Wetenschap in Beeld inkijkexemplaar - Abonnement.nl

Geneeskundig grensgebied: Heeft water een geheugen?

Dieren met vleugels zijn een daverend succes NASA gaat op

MISSIE NAAR DE IJSREUZEN

Met de nieuwste technologieën kunnen onderzoekers de genen van bijvoorbeeld maïs zeer precies bewerken.

Gemodificeerde organismen voorzien de groeiende wereldbevolking van gezond voedsel dat de aarde niet uitput.

n r iederee o o v n e t E r milieu e n o h c s Een r leven e d n o z e G

SUPERMAÏS REDT DE WERELD Nr. 3/2019 · Prijs: € 5,95

BP

WWW.WIBNET.NL

//

WELKOM

Dezelfde boeiende verhalen en heldere uitleg als in het tijdschrift dat je nu in handen hebt, kom je tegen op onze vernieuwde website, wibnet.nl.

Redacteur Nederland en België

Meer voer voor je nieuwsgierigheid

BLZ. 36

J

e leest deze regels omdat je gedreven wordt door een oerdrift – nieuwsgierigheid. En het treft: hier ben je aan het juiste adres.

In 2007 kwam Wetenschap in Beeld in Nederland en België op de markt, met als uitgangspunt dat zelfs de meest complexe materie zo verteld kan worden dat het een feest wordt om te lezen. Dit idee hebben we nog steeds hoog in het vaandel staan, en niet alleen in het tijdschrift dat je nu in handen hebt. Dezelfde boeiende verhalen en heldere uitleg kom je tegen op onze vernieuwde website, wibnet.nl.

De verhalen op de website zijn aangevuld met interactieve grafieken, video’s en animaties: nog meer middelen om je aangeboren nieuwsgierigheid te voeden en je grijze cellen in vorm te houden.

Over voedsel gesproken: in dit tijdschrift openen we het artikelgedeelte met een lang stuk over genetisch gemodificeerde organismen voor op je bord. Zoals je van ons gewend bent gaan we in op de voors en tegens, de weerstand ertegen en de wetenschappelijk aangetoonde pluspunten.

Blijf jezelf voeden met wat goed voor je is, nieuws, maïs, wat dan ook. Veel leesplezier.

BLZ. 66

BLZ. 16

Gemodificeerde

en Eten voor iedere lieu Een schoner mi Gezonder leven

SHUTTERSTOCK/CLAUS

LUNAU, GETTY IMAGES !

SHUT

TERSTOCK

BLZ. 28

INHOUD NR. 3 2019 BEZOEK HET NIEUWE

ARTIKELEN

wibnet.nl

Gespot: Muizen met twee moeders

worden zelf ouders

Voedsel: Genetisch gemodificeerd

26

Gespot: Drijvende barrière haalt het plastic afval uit zee

28

IJsreuzen: NASA bereidt een reis voor naar onze verste planeten

36

Geneeskundig grensgebied:

42

Fotodoc: Kwantumcomputers jongleren met de natuurkunde

46

Groot Barrièrerif: Het was vijf keer op sterven na dood, maar het rif leeft

52

In de kern: Onze natuurkundewetten

60

Gespot: Wespen maken voor hun

Is een placebo beter dan homeopathie?

zijn niet meer bij de tijd

jongen een modderballenbak

Vaste brandstof: Een nieuwe raket

verbruikt zichzelf tijdens de vlucht

66

Evolutie: In de natuur staan vleugels

74

Pulsar: Onderzoek naar pulsars maakt

78

Uit het archief: Goedbedoelende artsen lieten bloed vloeien

garant voor het succes van dieren

ons wat wijzer over de oersoep

RUBRIEKEN 6

Nieuws

Internationale onderzoeken en ontdekkingen

13

NEMO Kennislink

14

Column

82

In 5 minuten:

84

Q&A

Lees alles over het nieuwste uit de onderzoekswereld, tests, quizzen, de sterrenhemel en nog veel meer.

Bekijk de artikelen uit het tijdschrift, verlevendigd met video’s, animaties en interactieve illustraties.

66

6

Vleugels zijn een daverend succes Het is in het dierenrijk een groot voordeel als je kunt vliegen. Slaaponderzoekers en hersendeskundigen willen nu de beste trucs afkijken.

Ga naar de website en meld je aan voor onze digitale nieuwsbrief vol met inspirerende artikelen.

Nieuws Planetoïden brachten de bouwstenen van het leven hier Poep wekt het moederinstinct Nieuwe trein haalt het passagiersvliegtuig in

Wetenschappelijke agenda van deze maand Vincent van der Noort aan het woord De wereld van wetenschap De wetenschap beantwoordt lezersvragen

90

Sterrenhemel

94

Quiz & Test

98

Tot ziens

De nachtelijke hemel van dit moment Logische doordenkers en parate kennis Vooruitblik op de volgende Wetenschap in Beeld

wibnet.nl Ga eens gras duinen op onze web site

Ben je op zo ek plek waar je naar een de jezelf kunt lo nerd in sl waar je al je aten en onderwerpe favoriete n tegenkom t?

Op onze web si hart ophalen te kun je je met allerlei onderwerpe wetenschap, n uit de van zwarte gaten tot he t myste hersennetw rieuze erk.

46

Machtig koraalrif groeit steeds aan Nieuwe boorkernen laten zien dat het Groot Barrièrerif een aantal keer in doodsnood was – en dat het enorme rif een ongelofelijke veerkracht heeft.

SHUTTERSTOCK

62

voedsel redt de wereld

SHUTTERSTOCK

Nu krijg je het beste van twee werelden

16

ECORD_IODP

4

GESPOT

K U N S T M AT I G E B E V RUC H T I N G

Muizen met twee moeders worden zelf ouders Chinese onderzoekers hebben een eicel bevrucht met een stamcel van een andere vrouwtjesmuis en er gezonde jongen uit gekregen. Die muizen hebben nu zelf jongen, en voor het eerst hebben dieren met ouders van hetzelfde geslacht zich goed ontwikkeld en zijn ze zelf ouders geworden. Zoogdieren planten zich veelal voort met ĂŠĂŠn ouder van elk geslacht, maar de Chinese onderzoekers hebben delen van het DNA in de ene cel uitgezet. Zo kunnen in de toekomst mogelijk ook twee vrouwen of twee mannen ouders worden.

Foto // Leyun Wang

TECHNIEK

VOEDINGSMIDDELEN

TIJD VOOR GMO VERSIE 2.0

Gemodificeerd eten schaadt ons ‘Gemodificeerde planten zijn slecht voor het milieu en de gezondheid.’ Dat vinden veel mensen nog steeds, 25 jaar nadat het eerste GMO-gewas werd goedgekeurd. Maar er is niemand een dag ziek van geweest, en met de nieuwste gentechniek lossen onze voedingsmiddelen wereldproblemen op.

100% G

MO

100% G

MO

100% G

MO

ETEN VOOR IEDEREEN EEN SCHONER MILIEU GEZONDER LEVEN

Door Niels Halfdan Hansen

25 JAAR

eerde gemodific maat te rs e e t e H e to . middel, d voedings is in 1994 een feit r, v a S r v la F

Met gemodificeerde maĂŻs kunnen arme boeren leven van hun oogst, ook als het klimaat droger wordt.

RYAN DONNELL

3 ¡ 2019 | Wetenschap in Beeld |

17

TECHNIEK

A

VOEDINGSMIDDELEN

TE I E F & NGST

N

De angst voor GMO is overtrokken Sinds er GMO-voedingsmiddelen zijn, wordt de technologie met argusogen bekeken. Veel consumenten zijn bang dat genetisch gemodificeerde gewassen onbekende effecten op de gezondheid hebben, maar de producten worden grondig getest, en er is geen enkel geval van ziekte door toedoen van GMO geregistreerd.

Een dorre plant uit 1888 laat zien dat GMO-genen niet ontsnappen.

‘Nieuwe genen gaan de natuur in’

Demonstranten protesteren tegen het patent van het concern Monsanto op GMO-gewassen.

NURPHOTO/GETTY IMAGES

22

| Wetenschap in Beeld | 3 · 2019

Genen in GMO-gewassen kunnen zich verspreiden naar wilde planten, maar de genomen voorzorgsmaatregelen maken dit onwaarschijnlijk. De gewassen worden geplant op plaatsen waar ze wilde verwanten niet kunnen bestuiven.

Zo kunnen genen van GMO-maïs in Europa zich niet in de natuur verspreiden omdat maïs er niet in het wild groeit. Ook worden GMO-organismen afhankelijk gemaakt van stoffen die niet in de natuur voorkomen. Ooit leek het erop dat een gen dat wilde planten bestendig maakt voor onkruidverdelgers, uit GMOgewassen voortkwam, maar later werd het aangetroffen in een gedroogde grasplant uit 1888, dus het komt van nature voor.

CHRISTOPHE DÉLYE ET AL./FRENCH NATIONAL INSTITUTE FOR AGRICULTURAL RESEARCH

ONWAARSCHIJNLIJK

In plaats van te worden bespoten weren planten zelf ongedierte.

‘Gemodificeerd eten leidt tot allergie’

SHUTTERSTOCK

WILDE AUBERGINE

Met nieuwe organismen ontstaan vaak allergenen: stoffen die allergische reacties kunnen veroorzaken. Daarom worden GMO-producten grondiger getest dan gewone gewassen, en in de VS, waar genetische modificatie het meest voorkomt, duurt het gemiddeld 13 jaar om een GMO-voedingsmiddel te ontwikkelen en te laten goedkeuren.

Zolang de producten in de handel zijn, zijn er geen allergieën of andere schadelijke effecten gedocumenteerd.

Gentechnologie maakt het juist mogelijk allergenen uit het DNA van een plant te verwijderen, en wetenschappers maken momenteel glutenvrije tarwe.

JA EN NEE ‘GMO-planten vereisen meer onkruidbestrijding’ Sommige GMO-gewassen zijn minder gevoelig voor gif, zodat de boer meer gif kan spuiten om onkruid of ongedierte te weren. Maar dat werkt uiteindelijk niet goed, want onkruid en ongedierte worden resistent voor vergif als ze op grote schaal worden bespoten. Daarom gaan deze planten eruit, en nieuwe GMO-gewassen die zelf onkruid en ongedierte kunnen weren hebben de toekomst. Omdat de boer geld bespaart als hij niet hoeft te spuiten, zal deze technologie het gaan winnen.

GEKWEEKTE AUBERGINE

WILDE BANAAN

GEKWEEKTE BANAAN ROBERT BROOK/SPL

ONJUIST

WILDE WORTEL

Deze aubergines op akkers in Bangladesh zijn giftig voor insecten.

‘Bedrijven krijgen patent op planten’

GEKWEEKTE WORTEL

GMO-gewassen komen veel voor in de VS, en er is niet één geval van allergie.

‘GMO helpt je darmflora om zeep’

ONWAARSCHIJNLIJK

Het verschil tussen de bananen die we eten en de oervorm is enorm. Net als granen en vee zijn ze het resultaat van duizenden jaren veredeling, waarbij de exemplaren met de gewenste genen zijn doorgekweekt. Het verschil tussen fokken en genbewerking zit ’m in de precisie en snelheid. Waar de resultaten eerder willekeurig waren en generaties duurden, kunnen onderzoekers nu bepalen wat ze veranderen. In de natuur vindt genetische modificatie aldoor plaats als soorten genen uitwisselen. Zo hebben de meeste ongewervelde dieren genen van bacteriën in hun DNA.

ONJUIST

PHILIPP WEIGELL ! WARUT ROONGUTHAI ! MYEDIBLEBACKYARD.NET

Alles wat we eten beïnvloedt de darmflora. Maar zelfs de gevoeligste testmethoden kunnen niet vaststellen of vlees, melk of eieren afkomstig zijn van dieren die gewoon voedsel of genetisch gemodificeerd voedsel hebben gegeten.

GMO-producten zijn dus niet te onderscheiden van gewoon voedsel, dus de kans dat ze iets anders doen met onze darmflora is erg klein.

‘Genmodificatie is nieuw en onbekend’

SHUTTERSTOCK

De eerste gengemodificeerde gewassen zijn ontwikkeld door concerns die veel verdienden aan de octrooien. Dankzij nieuwe gentechnologie kunnen kleinere labs nu ook GMO’s ontwikkelen. Oude patenten, zoals de aubergine Bt brinjal, zijn vrijgegeven aan kleine boerderijen.

De plant produceert een gif dat insecten weghoudt. Zo hoeft de boer geen insecticiden te kopen, waar vroeger wel 40 procent van de winst aan opging.

MAJORITY WORLD/GETTY IMAGES

JA EN NEE

GESPOT

P L A S T I C A F VA L

Drijfarmen scheppen plastic afval uit zee Elk jaar belandt 8 miljoen ton plastic in zee, en in de Stille Oceaan hebben de zeestromingen er een eiland van gemaakt zo groot als drie keer Frankrijk.

Hier heeft het Nederlandse project The Ocean Cleanup nu een 600 meter lange barrière geplaatst. De U-vormige barrière drijft op de golven en vangt plastic af, zodat schepen het kunnen oppompen. Het plan is om 60 barrières te water te laten, die volgens berekeningen in vijf jaar de helft van het plastic kunnen invangen.

Foto // The Ocean Cleanup

RUIMTE

IJSREUZEN

NASA bereidt zich voor op een

MISSIE NAAR DE IJSREUZEN In de bioscoopfilm Ad Astra reist een ingenieur af naar Neptunus. In het echt is er nóg een ijsreus aan de rand van het zonnestelsel die nauwelijks verkend is. Bij NASA liggen er vaartuigen op de tekentafel die al over tien jaar naar Uranus en Neptunus kunnen afreizen om te achterhalen wat er achter hun ijzige uiterlijk schuilgaat.

URANUS IN CIJFERS Massa: 14,5 aardemassa’s Diameter: 50.724 km Middelpuntafstand tot de zon: 2,88 miljard km Omlooptijd: 84 jaar Etmaal: 17 aarde-uren

SPL

CLAUS LUNAU

Door Rolf Haugaard Nielsen

Ingenieurs van NASA hebben een sonde ontworpen die naar de ijsreuzen kan, maar hij is nog niet gebouwd.

NEPTUNUS IN CIJFERS Massa: 17,1 aardemassa’s Diameter: 49.244 km Middelpuntafstand tot de zon: 4,50 miljard km Omlooptijd: 164,8 jaar Etmaal: 16 aarde-uren

SHUTTERSTOCK

3 · 2019 | Wetenschap in Beeld |

29

SHUTTERSTOCK

N AT U U R K U N D E

TIJD

De relativiteitstheorie verbond de tijd onlosmakelijk aan de dimensies van ruimte in het heelal. Dat betekent dat tijd niet langer voor iedereen hetzelfde is.

Door Jens E. Matthiesen

WAT IS TIJD?

Sommige vraagstukken zijn zo groot dat ze de wetenschap al eeuwen bezighouden. Of we er ooit een antwoord op vinden of niet, het onderzoek drijft ons voort tot nieuwe inzichten.

Natuurkunde is niet meer bij de tijd De laatste 100 jaar boekten de relativiteitstheorie en de kwantummechanica grote successen, maar nu zijn we wel ons klassieke idee van tijd kwijt.

De natuurkundetheorieën vertellen ons immers dat tijd geen richting heeft en dat verleden, heden en toekomst één pot nat zijn. Volgens sommige onderzoekers is tijd dan ook een illusie. Twee natuurkundigen willen ons het ‘nu’ en de loop van de tijd echter teruggeven.

3 · 2019 | Wetenschap in Beeld |

53

N AT U U R

VLEUGELS

ZO O

VLEUGELS ZIJN DE WEG NAAR SUCCES

ijfde t is v e k El soor n e r die uis zoog vleerm een

Dankzij vleugels zijn insecten de talrijkste levensvorm op aarde en hebben vogels de beste ogen van het dierenrijk. Vleugels zijn de weg naar succes, en ook mensen kunnen profiteren van de kenmerken van vliegende dieren.

IN

NOBU TAMURA ! JANE BURTON/NATUREPL ! SHUTTERSTOCK

CTEN SE e en d vorm p ten iergroe c e s g d In tste attin groo aar sch rten o n o t s e n m iljoe 10 m

66

| Wetenschap in Beeld | 3 · 2019

IEREN GD

Door Ulla Edelbo Raaschou

VOGEL S Vog els over zijn de le e van vende g nige dino roep saur iĂŤrs