De moeizame stappen rond de energietransitie

Het Zand, 's-Hertogenbosch. BEELD KICK SMEETS

De besluiten eind 2021 over de transitievisie warmte in twee grote Brabantse steden, in 's-Hertogenbosch en Eindhoven, maken zichtbaar dat politici en ambtenaren enerzijds en bewoners anderzijds uiteenlopende wensen en verwachtingen hebben over de urgentie en de aanpak van de energiecrisis. In dit artikel zetten we de fricties tussen de 'systeemwereld' en 'leefwereld' bij de plannen voor de energietransitie in de twee steden op een rij: de actieve bewoners willen sneller dan hun gemeente. En we schetsen de kansen op weg naar een constructieve samenwerking tussen overheid en actieve bewoners, met name in dié buurten die nu door de gemeenten zijn 'aangemerkt' als 'startbuurten'.

Tekst Gabbie van der Kroef

De 'systeemwereld' pleit voor bewonersparticipatie

Het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) organiseerde in december 2021 een webinar met de welluidende titel ‘Wat je moet weten over participatie en communicatie aardgasvrij?’. Op grond van de ervaringen in meerdere proefwijken pleitten de sprekers voor ‘samenwerken vanuit gelijkwaardigheid’: gemeenten, bewoners, woningcorporaties en andere partijen doen er goed aan coöperatief samen te werken om de energietransitie tot een succes te maken. Samenwerken dús. Met afspraken vóóraf over hoé je dat wilt doen.

Een vergelijkbaar pleidooi deed het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving: ‘De overheid zou niet alleen bewoners moeten informeren, maar vooral moeten samenwerken en soms zelfs de besluitvorming kunnen overdragen aan de gemeenschap’, zo schreef het OFL in mei 2021 in de publicatie ‘Empowerment Raamwerk voor Participatie’. Dit klinkt hoopvol voor bewoners; vooral voor actieve bewoners die het voortouw nemen om aan de slag te gaan met de energietransitie en de aanpak van woningisolatie.

De besluiten rond de warmtevisies in twee grote Brabantse steden eind 2021 tonen aan dat de praktijk echter weerbarstig is: er ontstaan regelmatig fricties tussen de systeemwereld van de overheid en de leefwereld van bewoners. Actieve bewoners willen sneller dan hun gemeente. De gemeenten willen ‘in control’ blijven. Hoe kunnen overheid en bewoners vanuit hun verschillende systeem- en leefwerelden desondanks samenwerken?

Mei 2019: Het College van B&W wijst vijf proefbuurten aan

Het Bossche College van Burgermeester en Wethouders besloot in mei 2019 vijf ‘proefbuurten aardgasvrij’ aan te wijzen. Aanleiding voor het besluit was de wens van het College om vanuit deze vijf buurten uiteindelijk één buurt voor te dragen als mogelijke PAWbuurt. Dat is in 2020 ook gebeurd: voor een

DE ‘SYSTEEMWERELD’ VAN DE OVERHEID De gemeenten willen aan de slag met de energietransitie. Met welke communicatie en participatie gaan de beleidsmakers op pad naar de bewoners die wonen in de proef- of startbuurten? Hoe presenteert de overheid zich aan de bewoners?

Wat zijn drijfveren van de overheid bij de aanpak van de energietransitie? • Het Klimaatverdrag van Parijs (2015) vraagt om beleid in ons land. • Het Klimaatverdrag in Nederland (2019) moet omgezet worden in regionaal en lokaal klimaatbeleid: de Regionale Energiestrategie (RES) en de Transitievisie Warmte (TVW.)

Wat is de horizon van de overheid bij de aanpak van de energietransitie? • De warmtetransitie is een kwestie van korte en lange termijn planning. • Afhankelijk van de ‘kleur’ van het College van

B&W kiezen gemeenten voor aardgasvrij in 2050 of in 2040 (Amsterdam) of 2030 (Amersfoort). • De overheid denkt in termijnen van vijf jaar voor de RES en de TVW.

Wat zijn de afwegingen van de overheid bij de aanpak van de energietransitie? • De keuzes voor de aanpak zijn rationeel en afhankelijk van kosten en van onderzoeken naar alternatieven voor aardgas. De planning moet in samenhang met de wijkaanpak. • We moeten dit alles samendoen: met woningcorporaties, bedrijven en ook met bewoners.

Welke begrippen en taal gebruikt de overheid rond de energietransitie? • De overheid gebruikt jargon, zoals ‘warmtenetten’, ‘koppelkansen’ en ‘kostenneutraal’. • Voor de bewoners heeft de overheid ‘participatie en communicatie’ bedacht: ‘bewoners kunnen meedoen’. • De overheid heeft de ‘regie’ (ook jargon) over de energietransitie; ook over de ‘participatie’ (ook jargon).

De 'leefwereld' van actieve bewoners schuurt tegen de 'systeemwereld' van wethouders.

GABBIE VAN DER KROEF

aanvraag voor de proefbuurt ’t Zand haalde de gemeente ’s-Hertogenbosch een Rijksbijdrage van 5 miljoen euro binnen.

Bij de bewonersgroepen in de vier andere buurten ontstond er echter ook dynamiek: er kwam een aanpak om andere bewoners enthousiast te maken over woningisolatie. En de bewoners deden zelf onderzoek naar alternatieven voor aardgas. Dat gebeurde deels met steun van de gemeente, die de buurten in mei 2019 ook had uitgenodigd ‘mee te doen’ en ‘mee te denken’.

Najaar 2019: voortvarende start

Twee proefbuurten kregen een stevig ‘bewonerstraject’ met ondersteuning van een voortvarende projectleider van Buurtkracht: eerst in De Buitenpepers en daarna in Hintham. Buurkracht organiseerde bewonersbijeenkomsten en een ‘meedenkteam’. Dat leverde flink wat respons op: circa tien procent van de bewoners bezocht een of meer informatiebijeenkomsten. Na een half jaar stopte de opdracht aan Buurkracht: in de twee buurten nam een bewonersgroep de aanpak van de energietransitie over. In de andere proefbuurten, ’t Zand, Sparrenburg en Zuid, ontstonden eveneens bewonersgroepen. De aanpak in de buurten verschilde vanzelfsprekend. Deels was de aanpak gericht op informatie over woning- en flat-isolatie en deels op het vergaren van kennis over alternatieven voor aardgas.

2020: PAW en de coronapandemie

Begin 2020 hebben drie proefbuurten een PAW-voorstel gedaan aan de gemeente. Uit de aanvragen koos het College voor het voorstel van ’t Zand. Dit is nu een PAWbuurt. Positief was ook de uitnodiging van energiewethouder Mike van der Geld: hij nodigde de vertegenwoordigers van de PAW- en proefbuurten drie keer per jaar uit voor een gesprek op het stadhuis. Tijdens de lockdowns gebeurde dit online. Door de komst van de coronapandemie stokte echter

DE 'LEEFWERELD' VAN BEWONERS De gemeenten starten de aanpak van de energietransitie in enkele proef- of startbuurten. De bewoners in deze buurten krijgen als eerste te maken met voorstellen voor het aardgasvrij maken van hun buurt. Wat is hun leefwereld?

Wat zijn drijfveren van een huiseigenaar of huurder om een woning te isoleren en mee te doen mee te energietransitie? • Ik wil misschien wel mijn woning isoleren, zodat ik minder energie verbruik. Dat levert een lagere energienota op, meer woningcomfort. • Wat kan ik doen om mijn CO2-uitstoot te verlagen, voor het klimaat?

Wat is de horizon van bewoners bij de aanpak van de energietransitie? • Een planning tot 2030 is bewoners ver weg en abstract. Ik weet niet wat dan mijn situatie is. • Waarom zou mijn buurt sneller dan in 2050 aardgasvrij moeten worden? • Waarom zo’n haast? 2050 is vér wég!

Wat zijn de afwegingen van een huiseigenaar of huurder de woning te isoleren en mee te doen mee te energietransitie? • Wat zijn de kosten van woningisolatie?

Wat is de opbrengst voor mijn energienota?

Wat is extra comfort? • Wat zijn de subsidiemogelijkheden? • Op welke moment heb ik voldoende geld om te investeren in de isolatie? Wat is het moment dat mijn c.v.-ketel toe is aan vervanging? • Ik wil tot niets verplicht worden!

Welke begrippen en taal gebruikt de bewoners rond de energietransitie? • Wat wil mijn gemeente nu precies? • Is de overheid te vertrouwen, als mijn buurt wordt ‘uitgenodigd’ om ‘proefbuurt aardgasvrij’ te worden? Wat is hier de ‘verborgen agenda’? • Als ik meedoe door mijn woning te isoleren of meer huur te betalen, dan wil ik ook invloed bij de keuze voor een warmtenet voor aardgas.

Leden van de Bewonersgroep Energietransitie De Buitenpepers in overleg op het stadskantoor van ‘s-Hertogenbosch met de projectleider en beleidsmedewerkers van de afdeling Energie over de stappen

rond de energietransitie. BEELD GABBIE VAN DER KROEF

in de vijf buurten de aanpak om bewoners te enthousiasmeren om met woningisolatie aan de slag te gaan. Fysieke gesprekken met de buren werden onmogelijk.

2020 en 2021: 'sleutelen' aan een Bossche Transitievisie Warmte

In een van de gesprekken informeerde de wethouder de vertegenwoordigers van de proefbuurten over het opstellen van de Transitievisie Warmte: een ‘routekaart’ voor de drie decennia tot 2050 om alle 107 Bossche buurten aardgasvrij te maken. Iedere gemeente moest in 2021 – op basis van het Klimaatakkoord van 2019 – een ‘routekaart’ opstellen voor het gefaseerd aardgasvrij maken van alle steden, buurten en dorpen. Wethouder Van der Geld beloonde het verzoek van de proefbuurten om met een vertegenwoordiging mee te doen in de gemeentelijke projectgroep, die de transitievisie warmte zou opstellen.

Het traject vanaf de eerste bijeenkomst van de projectgroep tot een besluit van de gemeenteraad duurde uiteindelijk langer dan een jaar. De vertegenwoordigers van de proefbuurten vonden de uitgewerkte Transitievisie Warmte te mager en te weinig ambitieus. Met een inspreekbeurt en een brochure presenteerden de vijf buurten nauwgezet hun bezwaren bij de gemeenteraad.

Het Zand, 's-Hertogenbosch. BEELD KICK SMEETS

Op 7 december 2021 besloot de raad desondanks om de magere warmtevisie te accepteren. De Raad gaf daarbij B&W de opdracht om € 100.000 uit de reserves te gebruiken als budget voor de onderzoeksbuurten in 2022. Ook moet er uiterlijk in het vierde kwartaal van 2022 een uitvoeringsplan gemaakt zijn samen met de bewoners van de onderzoeksbuurten.

2022: een onderzoeksjaar

De leden van de vijf energiegroepen uit de PAW- en proefbuurten zijn teleurgesteld in de trage aanpak van de gemeente. In een interview voor het buurtblad van De Buitenpepers maakte wethouder Mike van der Geld helder wat volgens hem het spanningsveld is: ‘De proefbuurten willen sneller dan de gemeente gaat. Dat houdt ons scherp, maar we kunnen niét alle verwachtingen waarmaken’.

Voor 2022 is de concrete gemeentelijke steun aan de proefbuurten nog niet vastgesteld. Als het aan de gemeenteraad ligt, gaan beleidsmedewerkers in 2022 in de vier onderzoeksbuurten aan de slag gaan met een onderzoek naar passende alternatieven voor aardgas per buurt.

De bewonersgroepen hebben de gemeente gevraagd wat de regierol wordt van de projectleiders en beleidsmedewerkers van de afdeling energie. Een antwoord blijft nog uit: de beleidsmedewerkers beraden zich nog op de uitwerking van de moties van de gemeenteraad.

De actieve bewoners van de buurten stellen daarom nu zelf een voorstel op voor de onderzoekstappen in 2022. Met het dringende verzoek daarover een gesprek te voeren met de wethouder en de beleidsambtenaren. Al is het maar om te voorkomen dat de betrokkenheid van de actieve bewoners niet hierdoor wordt afgeremd.

Hoe de gemeente, de actieve bewoners en de woningcorporaties in 2022 precies gaan samenwerken is nog onduidelijk. In de tekst van de transitievisie warmte staat dat per buurt afspraken gemaakt moeten worden over de participatie van bewoners.

Waarom gaan de actieve bewoners dóór?

De ervaringen in de samenwerking met de gemeente zijn voor de actieve bewoners in de Bossche PAW- en proefbuurten aardgasvrij niet uitgesproken bemoedigend. Tóch gaan ze dóór. Daar zijn verschillende goede redenen voor… • De actieve bewoners vinden weerklank in hun eigen buurten. In samenwerking met welzijnsorganisatie Farent en de onafhankelijke energieadviseurs van EnergieNul73Advies lukt het om telkens weer bewoners te enthousiasmeren om minder energieverbruik te gebruiken en om bewoners te interesseren voor woningisolatie. Daarbij spelen ook de hoge energieprijzen een rol. De concrete aanpak in de straten en buurten levert de actieve bewoners energie op om dóór te gaan. • De oppositie van de actieve bewoners rond het opstellen van de Transitievisie

Warmte kreeg weerklank bij vrijwel alle partijen in de Bossche gemeenteraad.

Mede door de kritiek vanuit de bewoners kreeg het onderwerp ruime aandacht in de raad. De uitdaging is nu er voor te zorgen dat de energietransitie ook een thema wordt bij de coalitievorming na de gemeenteraadsverkiezingen op 16 maart. • Duidelijk is dat de gemeente de regie voert bij de transitie. De actieve bewoners zijn vasthoudend in hun pogingen om sámen te werken met de gemeente.

Liefst in een cocreatie, waarbij de gemeente de bewoners erkent als een serieuze en gelijkwaardige gesprekspartner. • Het klimaatprobleem vraagt om een blijvende inzet. Ook in andere buurten in de stad komen bewoners in beweging rond thema’s als klimaatadaptatie, groendaken, tegelwippen en biodiversiteit.