Groninger kerknatuur

Groninger kerknatuur

Tekst: Addo van der Eijk Als freelance verslaggever-journalist en redacteur levert en redigeert hij verhalen voor boeken, magazines en brochures. Schrijft vooral over natuur, Waddenzee, Groningen en duurzaamheid. Addo woont en werkt in Usquert.

Foto’s: Albert-Erik de Winter Annet Eveleens

24

H

et Hogeland staat bekend om haar eeuwenoude kerken. Rondom de torenspitsen liggen vaak fraaie kerkhoven. Het klinkt misschien macaber, maar juist op deze kerkhoven bruist het van het leven. Ransuilen, spechten, oude bomen, zeldzame muurvarens: kerkhoven blijken echte natuurhotspots. Met Albert-Erik de Winter van Landschapsbeheer Groningen zoeken we de Groninger kerknatuur op.

Hoog torent de kerktoren boven de bomen uit.

De middeleeuwse kerktoren van Uitwierde, aan de rand van Delfzijl, is bijzonder fraai. De toren, die apart staat, biedt een prachtig uitzicht over de Waddenzee. De plek ademt een lange historie. In en rond de kerk heerst een devote stilte.

Her en der trotseren oude verweerde grafstenen de tijd. Op de achterzijde van één van de grafstenen staat een intrigerend beeld: een man met een paard en een hond. “Deze vind

ik bijzonder,” vertelt Albert-Erik de Winter, lopend over het kerkhof. “Derk Klaassen Oosting, gestorven in 1898, hield zoveel van zijn dieren, dat ze op zijn grafsteen staan.”

De Winter is vaak op kerkhoven als deze te vinden. Als trekker van het project ‘Kerken in het Groen’ van Landschapsbeheer Groningen knapt hij samen met vrijwilligers, vaak omwonenden, kerkterreinen op. Tientallen terreinen zijn inmiddels hersteld. De letters op het graf van Oosting zijn opvallend goed te lezen. “We maken de grafstenen schoon en de letters weer leesbaar. Dat doen we met een kurk van een wijnfles, met daar omheen een stukje katoen, waarmee we de letters aanstippen.” De Winter vindt de zorg voor dit cultureel erfgoed van groot belang. “Oude kerken worden vaak goed gerestaureerd, terwijl de kerkterreinen minder aandacht krijgen. De terreinen zijn cultuurhistorisch en landschappelijk van grote

waarde. Een kerkhof is het stenen archief van een stad of dorp, waar veel van de lokale geschiedenis is terug te vinden.”

Mini-natuurgebieden Het project opende De Winter de ogen. De kerkhoven die hij bezocht, bleken niet alleen historisch van belang, ook zag hij er talloze planten en dieren. De afgelopen tien jaar bracht hij er de natuur in kaart. Hij kent de kerknatuur als zijn broekzak en schreef er een boekje over. “Kerkterreinen zijn waardevolle mini-natuurgebieden. Echte ecologische parels,” zegt hij enthousiast. Juist op kerkhoven zijn volgens hem veel planten en dieren te ontdekken. De terreinen zijn groen, er staan veel oude bomen en belangrijk: er heerst rust.

Op zoek naar kerkhofbewoners laat hij een forse hulst zien. De groene boom zit boordevol rode bessen, maar daar is het hem nu niet om te doen. Bovenin zitten vier ransuilen, bekend als de uil met de oortjes. Ze kijken ons loerend aan. “Kerkhoven zijn ’s winters ideaal voor ransuilen. Zo’n hulst biedt beschutting. De boom blijft ’s winters groen, net als bijvoorbeeld een taxus. Omdat een taxus heel oud kan worden, staat hij vaak op kerkhoven. De boom staat symbool voor het eeuwige leven.” De beste tijd om ransuilen te zien is in de winter. Dan hokken ze overdag samen op zogeheten roestplaatsen, soms met wel tientallen tegelijk. Een roestplaats vinden valt niet mee. Ransuilen weten zich goed te verstoppen. “’s Avonds vliegen ze er geruisloos op uit en gaan ze op muizenjacht,” vertelt De Winter. In Usquert, waar hij woont, zag hij op het kerkhof een andere zeldzame uil: een oehoe. Ook met ‘oortjes’, maar dubbel zo groot als een ransuil. Een hele dag zat hij in de boom naast de kerk. Daarna vloog hij weg.

Groepen kauwen Niet alleen uilen zoeken kerkterreinen op. In het voorjaar, wanneer vogels nestelen, zijn op Groningse kerkterreinen meer dan vijftig soorten broedvogels geteld. Een bekend beeld vormen de grote groepen zwarte kauwen en roeken, die rondjes rond de torenspits cirkelen.

“Ze broeden in de galmgaten,” legt De Winter uit. Hij somt een waslijst vogelbewoners op, waaronder de grote bonte specht, appelvink, boomkruiper, gekraagde roodstaart en grauwe vliegenvanger. Wat ze gemeen hebben, is dat ze van oude bomen houden. Spechten hakken er holen in, boomkruipers rennen tegen de stam omhoog. “Op de meeste kerkhoven staan oude bomen. Daar worden ze niet gekapt.” Wie verrassend ontbreekt in de vogellijst is de enige die specifiek naar de plek vernoemd is: de kerkuil. “In geen enkele Groningse kerk broedt nog een kerkuil. Enerzijds zijn de galmgaten vaak dichtgemaakt, anderzijds is de afstand naar hun voer, de muizen, te groot. Kerkuilen vliegen liever niet te ver. Vroeger lagen kerken dicht in de buurt van muizenrijke weilanden, nu moeten ze eerst door dorpen en buitenwijken.

Tegenwoordig broeden kerkuilen voornamelijk in boerenschuren. Wellicht is de Engelse naam toepasselijker: barn owl.”

Muurvaren Kerkhoven staan bol van de symboliek. “Alles heeft hier een symbolische betekenis. Treuressen, treurwilgen, treurberken, treurbeuken: ze staan voor rouw en verdriet. De hangende takken symboliseren de tranenstroom die in de aarde verdwijnt. En neem de vlinders op dit graf. Ze symboliseren het ontstijgen van de ziel bij het sterven van de mens,” vertelt De Winter.

In Uitwierde laat hij nog een bijzonderheid zien.

Op de verweerde kerkmuur wijst hij op een

25

aan de slag. Daar gaan de grafstenen van stuk.”

Wie van bloemen houdt, kan kerkhoven het beste in het vroege voorjaar bezoeken. Dan kleuren de stinzenplanten - in Groningen börgbloumkes genoemd - de terreinen wit, geel en lichtpaars. Onder andere sneeuwklokjes, winterakonieten en krokussen steken dan de kop op. “Stinzenplanten komen vooral voor op oude landgoederen en borgen, maar dus ook op kerkhoven.”

Groene oasen

zeldzame muurvaren. “Muurvarens vinden we bij veel Groninger kerken, met name op oude muren en grafstenen. De plant wortelt in de kalkrijke voegen. De meeste varens groeien aan de westzijde van de kerk, waar meer licht en water is. Voor zo’n muurvaren is een kerkmuur een natuurlijke rotspartij. Hetzelfde geldt voor muurleeuwenbek, een plantje dat verder voorkomt op Zuid-Europese rotsen.” Muurvarens hebben een voorkeur voor kerkhoven; ongeveer de helft van alle gevonden Groningse exemplaren is op kerkterreinen aangetroffen.

Op kerkmuren worden ze met rust gelaten. De staalborstel blijft hen bespaard. Dat geldt ook voor korstmossen op vooral de achterzijde van grafstenen. Mossendeskundigen hebben in Groningen meerdere kerkterreinen onderzocht. “Het leverde een lange soortenlijst op van maar liefst 77 mossoorten. Laat de mossen op grafstenen zitten, zeker op de achterzijde,” adviseert de Winter. “Ga niet met staalborstels

26

Niet alleen de Groninger kerken zijn oud, ook de grafstenen op de kerkhoven. “Groningse kerkhoven zijn vaak veel ouder dan elders in het land. Dat komt omdat de graven niet zijn geruimd. Tot begin 1800 werd in Groningen iedereen bij de kerk begraven. Daarna vond men dat vies. Door epidemieën, hygiëne en stank openden ze begraafplaatsen buiten het dorp. Oude grafstenen op kerkhoven bleven daardoor staan.” Tal van begraafplaatsen liggen intussen midden in dorpen en steden.

Daar vormen ze groene oasen. De Winter vindt de begraafplaats aan de Koningin Julianalaan in Delfzijl buitengewoon fraai. We maken er een korte rondwandeling. “Kijk, daar rent een konijn tussen de graven. Bijzonder, zo midden in de stad. De konijnen wonen in holen onder de graven.”

Groningse dodenakkers zijn bijzonder. Met name de begraafplaats Selwerderhof in de stad Groningen staat bekend om haar natuurrijkdom. Er broeden ijsvogels, eekhoorns rennen door de bomenkransen en in de vijvers zitten poelkikkers. “In het Selwerderhof kom je vaak vogelaars met verrekijkers en telescopen tegen. Behalve vogels lopen er veel reeën rond.

Ze doen zich tegoed aan de bloemen en planten van bezoekers. Voor nabestaanden bestaat

er zelfs een speciale lijst van planten waar reeen van afblijven.”

Essentaksterfte Even later staan we naast de Mauritiuskerk in Marsum, de oudste middeleeuwse kerk van de provincie, daterend uit de 14e eeuw. De monumentale kerk, opgetrokken uit kloostermoppen, staat op een afgegraven wierde.

De kerktoren van Uitwierde is in de verte zichtbaar. “Op dit kerkhof groeit de zeldzame paarse morgenster,” vertelt De Winter. Hij wil hier vooral laten zien wat er ontbreekt. “Tot voor kort stonden hier veel treuressen. De kerk stond verscholen tussen de essen. Nu niet meer. Alle treuressen hebben we moeten kappen, noodgedwongen.” Dat de essen zijn verdwenen, is te wijten aan de essentaksterfte. De ziekte verspreidt zich snel over het Groninger land en tast ook de treuressen aan. De Winter maakt zich er zorgen over. Hij betitelt de treures als een typisch Groningse boom die uit het landschap dreigt te verdwijnen. “Vroeger waren op de Groninger klei maar weinig kerkhoven te vinden zonder treuressen. Langzaamaan worden ze een zeldzaamheid.”

Achterstallig onderhoud Het project ‘Kerken in het Groen’ gaat door.

Doel van het project is het landschappelijk herstel van kerkhoven en begraafplaatsen in de provincie Groningen. De Winter: “Op het ogenblik loopt nog een subsidie voor het herstel van tien tot twaalf kerkterreinen. Voorwaarde voor deelname is dat het terrein achterstallig onderhoud aan groene en grijze elementen bezit. We vinden het belangrijk dat er een vrijwilligersgroep is die zich wil inzetten voor het beheer en onderhoud van het terrein.” Naast aandacht voor landschap en cultuurhistorie wil Landschapsbeheer Groningen graag een project optuigen om de natuurwaarde op Groningse dodenakkers te verbeteren. “Het gaat dan om het plaatsen van nestkasten voor kerkuilen en gierzwaluwen, het ontwikkelen van stinzenplanten en muurvegetaties en het verbeteren van schuil- en rustmogelijkheden. Er liggen op kerkhoven en begraafplaatsen nog zoveel natuurkansen.”

27