomer. De fabrieken die hun restwarmte lozen op de Zaan, moeten betalen om de warmte af te voeren. Twee minuten later betalen de buren, maar letterlijk de buren, voor hun warme douche. ‘We moeten die twee verbinden’, was een van onze eerste gedachten. We zijn vervolgens gaan onderzoeken of we vraag en aanbod kunnen samenbrengen. Er is heel veel restwarmte vanuit de industrie beschikbaar en er zijn woningen die betaalbaar die warmte willen afnemen. Dat is eigenlijk een beknopte samenvatting van het ontstaan van het Zaanse warmtenet”, lacht Schreuder. “Het

is schoon, het is lokaal en betaalbaar. Dat zijn toverwoorden die we steeds meer zijn gaan gebruiken. Vanuit daar zijn we gaan proberen, experimenteren en pionieren. Een aantal jaar later (2013), hadden we onze eerste contractbespreking met potentiële bronnen, zoals een koekfabriek. We nodigden ook inwoners uit, de hele raadzaal zat hier vol. We gingen in gesprek met bronnen, klanten en verbindende partijen. We daagden iedereen uit. Zo vroegen we de Albert Heijn om prepaid energiekaarten in de supermarkt te hangen. Gewoon om het te laten rollen. De fabrieken gingen in gesprek met de buren, dat was mooi om te zien”, blikken Schreuder en Zondervan terug. “Dat toont ook aan dat we dit dus niet in een paar jaar hebben opgezet, daar zit heel wat bloed, zweet en tranen achter.”

De een moet betalen voor het afvoeren en de ander betalen voor het inkopen van de warmte.

Lokale economie

“We willen onze inwoners betaalbare energie kunnen aanbieden, dan blijven ze hier tenminste wonen. Dat is goed voor alles en iedereen.” Ruben: “Dit warmtenet is een lokaal net. Het geld dat erin omgaat, dat blijft hier. Dat geeft meer maatschappelijk draagvlak. Het geld vloeit nu niet af naar een anonieme identiteit buiten de gemeentelijke- of landsgrenzen. Het geld blijft in de regio.”

Doelstellingen

Waar zijn we als Zaanstad in de energietransitie? Wat is er hier anders? We zijn een stad waar energie en wonen naast elkaar en door elkaar plaats vinden. Daarin zit een oplossing voor de energietransitie, meer dan in andere plaatsen. De gemeente Zaanstad heeft de ambitie om tussen2030 en 2040 energieneutraal te zijn. Er is een Zaans Klimaatakkoord waar in detail alle plannen van de gemeente in te lezen zijn. “We hebben de doelstelling een aantal jaar voor de landelijke doelstelling gelegd”, legt Zondervan uit. Als ondernemende stad zien wij de duurzaamheidstransitie niet alleen als noodzaak, maar ook als kans. De veranderingen kunnen namelijk ook als vliegwiel dienen voor innovatie, werkgelegenheid, kostenbesparing én samenwerkingen.

Het unieke aan het Zaanse model is de opzet voor een onafhankelijk warmtenet waarin de rollen van de verschillende partijen (producenten, transporteurs en leveranciers) volledig gescheiden zijn. Jan: “Als gemeente hebben we ingezet op een open

Een doorkijkje in Zaanstad met de fabriek in het midden.

BEELD BIRGIT BARTEN.

en onafhankelijk warmtenet, waar verschillende partijen, die duurzame warmte leveren, kunnen aanhaken. Voor de gemeente is belangrijk dat de klant uiteindelijk bepaalt welke inkoopvoorwaarden voor de warmte gelden. Bijvoorbeeld: wat wordt de rekening, welke bronnen kunnen op dat systeem worden aangesloten en hoe verduurzamen we die verder?”

Draagvlak en betaalbaarheid

Belangrijk was ook het meekrijgen van bewoners. In gesprek met bewoners kwam al snel de betaalbaarheid ter sprake. “De eerste reactie was ‘het moet niet duur worden’. Als deze oplossing ervoor zorgt dat je je woning niet massaal hoeft aan te passen, wat ben je als klant dan bereid te betalen? We hoorden telkens dat het niet te duur moest worden. Het moest woonlastenneutraal zijn, maar is dat inclusief verbouwing of hypotheek? Komt de rekening via de netbeheerder alsnog bij mij op de mat? Dat waren vragen die vanuit klanten bij ons kwamen.”

“Energie is lange tijd geen sexy onderwerp geweest. Opeens is dit een onderwerp wat op de politieke agenda terecht is gekomen. Mensen krijgen meer betrokkenheid bij het onderwerp door de aandacht voor het onderwerp. Het raakt mensen in hun portemonnee, is het niet linksom, dan wel rechtsom.” Schreuder legt verder uit: “De subsidies die je erin stopt of de rekening die je op de mat krijgt. Het zal toch betaald moeten worden.”

“We zijn erg veel bezig met energiearmoede, dat is een onderliggend probleem. Betaalbaar en goed leven in de 21eeeuw,

De Duyvis fabriek in Zaanstad. BEELD BIRGIT BARTEN

dat is iets dat leeft in Nederland, maar zeker ook in Zaanstad. Dat is ook waarom we het zo belangrijk vinden dat de energie uit het net betaalbaar is. Je kunt daar eendimensionaal naar kijken; puur naar de kosten. Als jij een energierekening hebt van 200 euro per maand, omdat je een slecht geïsoleerd huis huurt, en je hebt een inkomen van 1.000 euro per maand, dan is dat een hoge rekening. Wat

gebeurt er? Dan zet je de kachel uit. We willen een groeiende ongelijkheid tegengaan. Wij zijn met dit model in staat een lagere rekening te realiseren. Het kan goedkoper, het is gelukt. We vinden het zó belangrijk dat iedereen mee kan doen en dat mensen erop vooruitgaan.”

Maak maatwerkoplossingen mogelijk, denk niet in onesizefitsalloplossingen.

Wat te leren bij het opzetten van een warmtenet?

“Het belangrijkste is het respecteren van de klant. Uiteindelijk gaat het erom dat je een product aanbiedt waar de klant op zit te wachten. Elk huis ziet er anders uit. De een heeft geïsoleerd, de ander heeft al een warmtepomp, ga daar maar eens mee om. Dat is het spannende van de totstandkoming van een warmteafspraak. In Zaanstad staan 70.000 woningen en allemaal zijn ze anders. Maak dus maatwerkoplossingen mogelijk, denk niet in one-size-fits-all-oplossingen, dat gaat niet werken. De goede afspraak staat echt vooraan en niet de buizen in de grond. Vaak wordt gedacht ‘waar ligt die buis het beste?’, maar die buis komt er wel. De afspraak is het belangrijkste.”

“In het begin hadden we flankerende principes. In het proces zijn technische en juridische vragen aan bod gekomen, businesscase berekeningen, maar het is wel gelukt. Het net is open. Iedereen kan zijn warmte leveren of afnemen. We hebben hiermee een mooie stap vooruit gezet. Wat we oorspronkelijk van plan waren, dat is gelukt”, blikken de twee mannen terug.

Jan sluit af: “Ik ben heel trots op dat idee van toen, dat het is gerealiseerd. Het is ook een inspiratiebron voor veel anderen geworden. We zijn de agenda rondom de warmtetransitie aan het inspireren. We hopen een inspiratie te kunnen zijn voor andere gemeenten.”

Over het open warmtenetwerk In Zaanstad is in 2019 een nieuw warmtenet in gebruik genomen in Zaandam-Oost. In de eerste fase van dit open warmtenet zijn door Firan 2.200 woningen en 250 nieuwbouw woningen aangesloten. De energiebron van het warmtenet wordt in eerste instantie gevormd door een biomassacentrale (die gebruikmaakt van gecertificeerd lokaal snoeihout) in combinatie met twee (gasgestookte) hulpwarmtecentrales. Op termijn kan het warmtenet verder worden verduurzaamd met lokale bronnen, zoals restwarmte, geothermie en aquathermie.