Historia inkijkexemplaar - Abonnement.nl

18E-EEUWS TUSSENJAAR: SEKS, DRANK EN VORMING

De gro o t s t e his t or is c he gebe u r t en is sen

Nr. 2/2019 € 7,25

WOII

BOMMEN bevrijden gevangenen Oudheid

Nazcalijnen

Woestijnraadsel 1861

Het weerbericht

UITGEVONDEN Egypte

RAMSES krijgt een facelift

slavenleger gijzelde de kalief Midden-Oosten Dé supermacht van de 9e eeuw was het islamitische

historianet.nl

BP

kalifaat van de Abbasiden. Omdat de kalief zijn handen vol had aan vijanden van buiten en binnen, riep hij een eliteleger van slavensoldaten in het leven, die hem altijd trouw zouden blijven. Dat viel vies tegen.

!

W U E I N

27e uitgave in de serie ‘Oorlogen & Veldslagen’

WAFFEN SS Eerder verschenen in de Historia serie ‘Oorlogen & Veldslagen’:

Historia ‘Oorlogen & Veldslagen’: is een serie luxe specials met meeslepende verhalen, uitgebreide tijdbalken, gedetailleerde kaarten en prachtige foto’s.

In elk deel worden de belangrijkste slagen en andere beslissende momenten uit de oorlogsgeschiedenis belicht.

Luxe special,95 8 slechts €

VERZAMELBOX

€ 12,50 p. st.

ndkosten) (excl. verze

Verzamel deze serie in de speciale verzamelbox, gemaakt voor 5 specials. Bestel mee!

Na D-day dreigen de geallieerden uit het bruggenhoofd in Normandië te breken. Hitler stuurt er 16.000 leden van de Hitlerjugend op af – in het besef dat de jonge mannen van de Waffen-SS zich dood zullen vechten. De soldaten zijn opgegroeid met het gedachtegoed van de nazi’s en weten 33 dagen lang stand te houden. De SS dankt veel van zijn successen aan de blinde loyaliteit van zijn mannen, maar de onvoorwaardelijke trouw leidt ook tot extreme wreedheid en gruwelijke misdaden tegen burgers.

Nu in Nederland te koop!

Of bestel deze uitgave vandaag nog:

Geen uitgave van O&V meer missen?

Online via www.vipwinkel.nl/magazines/oorlogen-veldslagen Bel Vipmedia: 076-850 70 16 (Nederland) of 03-226 26 34 (België) Of stuur een e-mail naar abo.historia@vipmedia.nl en vermeld bestelnummer 180163 Deze uitgave verschijnt 6 juni 2019 in België in de winkels.

Neem dan een abonnement!

Nu 6 nummers voor slechts € 39,95. Ga naar: oorlogen.mijntijdschrift.net

Een speciale uitgave van

Inhoud 52

GEBOREN VOOR DE STRIJD Prins Eduard was pas zeven toen hij zijn eerste harnas aantrok. Tien jaar later was hij een gevierd ridder en werd hij de Zwarte Prins genoemd.

IMAGESELECT

De weerman heeft het gedaan Toen er in 2011 op het Belgische muziekfestival Pukkelpop vijf doden waren gevallen tijdens een hevig noodweer, kreeg VRT-weerman Frank Deboosere dreigmails, waarin hij zelfs voor moordenaar werd uitgemaakt.

Hij was niet de eerste weerman die persoonlijk verantwoordelijk gehouden werd voor het weer. Zijn Britse collega Robert FitzRoy, een pionier van de meteorologie, werd nog net niet met pek en veren het land uit gejaagd toen zijn voorspellingen iets te vaak niet uitkwamen.

Lees zijn verhaal vanaf pagina 18.

Ernie Ramaker, redacteur Nederland en België

Nummer 2 · 2019 18

De eerste meteoroloog: Robert FitzRoy voorspelt het weer – en wordt de meest gehate man van Engeland.

26

De Europese bovenklasse stuurt zijn zonen op grand tour, en het gaat er wild aan toe.

30

Precisieaanval: Britse bommenwerpers bevrijden Franse gevangenen.

40 42

Spion in dameskleren: Charles d’Éon.

52

96

62

96

De onsterfelijke Perzische soldaten.

Mysterie: Zijn de Nazcalijnen in Peru een boodschap aan de goden?

86

De Zwarte Prins voert als tiener al zijn eigen leger aan.

78

De kolonie Singapore moet de Nederlanders dwarsbomen, maar groeit de Britten boven het hoofd.

76 78

92

30

Puzzel van vele tonnen: Zweedse ingenieurs redden onvervangbaar cultureel erfgoed in Egypte.

66

Tragedie op de Mississippi: Een stoomketel explodeert, de raderboot Sultana vliegt in brand en 1700 mensen vinden de dood.

26

18

62

Koning van de Alpen: Tijdens de Dertigjarige Oorlog was er maar één weg over de bergen. Daar maakte een slimme zakenman handig gebruik van.

Drama op Tasmanië: Ontsnapte gevangenen eten elkaar op.

Een slavenleger verslaat het kalifaat.

Vaste rubrieken 4 Historische plaat

106 Zo deed men dat

6 Nieuws

108 Quiz

10 Geschiedenis in kleur

110 Het prikbord

12 Vraag het historici

112 Ooggetuigenverslag

GUISEPPE RAVA, P.E. WEST/FINE ART LIMITED EDITION PRINTS, WW2CENSOR/DENVER ART MUSEUM/GETTY IMAGES

Historia 2 • 2019

3

4

Historia 2 • 2019

HISTORISCHE PLAAT Een bitterzoete thuiskomst

PIX

In 1967 werd de piloot Robert L. Stirm tijdens een missie boven Noord-Vietnam neergeschoten en gevangengenomen. Na zes jaar werd hij vrijgelaten.

Op de luchthaven in de VS werd hij door zijn gezin onthaald, maar Stirm had gemengde gevoelens: op de dag vóór zijn vrijlating had zijn vrouw om een scheiding gevraagd.

ZA

U

SC

AN

californië, vs 17 maart 1973 SA

E LV

DE

R/

RI

T

Historia 2 • 2019

5

Vraag het historici Wie waren Harley en Davidson?

HARLEY

DAVIDSON

Harley-Davidson 23JDS

F-Head 45° V-Twin 1207 cm3 24 97 km/h 184 kg

Motor Cilinderinhoud Pk Topsnelheid Gewicht

Wie zei:

Harley en Davidson gebruikten vaak hun eigen motoren als ze gingen vissen.

GETTY IMAGES

De motorproducent Harley-Davidson is genoemd naar de vrienden William S. Harley en Arthur Davidson, die samen opgroeiden in Milwaukee in de VS. Als tieners experimenteerden ze al met het plaatsen van motoren in fietsen en daaruit ontstond in 1903 hun eerste echte motorfiets in een schuurtje in de achtertuin van de familie Davidson. Een paar jaar later hadden de vrienden zo veel motoren gemaakt en verkocht dat ze in 1906 hun eerste fabriek konden openen.

Hun grote doorbraak kwam in de Eerste Wereldoorlog, toen het Amerikaanse leger circa 20.000 motoren bestelde. Dat gaf HarleyDavidson zo veel wind in de zeilen dat het bedrijf in 1920 de grootste motorfabrikant ter wereld was, met 67 wereldwijde distributeurs en bijna 30.000 verkochte voertuigen per jaar.

‘Als ik het woord cultuur hoor, trek ik mijn pistool’?

Dit citaat wordt vaak toegeschreven aan nazikopstukken als Hermann Göring en Joseph Goebbels. Maar het is van de Duitse auteur Hanns Johst, een grote culturele naam in nazi-Duitsland. Johst sprak de beroemde woorden voor het eerst op de verjaardag van Adolf Hitler in 1933. Het oorspronkelijke citaat luidde echter: ‘Als ik het woord cultuur hoor, trek ik mijn Browning.’

De oudste voorwerpen die geheel van door mensen gemaakt glas zijn, komen uit Mesopotamië en Egypte en zijn van rond 3500 v.Chr. Deze onder andere blauwe en groene glazen kralen werden waarschijnlijk per ongeluk gemaakt. Bij de bewerking van brons ontstond namelijk het restproduct slak, dat kan worden omgesmolten tot gekleurd glas.

16

Historia 2 • 2019

’s Werelds oudste glas is bewaard gebleven in scherven van kruiken.

SCIENCENEWS

Hoe lang maken we al glas?

Waarom zeggen ze in de VS soccer?

Het woord soccer komt uit Engeland, waar in 1863 een aantal clubs de moderne voetbalregels instelde. Hun versie van de sport werd association football genoemd, wat de spelers afkortten tot assoccer en soccer. In de VS werd het woord vooral gebruikt om onderscheid te maken tussen Europees voetbal en American football.

In het volgende nummer ...

● Wie vond de stofzuiger uit? ● Hoe verging het Karl Marx? ● Hoe snel vloog het eerste vliegtuig?

SHUTTERSTOCK

IMAGESELECT

Waarom hebben edelen blauw bloed?

In de vroege middeleeuwen gingen de Spaanse koningen beweren dat ze sangre azul (blauw bloed) hadden. Als de vorsten tegen de donkere Moren vochten om het Iberisch Schiereiland, hieven ze hun zwaardarm om hun blauwe aderen te tonen. Die gaven blijk van hun hoge status en lieten zien dat hun bloed niet was vermengd met dat van de vijand.

De mythe van het blauwe bloed breidde zich in de middeleeuwen uit.

Vorsten werkten, anders dan boeren, niet op het land en werden niet bruin.

De blauwe aderen tekenden zich dus duidelijk af tegen hun bleke huid.

top 5 Wat is het meest verkochte album?

Welk album wereldwij verkocht, is omstreden.d het meest is zijn rechtstreeks door Deze getallen de betreffende platenmaatschappijen bevestigd.

Michael Jackson

– Thriller

47,3 miljoen

The Eagles – Their

Greatest

Shania Twain – Co

me On Ov

32,2 miljoenHits

29,6 miljoen er

Led Zeppelin – Le In de middeleeuwen was een lichte huid een statussymbool.

d Zeppelin IV

29 miljoen

Whitney Houston – Th

e Body

28,6 miljoenguard SHUTTERSTOCK

Wat is de grootste kerk ter wereld?

Wie zei:

‘De pen is machtiger dan het zwaard’?

Deze beroemde woorden komen uit het toneelstuk Richelieu uit 1839 van de Brit Edward BulwerLytton. Het idee – dat communicatie boven geweld staat – was echter al in de oudheid bekend.

Een van de vroegste voorbeelden stamt van de Griekse dichter Euripides, die in de 5e eeuw v.Chr. schreef dat ‘de tong machtiger is dan het zwaard’. Ook de Bijbel kent er een variatie op, namelijk dat Gods woord ‘scherper is dan een tweesnijdend zwaard’.

Met zijn 158 meter hoogte en 30.000 m2 oppervlak is de Basilique Notre-Dame de la Paix in Ivoorkust ’s werelds grootste kerk. Hij staat in de hoofdstad Yamoussoukro en werd ingewijd in 1990, nadat er vijf jaar aan was gebouwd. De bouw kostte bijna 270 miljoen euro en was zeer controversieel in het arme Afrikaanse land.

Het ontwerp is gebaseerd op de Sint-Pietersbasiliek in Rome, die sinds 1626 de grootste was, maar de Basilique Notre-Dame de la Paix is nog net iets groter.

Anders dan zijn voorbeeld is hij opgebouwd uit staal en beton en daarna bekleed met marmer. Er passen 18.000 mensen in de kerk, maar omdat er

niet veel christenen in de omgeving wonen, tellen de kerkdiensten vaak maar een paar honderd bezoekers.

158 meter

De enorme kerk was als pelgrimsoord bedoeld voor Afrikaanse katholieken.

Historia 2 • 2019

17

IMAGESELECT

METEOROLOGIE

Kikker voorspelde weer

Tekenaars zagen de verwende weerkikker helemaal voor zich.

AMERIKAANSE ONAFHANKELIJKHEID WAS MOGELIJK DOOR HET WEER

Door een dichte mist kon rebellengeneraal George Washington in 1776 ontsnappen aan de Britten, die hem bij Long Island hadden omsingeld. Dankzij de vlucht slaagden de Amerikaanse koloniën erin onafhankelijk te worden van Groot-Brittannië.

die ook grapte dat de voorspellingen van Robert FitzRoy mogelijk de doodsteek zouden betekenen voor de Engelse taal.

‘Een uitdrukking als “Met alle winden meewaaien” wordt onbegrijpelijk als we weten dat de wind is onderworpen aan vaste wetten. En iemand een “weerhaan” noemen is geen belediging meer.’

Het grootste blijk van vertrouwen kreeg FitzRoy echter toen een lakei van koningin Victoria op een zondagochtend voor de deur stond van zijn huis aan Onslow Square in Londen: de majesteit was van plan naar haar zomerresidentie op Isle of Wight te varen en wilde zeker weten dat het rustig weer zou zijn tijdens de tocht.

Succes door hard werken De weerberichten kwamen er niet zomaar. Op 130 weerstations in het hele land maten FitzRoys mensen luchtdruk, temperatuur en luchtvochtigheid. Ook registreerden ze de windsnelheid aan de grond en schatten ze die in de hogere luchtlagen in op basis van de wolken.

Verder observeerden ze het zeeoppervlak en maten ze de hoeveelheid neerslag.

Alle data werden naar het hoofdkantoor aan de Parliament Street in het centrum van Londen getelegrafeerd. Een staf van

22

Historia 2 • 2019

De Duitsers beschikten over wel heel speciale meteorologen, zo berichtte een Brits tijdschrift in 1829.

‘Twee kikkers van de soort Rana arborea worden in een glazen pot met een diameter van 45 centimeter geplaatst. Onderin ligt 10 centimeter water en er staat een trapje in de pot.’

Dat trapje was waar het om ging, aldus de Duitsers: ‘Als het droog wordt, klimmen de kikkers de trap op en komt er regen, dan gaan ze het water in.’ Als beloning kregen de kikkers een vlieg.

Volgens het blad waren weerkikkers vrij populair, maar zaten ze er vaak naast. Ze leefden echter voort in de taal: de bijnaam voor een meteoroloog in het Duits is Wetterfrosch, weerkikker.

10 man zette de observaties in schema’s, die op FitzRoys bureau werden gelegd.

Dan kon hij het weerbericht schrijven.

Om 11.00 uur – slechts een uur nadat de cijfers van de weerstations ontvangen waren – ging de voorspelling door naar onder meer de scheepsverzekeringsmaatschappijen, The Times, de Board of Trade, de marine en de Royal Humane Society, die de zeereddingsdienst wilde verbeteren. En stormwaarschuwingen bereikten de havens op tijd.

‘Deze waarschuwingssignalen worden zo snel doorgestuurd dat ze een half uur na Londen te hebben verlaten, al aan de kust te zien zijn,’ noteerde FitzRoy trots.

Woede door verkeerde berichten De voorspellingen klopten opvallend goed, blijkt uit een onderzoek uit 1863.

Daarin verklaren 46 van de 56 ondervraagde havenmeesters ‘zeer tevreden’ te zijn. Zeven hadden er geen mening en slechts drie waren er ontevreden.

Toch was het onvermijdelijk dat een weerbericht er een enkele keer naast zat. Soms bleef een voorspelde storm uit, zodat de reders hun schepen voor niets in de haven hadden gehouden – en geen geld verdienden. En soms, zoals in april 1862, klopten de berichten van geen kant en werden de zeelui en de burgerbevolking toch verrast door de regen.

Lezersbrieven gaven FitzRoy de schuld – zoals meteorologen nu nog steeds kritiek krijgen bij slecht weer en een voorspelling die niet uitkomt. The Times plaatste een verontschuldiging.

‘Het publiek heeft met belangstelling en, naar wij vrezen, enig leedvermaak

opgemerkt dat wij elke ochtend een verwachting plaatsen van het weer van de komende twee dagen. Wij eisen niet de eer op als de voorspelling een keer klopt, maar wensen ook niet verantwoordelijk te worden gehouden voor de vele fouten.

Vorige week leek de natuur een spelletje te spelen met het wetenschappelijke werk van de meteorologen.’

In reactie op de kritiek schreef FitzRoy in de zomervakantie van 1862 een boek waarin hij de meteorologische principes verklaarde. Het werd het 450 pagina’s tellende The Weather Book, waarin hij populairwetenschappelijke analyses afwisselde met persoonlijke verslagen.

Het boek werd goed ontvangen.

‘Wie hem een weerprofeet noemt, plaatst hem in dezelfde categorie als de mensen die “weerwijsheid” een slechte reputatie hebben bezorgd,’ schreef het erkende tijdschrift London Review.

Ook in het buitenland oogstte FitzRoy lof. Het belangrijke wetenschappelijke genootschap Observatoire de Paris volgde zijn resultaten op de voet, en in 1863 opende Frankrijk zijn eigen weerdienst op basis van FitzRoys ideeën. Niet lang daarna volgden Duitsland, Spanje, Portugal, Italië en Rusland. En het KNMI werd zelfs al in 1854 opgericht.

Donkere wolken pakken zich samen Desondanks was de Britse wetenschap niet overtuigd. FitzRoy had nog geen complete theorie gepresenteerd over het ontstaan van het weer en sommigen noemden zijn methoden hocus pocus.

‘Het is triest, maar waar: veel stormen die de admiraal heeft voorspeld, zijn nooit gekomen, terwijl er wel stormen zijn geweest die hij juist niet voorzag.

Die feiten bewijzen dat er geen theorie kan worden verbonden aan dergelijke voorspellingen,’ zo vatte de krant Park Lane Express het samen.

Anderen waren minder diplomatiek: ‘Van waterdamp in de lucht heeft hij de ballen verstand,’ aldus een anonieme schrijver die zich ‘B’ noemde.

Een ander punt van kritiek was dat het meteorologisch instituut de Board of Trade inmiddels nogal wat geld kostte.

HET WEER SPEELDE EEN ROL BIJ DE FRANSE REVOLUTIE

In 1788 werd in grote delen van Frankrijk de oogst door hagel verwoest. Door het tekort aan graan werd het brood duurder en moesten veel burgers honger lijden. De situatie vergrootte de onvrede over Lodewijk XVI en op 14 juli 1789 begonnen de Parijzenaren de Franse Revolutie.

Techniek hielp meteoroloog Nauwkeurige metingen van temperatuur, luchtdruk en windsnelheid zijn cruciaal voor het werk van een meteoroloog. Via de telegraaf kreeg Robert FitzRoy metingen uit heel Groot-Brittannië, waarmee hij berekende hoe het weer zich zou ontwikkelen.

NATIONAL PORTRAIT GALLERY

THERMOMETER: Lucht, water en metalen zetten uit en trekken zich samen onder invloed van de temperatuur. Daardoor kon FitzRoy met een glazen buis met kwik de luchttemperatuur meten. Het principe achter de thermometer was al in de oudheid bekend, maar werd pas bruikbaar toen de Duitse natuurkundige Gabriel Fahrenheit in 1724 een temperatuurschaal opstelde. De Zweed Anders Celsius presenteerde zijn eigen schaal in 1742.

GETTY IMAGES

Zeeofficier Robert FitzRoy was zeer geïnteresseerd in weersverschijnselen.

TEMPERATUUR

BNPS

TELEGRAAF: De elektrische telegraaf, uitgevonden in 1837, was een onmisbaar hulpmiddel voor FitzRoy. Via het telegraafnet stuurden weerstations hun data snel naar zijn kantoor in Londen, vanwaar de weerberichten werden uitgewerkt. Dan stuurde de meteoroloog per telegraaf stormwaarschuwingen naar de havens en weerberichten naar kranten en andere afnemers.

WINDMETER: De anemometer bestond uit vier halve bollen op een verticale as. Als de wind vat kreeg op de bollen, ging de as draaien en werd er een telwerk geactiveerd. Door de wind een tijdlang te meten kon FitzRoy de snelheid berekenen.

De anemometer stamt uit 1846. De windsnelheid werd gemeten op een schaal die in 1805 was ontwikkeld door de Ierse wetenschapper Francis Beaufort. De schaal heeft 13 waarden – van 0 tot 12.

NATIONAL WEATHER SERVICE COLLECTION

IMAGESELECT

COMMUNICATIE

WIND

LUCHTDRUK BAROMETER: Robert FitzRoys barometer bestond uit een glazen vacuümbuis. De bovenkant was dicht en de onderkant stak in een open schaal met kwik. De luchtdruk, ofwel de druk die de atmosfeer op de aarde uitoefent, duwde het kwik in de buis omhoog.

De buis was voorzien van een schaal, waarop de hoogte van de kwikkolom werd afgelezen.

Bij een druk van 1 atmosfeer is de kolom 760 mm. Als de luchtdruk stijgt, stijgt de kolom mee en bij een lagere druk daalt hij.

Het principe achter de barometer werd in 1643 door de Italiaan Torricelli beschreven.

Historia 2 • 2019

23

KUNST

Jonge verlichters hielden een

DOOR TIM PANDURO

Onstuimig tussenjaar ‘Bildungsreizen’ naar steden en oude ruïnes waren in de 18e eeuw helemaal hip onder de avontuurlijke jongeren van Noord-Europa. Een ervaring voor het leven, al vielen sommigen ten prooi aan ziekten en waanzin.

Jongeren op ontdekking Zelfverzekerde jongemannen van adel ondernamen in de 18e eeuw een ‘bildungsreis’, op zoek naar kunst, cultuur en muziek.

I

n de 18e eeuw ging de jeugd uit de hogere klasse in Noord-Europa graag op reis om zich te vormen. Deze grand tour ging vaak naar steden als Parijs of Wenen.

Tijdens hun verblijf in de Franse hoofdstad konden de jongemannen naar de tuinen van Versailles, terwijl ze in Oostenrijk genoten van de klanken van populaire kerkmuziek in de barokke Karlskirche. Maar geen land trok meer reizigers dan Italië.

‘Een man die niet in Italië geweest is, voelt zich altijd tekortschieten

omdat hij niet heeft gezien wat je zou verwachten,’ constateerde de Brit Samuel Johnson in 1777.

Reizen schoot in die tijd niet erg op: een koets legde 50 à 60 kilometer per dag af. Een Britse reiziger deed daarom een dag of vier over de reis van Calais naar Parijs, terwijl de tocht van Florence naar Rome zo’n zes dagen duurde. De reizigers overnachtten in herbergen.

Een jonge Brit was algauw 100.000 pond kwijt aan een jaartje toeren – bijna anderhalve ton in euro’s.

RITZAU SCANPIX

Ruïnes uit de oudheid waren in de 18e eeuw trekpleisters.

26

Historia 2 • 2019

Feestjes en meisjes aantrekkelijker dan cultuur en kennis Hoewel culturele vorming het doel was van de grand tour zagen veel jongeren er een buitenkans in om te drinken en te feesten. Volgens critici kwamen ze niet thuis met culturele bagage, maar met geslachtsziekten en ruige verhalen over dronkenschap.

‘Ze weten alleen nog waar ze de beste wijn kregen of de mooiste vrouwen ontmoetten,’ vatte de Engelse lady Mary Wortley Montagu de reis samen in een brief.

In 1725 beschreef de Londense krant Mist’s Weekly Journal Parijs zoals we nu plaatsen als Lloret de Mar karakteriseren, waar reizigers tot drie uur in de nacht dronken, ‘waarna ze naar huis gaan, tenzij ze een bordeel tegenkomen. Hun dagboek houdt bij hoeveel flessen ze hebben geleegd en aan welke uitspattingen ze deelnamen.’

Veel mannen kregen syfilis en gonorroe van buitenlandse vrouwen, ‘samen met hun andere diensten’, schreef de krant.

De diligence was een geliefd vervoermiddel voor de cultuurreizen van de 18e eeuw.

WW2CENSOR/DENVER ART MUSEUM

Lekker weg SHUTTERSTOCK

Culturele vorming kost tijd.

Een reiziger was minstens enkele maanden van huis, maar sommigen hielden het zelfs jaren vol in het buitenland.

Jonge academici studeerden een semester of twee aan een buitenlandse universiteit, anderen genazen van een ziekte. Mensen met tuberculose trokken naar het zuiden in de hoop dat een warm klimaat hun lijden zou verlichten.

Kunstenaars spanden echter de kroon. Vaak bleven ze langer in het buitenland om financiële redenen. Toen de Deense beeldhouwer Bertel Thorvaldsen naar Rome ging, merkte hij dat hij daar veel meer opdrachten kreeg dan in Denemarken. Na een studiereis van 41 jaar ging hij in 1838 maar weer eens op huis aan.

Italianen sleten vervalsingen

GETTY IMAGES

De vulkaan Vesuvius was van 1631 tot 1944 bij vlagen actief.

Britse satirici namen jonge edellieden die ten prooi vielen aan zwendelaars op de hak.

Gevaren loeren overal Reizen in het buitenland kon in de 18e eeuw een riskante bedoening zijn. Dat ondervond de dichter Johann Wolfgang von Goethe in 1786 tijdens een bezoek aan Rome.

‘In onze wijk zijn in drie weken tijd vier mensen vermoord,’ merkte de Duitser op.

Toeristen huurden daarom vaak bewakers in die hen onderweg beschermden. Maar roversbendes vormden niet het enige gevaar.

Veel reizigers hadden last van diarree door

vuil drinkwater en slecht voedsel of liepen parasieten op. Zo werd er in 1785 bij de latere Britse parlementariër James Dawkins een lintworm van ruim 20 meter verwijderd tijdens zijn verblijf in Dresden.

Ook de natuur kon vol gevaren zijn. Graaf Frederick Hervey uit Bristol liep enorme brandwonden op toen hij in 1766 te dicht in de buurt kwam van een gloeiend heet rotsblok op de vulkaan Vesuvius.

Historia 2 • 2019

27

RITZAU SCANPIX

Na een paar maanden in het buitenland hadden reizigers zoveel wereldkunst gezien dat velen zich een deskundige waanden. Maar het was niet alles goud wat er blonk. Dat meende althans de Brit Philip Francis: ‘De beste werken die we in Engeland hebben, zijn slechts goede kopieën,’ stelde de politicus vast in zijn memoires.

Volgens Francis kon de paus eerder ‘zijn gelovigen protestants maken’ dan ze overhalen om originele kunst aan buitenlandse bezoekers te verkopen.

Wel werden er veel vervalsingen aan de naïeve reizigers gesleten. Velen van hen kochten bovendien schilderijen als souvenir van de plekken waar ze geweest waren. Een geliefd motief was bijvoorbeeld het San Marcoplein in Venetië.

TWEEDE WERELDOORLOG

t e m d j i r v Be

p l : e i s r h e l d a j v i r n t a s a s t t Luch loten verze s e g p o

In februari 1944 zit de gevangenis van het Noord-Franse Amiens propvol verzetsstrijders. Een aantal zijn door de Duitsers ter dood veroordeeld, en uit wanhoop smeken ze de Britse luchtmacht het complex te bombarderen, zodat ze kunnen ontsnappen. Het is een van de meest gewaagde bevrijdingsacties van de oorlog.

FRANKRIJK/1944 Frankrijk is bezet door de nazi’s.

In de eerste AMIENS jaren stelt het verzet onder FRANKRIJK het volk weinig voor, maar in 1943 en 1944 groeit de Franse verzetsbeweging, la Résistance, met de dag.

30

Historia 2 • 2019

n e m m o b Tijdens Operatie Jericho vielen Mosquito-bommenwerpers de gevangenis van Amiens van geringe hoogte aan.

P.E. WEST/FINE ART LIMITED EDITION PRINTS

Historia 2 • 2019

31

MIDDELEEUWEN

De

100 JAAR STRIJD OM DE FRANSE TROON ENGELAND LONDEN CrĂŠcy PARIJS Poitiers

ENGELS GRONDGEBIED Gascogne (1360)

F R A N K R IJ K

Toen de Franse koning Karel IV in 1328 stierf zonder erfgenaam, viel de troon aan de Engelse koning Eduard III toe. Maar de Franse edelen wilden geen bevelen opvolgen van een 16-jarige Engelse knul en kroonden een neef van Karel IV: Filips VI van Valois.

Een kleine 10 jaar later, in 1337, brak er een gewapend conflict uit toen Filips het Engelse graafschap Gascogne veroverde.

De Engelsen waren in de eerste jaren van de oorlog het sterkst, en bij een wapenstilstand in 1360 hadden ze heel Zuidwest-Frankrijk in handen.

Maar de Honderdjarige Oorlog zou nog tot 1453 duren.

De Zwarte Prins bezorgde Engeland vele overwinningen in het eerste deel van de Honderdjarige Oorlog.

IMAGESELECT

kreeg Frankrijk klein De oorlogskoning Eduard III had grote verwachtingen van zijn zoon, die al op zijn 16e de Engelse troepen aanvoerde in de strijd tegen aartsvijand Frankrijk. Prins Eduard, beter bekend als de Zwarte Prins, was een 14e-eeuwse superster: vrouwen lagen aan zijn voeten en mannen wilden voor hem sterven.

Historia 2

•

2019

53

DOOR TROELS USSING

MIDDELEEUWEN

D

e Engelse prins Eduard voelt de aarde trillen in de namiddag van 26 augustus 1346. Bij Crécy komen duizenden Franse ridders met geheven lans op hem af. Maar de 16-jarige prins vertrekt geen spier. De Engelse troonopvolger is voor de duvel niet bang: hij heeft nog maar weinig ervaring, maar is een geboren strijder.

Zes weken eerder is de prins geland op de Noord-Franse kust samen met zijn vader, de Engelse koning Eduard III, die

de Franse troon opeist. Sindsdien hebben ze met een leger van zo’n 14.000 man huisgehouden op het continent.

De Franse koning, Filips VI, zag hoe de vijand zijn land verwoestte en heeft gezworen dat de Engelsen Frankrijk ‘niet zonder gevecht zullen verlaten’, zoals de kroniekschrijver Jean Froissart vertelt.

Bij de plaats Crécy, 200 kilometer ten noorden van Parijs, moeten 27.000 Franse troepen de Engelsen een halt toeroepen. Een deel van het leger bestaat uit ridders, die op 26 augustus op de

jonge Eduard afstormen. Het voetvolk van de prins vormt de rechterflank van de Engelsen, en de soldaten hebben palen in de grond geslagen om de Franse paarden te stoppen. Langboogschutters maken het de ridders moeilijk.

Maar lang niet alle paarden worden door de pijlen geveld, en er barst een hels kabaal los als de voorste Franse ruiters op de Engelse verdediging stuiten. Lansen slaan tegen schilden terwijl paarden steigeren en hun ridder afwerpen om de ingegraven palen te vermijden. De Franse

Zwarte Prins is heet hangijzer Sinds de 14e eeuw redetwisten de Engelsen en de Fransen over de vraag of Eduard, bijgenaamd de Zwarte Prins, een edele ridder of een bloeddorstige barbaar was.

Zelfs nog vandaag de dag verhit deze vraag de gemoederen.

Wij Fransen gaven Eduard de bijnaam Le Prince Noir. Hij had die naam verdiend omdat hij zo harteloos tekeerging tijdens zijn plundertochten dat zijn ziel zo zwart als roet geweest moet zijn.

Een Franse kroniekschrijver meldt dat Eduard ‘zo slecht als een leeuw’ was en ervan genoot zijn vijanden te bestrijden. Vooral zijn plundertocht in 1355 en 1356 bezorgde hem een slechte naam in Frankrijk.

54

Historia 2 • 2019

Eduard bekommerde zich totaal niet om de burgerbevolking. In Caen ‘moest elke man toekijken hoe zijn moeder en zuster werden vermoord, zijn vrouw en dochter werden verkracht en zijn huis werd leeggeroofd en platgebrand,’ zoals Jean le Bel schrijft. Volgens een ander verslag doodde de prins 3000 mannen, vrouwen en kinderen in Limoges, al smeekten ze op hun knieën om genade.

WAAR KOMT DE NAAM VANDAAN?

WAS HIJ GOED OF SLECHT?

Eduard was zeer hebzuchtig tijdens zijn veldtochten in Frankrijk. Arme boeren en ambachtslieden werden beroofd van hun bezittingen, en als de inwoners van een dorp hem niet meteen hun waardevolle voorwerpen overhandigden, brandde hij de huizen plat.

SHUTTERSTOCK

rgume a e s l e g n E

umenten g r a e s n a Fr

INHALIG OF GUL?

HARTELOOS OF LIEFDEVOL?

n t en

De bijnaam The Black Prince ontstond omdat Eduard in een zwart harnas vocht. Daarmee was hij herkenbaar, want de meeste ridders droegen een glimmend harnas.

Hier in Engeland zien we de Zwarte Prins als een echte gentleman. Hij droeg de grondbezitters op hun boeren ‘rechtvaardig en fatsoenlijk’ te behandelen en hen te beschermen tegen ‘onderdrukking en uitbuiting’.

Onzin! Eduard was een uiterst gul heerschap.

Hij schonk zijn vrienden mooie kleren en zijn vrouw 9000 parels. En de prins dacht niet alleen aan zijn naasten. In Spanje liet hij de buit van goud en zilver omsmelten om zijn soldaten te kunnen betalen.

Dat is een totaal verkeerd beeld van de prins. Alle Engelsen weten dat Eduard woedend werd als zijn mannen gevangenen mishandelden.

Thuis was Eduard niet alleen rechtvaardig, maar ronduit liefdevol.

Hij noemde zijn vrouw ‘mijn ware geliefde’ en was haar nooit ontrouw.

SHUT

zijn tijd en zal het aartsvijand Frankrijk troepen voeren de druk flink op, en een ook in de toekomst knap lastig maken.

Engelse ridder wordt met een verzoek om hulp naar koning Eduard gestuurd, die zich met de reserves op een naburige Prins trekt zijn zwarte harnas aan heuvelrug bevindt.

Eduard is al op jonge leeftijd in de ban ‘Is mijn zoon dood of gewond?’ roept van de oorlog. De prins is pas zeven jaar de koning als de boodschapper opduikt. als hij in 1337 speciaal voor zijn postuur ‘Nee, mijn heer, maar hij heeft het een miniharnas op maat laat maken door moeilijk en verzoekt daarom om uw een wapensmid. hulp,’ antwoordt de ridder.

In zijn jonge jaren krijgt Eduard les ‘Rijd terug, en zeg tegen degenen die in paardrijden, krijgskunst en hoofse je hebben gezonden dat ze mij niet om manieren, want hij moet zich wel netjes hulp moeten vragen zolang hij in leven gedragen. Bovendien heeft de jongen is. Laat de jongen zijn sporen verdienen,’ een vaste plaats op de tribune tijdens de zegt de koning volgens Jean Froissart. riddertoernooien in zijn land, en vanaf En het duurt niet lang of Eduard laat zijn 13e verjaardag doet hij zelf mee. zien dat hij zijn mannetje staat tegen de Deze toernooien bieden ridders de Franse overmacht. kans prijzen en aanzien in de wacht te ‘De jonge prins slepen, maar moelegde een wonderten de mannen ‘Hij vocht dapper omdat baarlijke moed aan vooral klaarstomen hij met zijn jeugdige de dag, staand aan voor het slagveld. leeftijd graag zijn roem de frontlinie tegenIn 1337 is de over de vijand, Honderdjarige Oorwilde vestigen.’ rennend tussen de log uitgebroken – Naamloze Engelse heraut over de eerste veldslag paarden, terwijl hij een conflict tussen van de Zwarte Prins in 1346 ridders velde en Engeland en Frankhelmen insloeg. Ondertussen stak hij rijk om de Franse troon. Daarom heeft zijn mannen een hart onder Engeland bekwame soldaten nodig. de riem, hielp hij gewonde Al in 1346 is Eduards vader, koning kameraden en was hij Eduard III, van mening dat zijn zoon een lichtend voorklaar is om het Kanaal over te steken om beeld,’ aldus de Entegen de Fransen te vechten. In een gelse kroniekschrijver zwart harnas – dat de kroonprins mogelijk Geoffrey le Baker. de bijnaam ‘Zwarte Prins’ opleverde – De prins bezorgt de leidt Eduard in juli 1346 een Engelse Engelsen nog voor het aanval op de stad Caen. En de 16-jarige duister invalt de zege. strijder maakt meteen naam.

De tiener heeft zijn sporen ‘Hij vocht dapper omdat hij met zijn verdiend. Eduard wacht jeugdige leeftijd graag zijn roem wilde een indrukwekkende vestigen en een goede reputatie wilde loopbaan op het slagopbouwen,’ schrijft een heraut, een veld: de prins ontpopt ambtenaar aan het hof. zich weldra als een Een maand later maakt de Zwarte van de grootste Prins zijn reputatie waar bij Crécy, en strijders van een jaar later trekt hij met zijn vader naar Calais om die havenstad aan de Franse kant van het Kanaal te veroveren.

Tijdens de gevechten raakt de koning gescheiden van de rest van het leger.

Prins Eduard ziet het gevaar van de situatie in en vecht zich met zijn zwaard een weg naar zijn vader. Korte tijd later geven de Fransen zich over. Nu Calais in Engelse handen is sluiten de partijen een wapenstilstand van twee jaar en gaat het Engelse leger terug naar Londen. Eduard III vraagt zijn vrouw de prins te belonen: ‘Vertroetel hem, want zonder hem had de vijand me te pakken gekregen.’

Twee jaar na de triomfen in Frankrijk wordt de koninklijke familie door rampspoed getroffen. In 1348 begint het zusje

Prins Eduard zette de fleur de lis, een symbool van het Franse koningshuis, samen met de Engelse leeuw op zijn wapenschild.

BRIDGEMAN IMAGES

van de prins bloed op te hoesten en raakt haar lichaam met builen bedekt. De pest heeft toegeslagen in Engeland, en een derde van de bevolking bezwijkt eraan.

Pas zeven jaar later kan prins Eduard opnieuw het Kanaal oversteken om weer flink huis te houden in Frankrijk.

Fransen dragen Eduard op handen

TERS

TOCK

De Engelse koning is tevens graaf van Gascogne, een groot gebied in het zuidwesten van Frankrijk. De plaatselijke adel steunt de Engelse kroon: nationalisme is in deze tijd onbekend, en de Fransen zien er geen been in om hun eigen koning de rug toe te keren. Bovendien zijn de Engelsen volgens de inwoners van Gascogne beter in staat om tucht en orde te handhaven.

Daarom krijgt de Zwarte Prins een hartelijk onthaal als hij op 15 september 1355 aankomt in Bordeaux – met een groot leger, volgens een kerkboek.

‘De hele bevolking stroomde toe om hem te verwelkomen,’ aldus Le Baker.

De modebewuste prins is onberispelijk gekleed en heeft zijn persoonlijke

Historia 2 • 2019

55

MIDDELEEUWEN

SLAVEN gijzelt zijn kalief De kaliefen in het Midden-Oosten hadden geen vertrouwen in hun lokale troepen. Daarom bouwden ze een eliteleger op van Turkse ongelovigen, die zeer toegewijd heetten te zijn. Maar de praktijk was anders.

Al snel zaten de heersers gevangen in hun eigen paleizen terwijl de slavensoldaten de dienst uitmaakten.

BAGDAD/861 Het kalifaat van de Abbasiden omvat SAMARRA BAGDAD vrijwel geheel het IRAK Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Het leger bestaat uit vrije Arabieren en Perzen plus regimenten met nietislamitische slavensoldaten van de barre Centraal-Aziatische steppen.

96

Historia 2 • 2019

LEGER In 861 probeerde kalief Al-Moetawakkil zijn machtige slaventroepen aan te pakken.

Dat kostte hem zijn leven.

GUISEPPE RAVA & OSPREY PUBLISHING

Kalief Al-Moetawakkil

Historia 2 • 2019

97

DOOR KASPER TONSBERG SCHLIE

MIDDELEEUWEN

A

l-Moetawakkil, kalief van het machtige rijk der Abbasiden, maakte zich klaar voor een feestelijk diner in zijn paleis in de regeringsstad Samarra. De zon was net onder, en met uitzicht over de rivier de Tigris begon hij met zijn Turkse legerleiders en zijn zoon Al-Moentasir aan de maaltijd.

Al-Moetawakkil was snel dronken en beklaagde zich over zijn Turkse slaventroepen, die hém tot hún slaaf zouden hebben gemaakt. Ze bemoeiden zich continu met rijkszaken en ze stelden onredelijke eisen. Daarom had hij recent grote stukken land geconfisqueerd van twee van de machtigste Turken.

Toen de kalief tegen twaalven met 14 bekers wijn op half in slaap was gesukkeld, stormde er plots een horde slavensoldaten

ze zelf konden bepalen welke oorlogen naar binnen. Voordat de kalief op kon ze wilden voeren en wie ze als heerser staan werd hij getroffen door een wensten. De moord op Al-Moetawakkil zwaard, dat zijn oor eraf hieuw en zich leidde echter tot een conflict dat voor het diep in zijn schouder boorde. Bloedend kalifaat catastrofaal zou blijken. en wel probeerde Al-Moetawakkil zich te verzetten, maar hij werd keer op keer gestoken en zakte uiteindelijk in elkaar.

Kalief vreesde zijn eigen troepen Dood. De hoogste leider van de moslims, 50 jaar eerder was het kalifaat van de Gods representant op Abbasiden ’s werelds ‘Al-Moe’tasim gaf ze aarde, was in zijn grootste supermacht. eigen paleis vermoord Het rijk liep als een zijden jassen met een door een armoedig 5000 kilometer lange geweven patroon en stelletje heidenen gordel van Tunis in riemen [...] van goud.’ uit Centraal-Azië die het westen tot Kaboel nauwelijks Arabisch in het oosten. De Historicus Al-Masoedi spraken – maar wel over het uniform van de Turkse slaventroepen Abbasiden, die direct wegkwamen met de zouden afstammen aanslag. Overal in het kalifaat werd het van de profeet Mohammed, hadden in nieuws met ontzetting ontvangen.

750 het kalifaat van de Omajjaden ten ‘De Turken zijn nu onze heersers en val gebracht en de macht gegrepen. Ze de wereld moet in stilte gehoorzamen. wonnen de strijd onder andere door te Maar God de almachtige zal hun een appelleren aan alle groepen in het kalifaat vreselijke dood doen sterven,’ zo schreef die zich gediscrimineerd voelden, zoals een plaatselijke dichter. de religieuze sjiitische minderheid, de Sinds in 815 de eerste Turk naar Perzen en andere niet-Arabieren. De Bagdad was gehaald, waren de heidense Omajjaden hadden hun rijk uitgebreid slaventroepen zo machtig geworden dat naar het westen, maar de Abbasiden

Kaliefen streden om macht in islamitische wereld Na de dood van de profeet Mohammed werden zijn opvolgers, kaliefen, gekozen uit zijn familie.

Die praktijk hield geen stand.

V

KALIFAAT

PERIODE

HOOFDSTAD

Kalifaat van de Rasjidoen

632-661

Medina, Koefa

Kalifaat van de Omajjaden

661-750

Damascus, Harran

Kalifaat van de Abbasiden

750-1258

Koefa, Bagdad, Raqqa, Samarra, Bagdad, Caïro

Ottomaanse Rijk

1517-1924

Söǧüt, Boersa, Edirne, Istanboel

RITZAU/SCANPIX

olgens de Koran was Mohammed (570-632) een profeet van God. In de laatste 10 jaar van zijn leven veroverde Mohammed een groot deel van Arabië, maar toen hij in 632 stierf, was niet duidelijk wie de macht over dit gebied zou erven en de verspreiding van de islam zou voortzetten.

Een islamitische raad bepaalde dat moslimleiders voortaan direct van Mohammed moesten afstammen en kalief zouden worden genoemd.

De kalief Omar, die regeerde vanaf 634, onderwierp grote delen van het Midden-Oosten. Sindsdien hebben allerlei islamitische mogendheden van wie de heersers niet verwant waren aan Mohammed zichzelf tot kalifaat uitgeroepen. Het laatste kalifaat, afgezien van dat van de militie IS, was het Ottomaanse Rijk, dat in 1924 viel.

BRIDGEMAN IMAGES

richtten zich op het oosten en verplaatsten de hoofdstad van Damascus in Syrië naar Bagdad in het huidige Irak.

Met hulp van Perzische ambtenaren stichtten ze een rijke staat met Bagdad als centrum voor wetenschappers en kunstenaars, die financiële ondersteund werden en zich vrij mochten ontwikkelen. De periode 786-809 wordt wel het islamitische gouden tijdperk genoemd.

In 815 stond de Abbasidische kalief Al-Ma’moen onder druk: het Byzantijnse Rijk dreigde binnen te vallen vanuit het noorden en langs de Tigris in het huidige Irak kwamen nomaden en stammen in opstand. Ook kampte Al-Ma’moen met muiterij onder zijn eigen troepen, die werden gevormd door Arabieren, Perzen en edelen uit Khorasan in het huidige Afghanistan. Hij vreesde dat de troepen loyaler waren aan hun eigen stam dan aan de kalief in Bagdad.

Zijn broer Al-Moe’tasim wist raad: de Abbasiden moesten geen soldaten meer rekruteren binnen het kalifaat, maar slaventroepen kopen uit het grensgebied in het oosten, waar Turkstalige stammen

Onder de Abbasidische kaliefen trokken geleerden uit heel het kalifaat naar de hoofdstad Bagdad, waar ze zich o.a. konden verdiepen in geneeskunde, geografie en wiskunde.

leefden op de Centraal-Aziatische steppen in onder meer het huidige Oezbekistan, Turkmenistan en Kazachstan.

in het kalifaat. Als ze werden geïsoleerd van de rest van de samenleving en goed in de gaten werden gehouden, waren ze alleen gebonden aan hun heer, de kalief, aan wie ze alles verschuldigd waren.

Slaventroepen zijn troef Dit voorstel loste diverse problemen op.

De slaven zouden geen familie hebben

De slaventroepen kwamen meestal van Turkstalige stammen uit het huidige Kazachstan, Oezbekistan en Turkmenistan. Ook werden ze wel gekocht in Transkaukasië tussen de Zwarte en de Kaspische Zee. Het emiraat Córdoba stichtten de Omajjaden in 756, toen de Abbasiden hun kalifaat veroverden. In de 10e eeuw ging het zich kalifaat noemen.

KAZACHSTAN

OEZBEKISTAN

TRANSKAUKASIË

Samarkand

TURKMENISTAN

Zwarte Zee

Kaspische Zee

Constantinopel B y z a n t ij nse R ij k

SPANJE Córdoba Sabtah

Mid

TUNESIË

della

EGYPTE

Mekka

od e

De Tahiride-dynastie kreeg in 821 de macht over o.a. Perzië, maar betaalde tribuut aan de kalief in het huidige Irak.

Z ee

De Abbasiden probeerden tevergeefs greep te houden op hun machtige rijk.

IRAN

A r a bië

Caïro

R

Het Aghlabiden-emiraat viel formeel onder Bagdad, maar kreeg in 800 zelfbestuur.

IRAK

ndse Zee

Cyrenaica

MAROKKO Het rijk van de Idrisiden werd in 789 gesticht door gevluchte sjiieten en verklaarde zich onafhankelijk.

AFGHANISTAN Samarra Bagdad

Abbasiden verloren gaandeweg de controle In 750 namen de Abbasiden de macht over van de Omajjaden. Om dit voor elkaar te krijgen, hadden de Abbasiden onder andere steun gezocht bij de nietmoslims in het kalifaat en de religieuze sjiitische minderheid.

Na de zege keerden de Abbasiden zich echter tegen de sjiieten, die massaal vluchtten en nieuwe rijken stichtten. Uit woede over de heidense slavensoldaten en door decennia van onrust rukte een deel van het kalifaat zich bovendien los.

Na een langdurige belegering nam de kalief Omar in 637 de heilige stad Jeruzalem in.