Geschiedenis van de gentse christelijke arbeidersbeweging

Geschiedenis van de Gentse christelijke arbeidersbeweging

De Antisocialistische Werkliedenbond 1890‐1919 De Antisocialistische Werkliedenbond kwam er op initiatief van de katholieke voorman en vooraanstaande burger, Arthur Verhaegen. De Bond was opgevat als een stedelijke federatie van volkswerken waarin ook de oudere, van onderuit gegroeide, antisocialistische vakverenigingen een plaats vonden. De bond wilde de materiële en maatschappelijke emancipatie van de arbeiders bewerk‐stelligen door sociale wetgeving, sociale voorzieningen als verbruikscoöperaties, vakonderwijs, werkbeurzen en dergelijke. Politieke medezeggenschap was voor de realisatie van dit programma een noodzakelijke voorwaarde. Niet zonder moeite werd op de katholieke lijst plaats ingeruimd voor de vertegenwoordiging van de Bond. Ten koste van zware inspanningen werd in juni 1891 de krant Het Volk gelanceerd, als tolk van de antisocialistische en christen‐democratische gedachte. Het geheel vormde een alternatief voor het Gentse socialisme, te begrijpen tegen de achtergrond van de vrees voor het collectivistische socialisme met zijn eis voor algemeen stemrecht.

De stichting van de Antisocialistische Werkliedenbond werd Verhaegen niet in dank afgenomen.

Conservatieve katholieken stuurden hem scherpe verwijten. In Gentse burgerlijke kringen, maar ook daarbuiten, werd Verhaegen wel eens bestempeld als "le baron rouge".

De conservatieve kritiek belette niet dat de bond een hoge vlucht kende. Men bereikte in 1911 zo'n 10 000 leden, terwijl de Bond in zijn geheel 135 werknemers telde. In de Belgische Volksbond stond Gent model.

Een zwak punt vormde echter het gebrek aan cohesie (een federatie, geen eenheidsorganisatie) en de relatief hoge graad van burgerlijke bevoogding.

Naarmate de Eerste Wereldoorlog naderde werd het verschil in ritme en streefdoel van enerzijds de werkmanskringen en anderzijds de vakverenigingen duidelijker. Hier worden we geconfronteerd met een latent spanningsveld.

De moeilijke overgangsjaren naar een standenorganisatie: de Katholieke Werkliedenbond Het Volk 1918‐1940 De tussenoorlogse periode vormt een overgangsperiode. Langzaam werden de oude gewaden afgelegd, geleidelijk aan paste men zich aan het model van de standenorganisatie aan, het model van het ACW. Het ACW was er in 1921 op nationaal vlak gekomen onder druk van de vakbeweging en het democratisch elan dat de onmiddellijke na‐oorlogse jaren kenmerkte. Pas met het aantreden van een jongere generatie leiders (Edmond Ronse, Emiel Claeys, proost Cesar Van Kerckhove) vormde de werkliedenbond zich om van een federatie tot een heuse standenorganisatie, die via haar diensten en deelorganisaties de zorg voor alle belangen van de arbeiders op zich nam. De tussenoorlogse periode werd gekenmerkt door de uitbouw van de huisvestingsmaatschappijen, initiatieven op het vlak van de volksontwikkeling, de oprichting van de spaarbank VDK, en het organiseren van de plaatselijke afdelingen in het omliggende.

Een hoge symboolwaarde ‐ het prijskaartje evenzeer ‐ had de aankoop van het achttiende‐eeuwse Hotel de Nockere op de Poel, de nieuwe huisvesting. Waar voorheen de Katholieke Kring en de Conservatieve Kiesvereniging waren gehuisvest, de Werklieden‐bond zolang stokken in de wielen hadden gestoken, nam voortaan de standenorganisatie haar intrek. Op politiek vlak manifesteerde zich tot in de jaren dertig een tweesporigheid tussen de oude leiders (Gustaaf Eylenbosch en Gustaaf Gabriël) en de jongeren (Emiel Claeys, Emiel Verheeke, Edmond Ronse, Geeraard Van den Daele) die radicaler christen‐democratisch en meer vlaamsgezind waren. De doorbraak op christen‐democratisch vlak kwam er onder meer door toedoen van de jonge opkomende politicus August Edmond De Schryver. Met de hervorming van de Katholieke Partij tot Katholieke Vlaamse Volkspartij lag het zenuwknooppunt van het politiek katholicisme voortaan op de Poel.

De Vooruit overvleugeld: het Algemeen Christelijk Werkersverbond "Het Volk" 1945‐1990 In de loop van de jaren vijftig en zestig doorbrak de christelijke arbeidersbeweging ‐ niet alleen te Gent ‐ het socialistische overwicht. De verklaring voor deze doorbraak ligt in het belang dat aan de dienstverlening werd gehecht en in het aanlokkelijk stelsel van vrije, aanvullende, verzekeringen dat men aan christelijke zijde wist op te zetten. De aanzet tot deze gespecialiseerde en trendgevoelige diensten lag reeds in de tussenoorlogse periode, bv. Moeder‐ en Kinderzorg (KAV), studie‐ en beroepsoriëntering (KAJ‐VKAJ, later PMS‐centra, nu CLB's), berg‐ en bosvakanties voor arbeiderskinderen (CM, nu Intersoc)… IN de naoorlogse periode conformeerde het ACW verbond Gent zich aan de nationale evolutie en wordt de werking op de leest van de andere arrondissementele verbonden geschoeid. Toch bleven er onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog een aantal opmerkelijke verschillen, bv. inzake de politieke belangenverdediging.

Men betreurde het afstoten van de politieke werking naar de Christelijke Volkspartij. Men had in de Artveldestad te lang moeten vechten voor een behoorlijke politieke vertegenwoordiging van de arbeiders.

Al gauw ging het Gentse ACW verbond zich weer intens met belangenverdediging inlaten door een kritisch‐ waakzame aanwezigheidspolitiek in de Christelijke Volkspartij. Dit verklaart figuren als Placide De Paepe (minister en burgemeester), Emiel Claeys (burgemeester) en Geeraard Van den Daele (minister en burgemeester).

Bekleedt Gent in de historische ontwikkeling een unieke positie?

De unieke formule van de Gentse Werkliedenbond De Antisocialistische Werkliedenbond ontstond op het ogenblik dat te Kortrijk, Brugge, Sint‐Niklaas, Brussel, Leuven en Antwerpen men nog in het stadium vertoefde van de stedelijke Gilden van Ambachten en Neringen. Arthur Verhaegen had het goed gezien dat deze corporatieve werkvorm in het industriële Gent geen kans op slagen had. Uniek is ook dat hij met zijn stedelijke federatie de antisocialistische, meer revendicatieve, vakverenigingen wist te koppelen aan de meer parochiaal gestructureerde werkmanskringen. Zo verkreeg de christelijke arbeidersbeweging een brede basis. Dezelfde werkvorm werd bij de Antisocialistische Vrouwenbond aangewend, met succes overigens. Beide stedelijke federaties golden tot aan de Eerste Wereldoorlog in het land als een model. Het behoort tot de paradoxen van de christelijke arbeidersbeweging dat priester Louis Colens zich bij de conceptie van het ACW naar eigen zeggen én aan de socialistische arbeidersbeweging én aan de Gentse Werkliedenbond inspireerde.

Een stekelig antisocialisme Meer dan elders gaf men te Gent blijk van een stekelig antisocialisme. De verklaring daartoe ligt niet alleen in een verschillende ideologische benadering (maatschappelijk concept, cfr. godsdienst‐eigendom‐ huisgezin), maar ook in de aanvankelijke koppeling Vlaamse ontvoogding = sociale ontvoogding, en aan psychologische motieven (cfr. het afexcerceren" vanwege de militante socialisten, het "rood of geen brood").

Vrijgestelde(n) en vakbeweging Om twee redenen vormt de vroege christelijke vakbeweging te Gent een inspirerend gegeven. Vooreerst omwille van de vroege start (1886) die haar kenmerkte. Belangrijker en toonaangevender was de formule van het middencomité der vakverenigingen (een soort interprofessioneel vakverbond avant‐la‐lettre) dat als eerste in de christelijke arbeidersbeweging beschikte over een vrijgestelde, m.n. René Debruyne. Kort na zijn aanstelling voerde hij een belangrijke koerswijziging door: in ruil voor een relatief hoge ledenbijdrage kreeg men een ruim dienstenpakket aangeboden, gaande van juridische bijstand tot werkloosheidsverzekering. Het hoeft ons dan ook niet te verwonderen dat pater Rutten in 1904 Debruyne wegsnoepte om hem tewerk te stellen in het Algemeen Secretariaat der Christelijke Beroepsverenigingen, waaruit in 1912 het ACV groeide. Na de Eerste Wereldoorlog verhuisde het ACV naar Brussel. Meteen was Gent én om de ACW‐formule én omwille van de verhuis van het ACV zijn toonaangevende positie kwijt.

Een machtig instrument: Het Volk Het succes van de christelijke arbeidersbeweging in Gent had ongetwijfeld veel te maken met de krant Het

Volk. Nergens beschikte men ‐ weliswaar ten koste van zware inspanningen ‐ over een dagblad! Bovendien werd de krant van bij het begin erkend als de tolk van de Belgische Volksbond in Vlaanderen, wat het blad nationale allures en geleidelijk ook bekendhied verschafte. Na verloop van tijd beschikkten ook de andere arrondissementele bonden over een krant (bv Het Kortrijkse Volk) of weekblad (Ons Volk te Antwerpen).

Vroege ontwikkeling van economische werken Gent gaf vroeg de prioriteit aan de uitbouw van de economische werken. Naast Les Ouvriers Réunies" van Charleroi gold de S.M. Het Volk als een model in de Belgische Volksbond. Men hield zich wel opvallend aan het type van verbruiks‐ of distributiecoöperatie.

Weinig clericaal In vergelijking met andere centra van de christelijke arbeidersbeweging liet de clericus zich weinig en eerder op afstand in met de christelijke arbeidersbeweging te Gent. Het waren leken ‐ weliswaar erg overtuigde gelovigen ‐ zoals Arthur Verhaegen en Gustaaf Eylenbosch die de zaken beredderden. In andere centra, met uitzondering misschien van Antwerpen en Leuven, waren het clerici die de touwtjes in handen hadden: Brussel (de gebroeders Vossen), Limburg (Broeckx), Kortrijk (deken De Gryse), Roeselare (Lauwers), Brugge (Allossery en later Logghe)… Deze vaststelling doet geen afbreuk aan de grote rol die bisschop Stillemans als promotor en beschermheer te Gent speelde.

Politiek: het zogenaamde "Gentse model" Als eerste in het land kwamen ‐ niet zonder moeite ‐ gemengde katholieke lijsten tot stand, waarop vertegenwoordigers van burgerij, landbouwers en Werkliedenbond fungeerden. Katers bleven echter niet uit: in verhouding tot het aantal aangebrachte stemmen en de gevoerde propaganda voelde de bond zich vrij snel tekort gedaan.

De zwakke punten Het is niet al goud dat blinkt. De formule van een stedelijke federatie bleek aan de beweging te weinig cohesie te verstrekken. De coöperaties functioneerden te weinig met het oog op de uitbouw van de vakbeweging. Er manifesteerde zich een latente spanning tussen de parochiale werkmanskringen en de vakverenigingen, terwijl er te weinig doorstroming was vanuit de patronaten naar diezelfde vakbeweging en werkmanskringen. De werking bleef te zeer op Gent en te weinig op het omliggende georiënteerd. Ook de relatief grote aanwezigheid van burgers en het weinig evoluerende ideologische kader ontnamen in toenemende mate aan de Werkliedenbond zijn aanvankelijke elan en toonaangevende karakter. Het is dan ook een logische evolutie dat ACV en ACW na de eerste Wereldoorlog hun nationale zetel te Brussel vestigden. Gent zag dit met lede ogen aan. In de tussenoorlogse periode maakte de bond een langzaam adaptatieproces door. Vanaf de jaren dertig herwon hij zijn elan en speelde opnieuw een toonaangevender rol (politieke werking en christen‐democratie, economische werken, jeugd‐ en volksontwikkeling).

Jan De Maeyer, secretaris KADOC