KIJK inkijkexemplaar - Abonnement.nl

WWW.KIJKMAGAZINE.NL

NR. 3 / 2019 / € 6,25

WIL JE EEN

P OW E R B A N Z I E PAG.

K?

12

VERLEGT JE HORIZON

VERSLOEG PILOOT SANTOS-DUMONT DE WRIGHT-BROERS?

KERNENERGIE

ZORGEN NIEUWE REACTOREN VOOR EEN DOORBRAAK?

GENEN GEZOCHT

ONVINDBAAR DNA STELT DE WETENSCHAP VOOR EEN RAADSEL

8

PARTYDRUGS OP RECEPT VAN DE DOKTER

TERUGVLUCHT

AP

TRIPPEN

718972 500450

10319

IN DE SPOTLIGHTS

Tekst: Laurien Onderwater | Beeld: James Gathany/CDC

Modieuze mug Elke zomer is het weer ‘feest’: je ligt op één oor en wordt opeens gewekt door een zoemend geluid.

Half slapend maai je wat met je armen in de hoop dat het bloedirritante gezoem weggaat. Maar natuurlijk gebeurt dat niet; die mug moet en zal jou te grazen nemen. Aan muggen hebben we dus een broertje dood. Maar je kunt niet ontkennen dat Sabethes cyaneus, met zijn zwierige poten en felle kleuren, wel een plaatje is om te zien. Deze mug komt van nature voor in de regenwouden van Panama, waar de vrouwtjes hun eieren leggen in water dat zich in boomholtes bevindt. Dit exemplaar is echter opgegroeid in een laboratorium van de Centers for Disease Control and Prevention in de VS. Wetenschappers doen veel onderzoek naar Sabethes cyaneus, omdat deze soort nogal wat ziektes kan overdragen, waaronder gele koorts.

Nuttig onderzoek,want muggen zorgen wereldwijd voor de meeste sterfgevallen per jaar.

2

3/2019

3/2019

3

34 56 6

Steeds vaker stuiten wetenschappers op gaten in het genetisch materiaal van mensen en dieren. Net als de ruimte lijkt DNA ‘dark matter’ te bevatten.

KIJK KORT De Fransman Ludovic Lazareth ontwierp een motorfiets waarmee je over files heen kunt vliegen. En nog veel meer nieuws uit de wereld van ­wetenschap en technologie.

13 GEKKE GOEROE 14

COLUMN Willem van der Does schrijft ditmaal over lsd-gebruik (zie ook pagina 22). Nou ja, over een groot pleitbezorger ervan: de omstreden Amerikaanse psycholoog Timothy Leary.

DUISTER RAADSEL

Hoewel het heelal grotendeels uit donkere materie zou bestaan, zijn daar nog steeds geen harde bewijzen voor.

Zitten de experts er helemaal naast?

62 LICHT UIT!

Echte duisternis dreigt te verdwijnen in Nederland, en dat is slecht nieuws voor sterrenwachten. Valt hier over een paar jaar nog iets aan de nachtelijke hemel te zien?

68 POETSRECORD

TECH-TOYS Met de Y-Brush schrob je volgens de producent in tien seconden je tanden en kiezen schoon. En zeven andere wonderbaarlijke bedenksels in onze gadgetrubriek.

70 BANDENLAB

REPORTAGE Auto’s worden alsmaar beter en slimmer, en dat geldt ook voor hun banden. KIJK ging in het ­Michelin-hoofdkwartier op zoek naar het geheim van de rubbersmid.

51 AFTELLEN

76 WAT IZ DEZE?

60

79

INTERVIEW Het is verleidelijk om snel conclusies te trekken uit alle cijfers die dagelijks over ons worden uitgestort.

Econometrist Sanne Blauw heeft een tegenoffensief ingezet.

DRADENDRANG

4

FAR OUT Iedereen fantaseert weleens over tijdreizen. Drie Amerikaanse natuurkundigen denken dat het door middel van slechts twee draden mogelijk is.

3/2019

Een rotsformatie in de vorm van een olifant, een bos vol kromme bomen... Soms lijkt Moeder Natuur aan kunst te doen.

VERBORGEN DNA

FILESPRINGER

NATURISME

Word ! ee abonngina Zie pa

12

KIJK ANTWOORDT Waarom praten ­zoveel jongeren met een Marokkaans accent? En wat was de kortste oorlog ooit? Vier pagina’s vol antwoorden op intrigerende vragen.

KOFFIEDIK

COLUMN Toen hij voor de zoveelste keer een glas water bij zijn espresso kreeg, besloot Ronald Veldhuizen eens uit te zoeken of je van koffiedrinken nou echt uitdroogt.

28

VLIEGSHOWMAN

Vond Alberto Santos-Dumont het vliegtuig uit? Dat niet, maar deze luchtvaartpionier deed genoeg andere opmerkelijke dingen.

56 22 28

42

22

42

SPLIJTSTOF

Veel mensen zijn huiverig voor kernenergie. Maar er wordt gewerkt aan reactoren die stukken veiliger zijn dan de huidige exemplaren.

TRIPTHERAPIE

Drugs als lsd en MDMA blijken te werken tegen depressies en PTSS. Hoog tijd, zo wordt hier en daar gezegd, om er legale medicijnen van te maken.

KESSELER DURF

Z

o ongeveer op de dag dat we deze editie van KIJK naar de drukker stuurden, hadden we een strategiebijeenkomt. De directie van New Skool Media, waar KIJK deel van uitmaakt, wilde ons graag deelgenoot maken van de koers die het bedrijf gaat varen. De thema’s waren Trots, Durf, Kennis en het bouwen van Communities (hoe verbind je lezers aan je merk).

De dag werd gevuld met workshops, presentaties, vraagsessies, ingewikkelde dansjes en een les over de kunst van het complimenteren. Maar de thema’s zetten me aan het denken. Zijn we trots op KIJK? Nou en of. We zijn daar misschien een beetje bescheiden in, maar trots zijn we zeker.

Hebben we de benodigde kennis in huis? Absoluut. Na een halve eeuw KIJKs in elkaar sleutelen, weten we op de redactie echt wel wat we doen.

Maar durf…?

Durf brengt me bij de voorplaat van deze KIJK. Daar denken we altijd diep over na. We kiezen een mooie, spannende foto of illustratie en bedenken daarna de briljante teksten (hoezo bescheiden?) die we daar overheen zetten. Technisch gezien niet heel ingewikkeld. Tot nu. Iemand had namelijk bedacht dat bij het fijne verhaal van Jean-Paul Keulen over donkere materie een bijzondere cover wel leuk zou zijn. Een zwarte. Een glimmende.

Met matzwarte letters. (De covertekst ‘dark matter matters’ durfden we dan weer niet aan.)

Maar met dat coveridee begaven we ons op onbekend terrein, want in het 51-jarige bestaan van KIJK hebben we dat nog nooit gedaan. Om de matte letters erop te krijgen, zijn aparte trucjes nodig en is de voorplaat van het blad dat je nu in handen hebt nog een keer extra door de drukpersen gegaan. Goed resultaat niet gegarandeerd.

Zelfs in de ogen van onze normaal gesproken uiterst stabiele vormgever Arnold Ritter zag ik op de dag van de deadline twijfel en een snufje paniek. Maar hé. De directie wil durf, dus we gaan ervoor.

Een ander onderdeel van de strategiedag was een workshop over falen en aan het eind daarvan kregen we een rode sticker met de kreet ‘Als dat maar fout gaat…’ Hoewel het niet mijn hobby is, ben ik van mening dat op je bek gaan heel heilzaam is voor een mens. Toch hoop ik hard dat het goed komt met onze cover. Terwijl ik dit schrijf, weet ik het antwoord nog niet.

Jullie inmiddels wel.

BEELD COVER: ESA/NASA. BEELD INHOUD: ISTOCK/GETTY IMAGES, JON PHILPOTT/GETTY IMAGES, BOB THOMAS/POPPERFOTO//GETTY IMAGES, STUDIO 5982

14

EDITORIAL

12

André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK. Reageren op deze column?

Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.

3/2019

5

n Sterrenstelsels lijken veel meer

onzichtbare dan zichtbare materie te bevatten. Maar waar deze zoge­ noemde donkere materie uit bestaat, is nog steeds een raadsel.

CHT O T K E O Z E D T E M R E D R E HOE V ?

NA AR DONKERE MATERIE

DUISTER

MYSTER 14

3/2019

IE

NASA/ESA/STSCI, CFHT, NOAO/AURA/NSF

‘‘S

tel, je roert in een pan met soep – en je ziet ineens dat de soep bij de wand van de pan veel sneller in het rond beweegt dan jij roert. Sterker nog: de soep gaat zo snel dat hij eigenlijk uit de pan zou moeten klotsen – maar dat doet-ie niet.

Er is dus én iets wat ervoor zorgt dat de soep veel sneller beweegt dan je zou verwachten, én iets wat hem desondanks in de pan houdt.”

Nee, dit is geen fragment uit MasterChef Australië, maar uit een praatje van de Amerikaanse astronoom Sophia GadNasr. Ze schetst hier een van de grote problemen waar sterrenkundigen mee worstelen – zij het dat die niet in pannen soep, maar naar sterrenstelsels kijken. Van deze enorme schijven, die uit honderden miljarden sterren kunnen bestaan, kun je bepalen hoeveel ze in totaal wegen. Op basis daarvan kun je dan weer berekenen hoe snel de sterren in zo’n stelsel in het rond zouden moeten bewegen. Maar, zo blijkt: de sterren aan de buitenkant gaan veel sneller dan deze berekening voorschrijft – terwijl ze om de een of andere reden toch niet uit de bocht vliegen.

Een mogelijke oplossing van dit mysterie is dat sterrenstelsels veel meer wegen dan we denken dat ze doen, doordat ze grote hoeveelheden materie bevatten die we niet kunnen zien.

3/2019

15

Tekst: Jean-Paul Keulen

Dat het grootste deel van ons heelal bestaat uit donkere materie, daar is het gros van de wetenschappers het al zo’n veertig jaar over eens. Maar alle zoektochten tot nu toe hebben nog niets opgeleverd. Een kwestie van doorgaan totdat we eindelijk beethebben? Of wordt het tijd om het over een andere boeg te gooien?

Tijdlijn

MARIO DE LEO/CC BY-SA 4.0

Donkere mijlpalen

1906

1884

De Franse wiskundige Henri Poincaré bespreekt het idee van Lord Kelvin en gebruikt daarbij de term materière obscure, Frans voor donkere materie.

De Britse wetenschapper Lord Kelvin stelt in een praatje dat “veel sterren, misschien zelfs het merendeel ervan, donkere lichamen kunnen zijn”.

waargenomen snelheid op basis van radiostraling

snelheid (km/s) waargenomen snelheid op basis van sterrenlicht 100

verwachte snelheid op basis van zichtbare materie

n Als een sterren­

50

stelsel alleen maar zou bestaan uit de materie die we kunnen zien, zouden sterren aan de buiten­­kant langzamer moeten bewegen dan sterren dichter bij het centrum (stippellijn).

In werkelijkheid blijkt te gelden: hoe verder van het centrum, hoe sneller de sterren (doorgetrokken lijn).

Die ‘onzichtbare’ materie zou er dan voor zorgen dat de buitenste sterren veel sneller bewegen, maar toch niet uit de bocht vliegen. Bovendien wijzen ook andere waarnemingen op het bestaan van deze zogenoemde donkere materie: hij beïnvloedt bijvoorbeeld de bewegingen binnen hele groepen sterrenstelsels en heeft zijn sporen achtergelaten in het eerste licht dat het heelal ooit uitzond, 380.000 jaar na de

10.000

20.000

30.000

40.000

50.000 afstand (lichtjaar)

oerknal. Het lastige aan deze ‘oplossing’ is dat hij vooral allerlei nieuwe vragen oproept. We weten inmiddels weliswaar vrij zeker dat er bijna zes keer zoveel donkere materie is als gewone materie, maar niet waar die donkere materie nu eigenlijk uit bestaat.

Astronomen dáchten wel lange tijd dat ze op het goede spoor zaten – maar nu na decennia aan experimenten en waarnemingen nog steeds geen teken van

donkere materie is gevonden, begint de twijfel toe te slaan. En rijst de vraag: hoe gaan we de zoektocht naar donkere materie de komende jaren vormgeven?

Moeten we stug doorgaan op de ingeslagen weg, of wordt het tijd voor een nieuwe richting?

WIMP-wonder

Eerst even die ingeslagen weg. Hoe dachten astronomen jarenlang dat het

16

Waar komt de naam vandaan?

Het axion is vernoemd naar een merk wasmiddel waarvan natuurkundige Frank Wilczek vond “dat het klonk als de naam van een deeltje, dus misschien zou het dat ook maar moeten worden”.

elke willekeurige waarde kunnen hebben.

Eind jaren zeventig werd er daarom een truc bedacht om theta ‘op nul te zetten’. Bij wijze van bonus bleek die truc een nieuw deeltje op te leveren, het axion, dat ook het donkere-materie-deeltje zou kunnen zijn.

Wat doet het?

Het axion hangt samen met een mysterie binnen de natuurkunde dat niets met donkere materie te maken heeft: het sterke CP-probleem. Heel in het kort komt dat erop neer dat onze huidige natuurwetten een getalletje bevatten, theta, dat nul of in elk geval bijna nul blijkt te zijn. Vreemd, want volgens onze theorieën zou theta

Hoe wordt ernaar gezocht?

Axionen zelf zijn verdraaid moeilijk waar te nemen. Alle huidige experimenten die axionen proberen te vinden, maken daarom gebruik van een handige eigenschap van deze deeltjes: onder invloed van sterke magneetvelden kunnen ze veranderen in fotonen (‘lichtdeeltjes’), en die zijn wél te meten.

3/2019

MARK STONE/UW

Alternatieve kandidaat #1: het axion

1922

1932

Ook Kapteyns landgenoot Jan Hendrik Oort maakt een schat­ ting van de hoeveelheid donkere materie in de Melkweg.

L. CALÇADA/ESO

De Nederlandse astronoom Jacobus Kapteyn bepaalt de grootte en vorm van ons sterrenstelsel, de Melkweg, en beredeneert dat de hoeveelheid donkere materie “niet buitensporig groot” kan zijn.

donkere-materie-probleem opgelost zou worden? De ‘truc’ die ze bedachten om de theorie kloppend te krijgen, zo vertelt astronoom Gianfranco Bertone van de Universiteit van Amsterdam, is om een nieuw deeltje te introduceren dat vlak na de oerknal in grote hoeveelheden voorkwam in ons heelal: het weakly interacting massive particle, afgekort WIMP. Zulke WIMPs zouden dan voortdurend op elkaar botsen, waarbij ‘gewone’ deeltjes ontstaan.

Zo zouden de WIMPs langzaam uit ons universum verdwijnen – ware het niet dat ons heelal uitdijt. “Daardoor wordt het op den duur zo ijl dat de overgebleven WIMPs elkaar niet meer konden vinden”, vertelt Bertone. En dus kon een deel van deze WIMPs blijven bestaan, om nu de donkere materie te vormen.

Dat idee kreeg de wind onder de vleugels toen eind jaren zeventig, begin jaren tachtig een heel andere theorie populair werd: supersymmetrie. Daarin wordt een groot aantal natuurkundige problemen opgelost door aan te nemen dat elk bekend deeltje een nog onontdekt zwaarder broertje heeft. En, zo bleek, het lichtste van die ‘superdeeltjes’ had precies de juiste eigenschappen om een WIMP te kunnen zijn.

Dat kan geen toeval zijn, dachten na-

De sterren in ons sterrenstelsel, de Melkweg, bevinden zich in een enorme schijf. De donkere materie, hier in blauw weergegeven, vormt een bol daaromheen: de zogenoemde halo.

tuur- en sterrenkundigen. Ze doopten de link tussen WIMPs en supersymmetrie het WIMP miracle en zetten een grote zoektocht naar de super­symme­ trische WIMP op poten. Experimenten werden opgetuigd, en toen die niets vonden, volgden grotere, gevoeligere experimenten. Een kwestie van tijd, zo was de gedachte, tot we die WIMP hebben gevangen.

Hoge verwachtingen

Inmiddels is het echter 2019 en hebben we nog steeds geen WIMP gezien. Bovendien zijn er geen aanwijzingen gevonden dat supersymmetrie daadwerkelijk opgaat in ons heelal. De aantrekkelijke link tussen supersymmetrie en WIMPs wordt daarmee ook steeds onwaarschijnlijker.

Daarmee is het vakgebied rond de donkere materie beland in wat wel een crisis wordt genoemd. “Tot een jaar of tien geleden waren de meeste kosmologen, ik inbegrepen, er redelijk van overtuigd dat we binnenkort een oplossing zouden hebben voor het donkere-materieprobleem”, schrijft bijvoorbeeld de Amerikaanse natuurkundige Dan Hooper. “Er stond een ambitieus experimenteel programma op stapel dat bestond uit de deeltjesversneller LHC en een hele waslijst aan experimenten en

ruimtetelescopen. We verwachtten dat we daarmee de aard van donkere materie vast konden stellen en een begin konden maken met het meten van de eigenschappen van het deeltje. Maar hoewel donkere-materie-experimenten de afgelopen jaren een miljoen keer gevoeliger zijn geworden, hebben we er geen teken van deze deeltjes mee gezien. En hoewel de LHC technisch gezien geweldig presteert, zijn er buiten het higgsdeeltje geen nieuwe deeltjes of verschijnselen mee gevonden.”

“Als je wetenschappers naar hun onderbuikgevoel vraagt, zijn er steeds minder die ervan overtuigd zijn dat WIMPs bestaan”, is ook de ervaring van Bertone.

“Ik denk zelf dat het voorbarig was om dertig jaar geleden te roepen dat die WIMPs uiteindelijk wel zouden worden gevonden.”

De Leidse natuurkundige Alexey Boyarsky stelt bovendien dat wetenschappers hun hoop wel heel erg op de LHC hadden gevestigd. Deze deeltjesversneller is weliswaar voornamelijk opgetuigd om het higgsdeeltje te vinden, maar natuurkundigen hoopten vurig dat de miljarden kostende machine ook nog wat andere problemen zou oplossen. Het donkere-materieprobleem bijvoorbeeld, door samen met andere experimenten 3/2019

17