4 อุตสาหกรรมสีย้อมผ้า

อุตสาหกรรมสีย้อมผ้า อ.ดร.วีรนุช สระแก้ว สาขาวิชาเคมี ภาควิชาวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม

ประวัติสีย้อมผ้า 

ประเทศจีนถือเป็นชนชาติแรกที่ปรากฏหลักฐานว่ามีการย้อมผ้า (ตั้งแต่ 3,000 ปี ก่อนคริ สกาล) นอกจากนี้ยังพบชนชาติอื่นๆ ที่มีการย้อมผ้า เช่น ชาวยุโรปในยุคโลหะ (2,500 ถึง 800 ปี ก่อนคริสตกาล) ชาวอินเดีย (2,500 ปี ก่อนคริสตกาล) และชาวอียิปต์ (1,450 ปี ก่อนคริสตกาล) ที่พบหลักฐานการย้อมผ้าด้วยสีสันหลากหลาย ในสมัยโบราณ มนุษย์ ตกแต่งผ้าจากวัสดุธรรมชาติชนิดต่างๆ เช่น การใช้ใบไม้ ดอกไม้ หรือกิ่งไม้ ยึดติดกับผ้า ด้วยไข่ขาว หรือเลือด อีกวิธีหนึ่งคือการถูวัสดุที่มีสีต่างๆ ลงบนผ้า ซึ่งมีข้อเสียคือไม่ทนต่อ การซักล้าง และการสวมใส่ จนกระทั่งมนุษย์สามารถค้นพบวิธีการย้อมผ้าด้วยสีธรรมชาติ โดยการนาผลไม้ไปตาให้ละเอียดแล้วนามาต้มรวมกับผ้า ทาให้เส้นใยผ้าเปลี่ยนสี และทน ต่อการซักล้างมากขึ้น สีย้อมธรรมชาติส่ว นใหญ่ จ ะได้ม าจากพืช หรือสัตว์ เช่น สีแ ดง ได้ม าจากครั่ ง ซึ่ง เป็นแมลงตัว เล็กๆ สีน้าเงิน ได้จ ากคราม สีดา ได้ม าจากผลของ มะเกลือ สีเหลืองได้มาจากขมิ้น เป็นต้น ตั้งแต่อดีตจวบจนถึงปัจ จุบันนี้ วิธีการย้อมผ้า ยังคงใช้วิธีที่ไม่แตกต่างมากนัก โดยการนาผ้าที่จะย้อมไปชุบน้าให้เปียกแล้ว นาไปต้ม ใน น้าสีเป็นเวลาหลายชั่วโมง

การพัฒนาสีสังเคราะห์ 

ในปี ค.ศ. 1856 วิ เลี่ ยม เพอร์ คิน (William Perkin) ได้ ค้น พบสี สังเคราะห์โดยบังเอิญจากการพยายามสังเคราะห์ยาควินนิน เพื่อใช้รักษาโรค มาลาเรีย ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมาถือเป็นยุคที่ 2 ของสีย้อมผ้าซึ่งเป็นจุดสาคัญของ การแบ่ง แยกยุคสมัย ของสีย้อ มผ้า จากยุค สีย้อ มธรรมชาติ ม าสู่ ยุคสี ย้อ ม สังเคราะห์ สืบเนื่องจากการค้นพบของ วิเลี่ยม เพอร์คิน ทาให้ มีการคิดค้นสี ชนิดใหม่ๆ เพิ่มขึ้นประมาณ 500 กว่าชนิด ภายในปี ค.ศ.1900 โดยประเทศ อังกฤษ เยอรมันนี และฝรั่งเศส เป็นประเทศ ที่มีการพัฒนาสีสังเคราะห์ ม าก ที่สุด สีย้อมสังเคราะห์ส ามารถใช้ย้อมเส้นใยที่ได้จ ากพืช (Cellulose) แต่สีย้อมสังเคราะห์ที่ใช้อยู่ในสมัยนั้นไม่ส ามารถย้อมเส้น ใยพอลิ เอสเทอร์ และไนลอนได้แต่หลังจากนั้นไม่นานก็ได้มีการคิดค้น สีที่ส ามารถย้อมเส้นใย สังเคราะห์ได้ คือ สีดิส เพอร์ อะโซ (Disperse Azo) และใช้ม าจนถึง ปัจจุบันนี้ โดยส่วนมากใช้ย้อมผ้าโพลิเอสเตอร์ ช่ว งทศวรรษ 1950 ถือเป็น ช่วงที่สาคัญที่สุดของการคิดค้นสีย้อมสังเคราะห์ เพราะเป็นช่ว งที่ สีรีแ อคทีฟ (Reactive Dye) ถือกาเนิดขึ้น ซึ่งเป็นสีที่มี ความยึด เกาะกับเส้นใยสูง โดยอาศัยพันธะทางเคมี ทาให้ได้ผ ลลัพ ธ์คือความคงทนของสีย้อม และสีที่ สดใส

สี ย้ อ ม (dyestuffs) คื อ สี ที่ ใ ช้ ใ นการย้ อ มเส้ น ใยของผ้ า อาจจะเป็ น สารอินทรีย์หรือสารอนินทรีย์ก็ได้ มีลักษณะเป็นผลึกหรือผงละเอียดบางชนิดละลาย น้​้าได้ บางชนิดจะไม่สามารถละลายน้​้าแต่จะละลายในตัวท้าละลายอินทรียไ์ ด้ 

กลไกการย้อมติดของสีย้อม โมเลกุล ของสีย้ อ มซึ มผ่ า นเข้า ไปในโมเลกุ ล ของเส้ น ใยโดยจะท าลาย โครงสร้างผลึกของวัตถุนั้นชั่วคราว ซึ่ง อาจเกิดพันธะไอออนิก (ionic bond) หรือพันธะโควาเลนท์ (covalent bond) กับวัตถุที่ต้องการย้อ มโดยตรง สีที่ เห็นจากสีย้อมนั้นเกิดจากอิเ ล็ก ตรอนในพันธะคู่ ซึ่ง อยู่ในโมเลกุลของสีย้อ มนั้นมี ความสามารถดูด กลืนพลัง งานในช่ ว งสเปคตรัมต่า งกัน พลัง งานแสงที่สายตา มองเห็นจะมีความยาวคลื่นช่วง 400 – 700 นาโนเมตร สีย้อ มที่มีโครงสร้างทาง โมเลกุลต่างกันจะมีความสามารถในการดูดกลืนพลังงานแสงที่ช่ว งความยาวคลื่น ต่างๆ กันไป ซึ่ง สายตาสามารถรับ ภาพได้ จึง ทาให้โมเลกุลสีย้อ มต่างโทนสีกัน แสดงสีให้เราเห็นด้วยสายตาออกมาเป็นต่างกัน ไป

สีย้อมแบ่งออกได้เป็น 2 ประเภท สีย้อมธรรมชาติ ( natural dyestuffs) เป็นสีย้อมที่ม าจากแหล่ง ธรรมชาติ โดยเฉพาะพืชและสัต ว์ สีย้อ มที่ม าจากส่ว นประกอบพื ช เช่น ส่วนลาต้ น ส่วนดอก ส่ วนที่เป็ นเปลือก ส่ วนที่ เป็น ใบ เป็ นต้ น ตัวอย่างเช่น สีดาจากลูกมะเกลือ สีน้าเงิน จากต้นคราม สีเหลืองจาก เนื้อไม้โอ๊ก สีแสดจากดอกกรรณิการ์ สีแดงจากรากต้นเข็ม ส่วนสีย้อม ที่มาสัตว์ เช่น สีม่วงแดงของครั่ง สีม่วงจากหอยสังข์หนาม เป็นต้น  สีย้อมสังเคราะห์ (synthetic dyestuffs) เป็นสีย้อ มที่เ กิด ขึ้นจาก กระบวนการทางเคมี สีที่ใช้ในอุตสาหกรรมฟอกย้อมมีหลายชนิด เช่น สีรี แอกทีฟ, สีเอซิด, สีเบสิก, สีไดเร็กท์, สีแว็ต, สีดิสเพอร์ส เป็นต้น 

ประเภทของสีย้อม แยกตามวิธีใช้ 



1) สีเอซิด (acid dye) สีชนิดนี้เกิดจากสารประกอบอินทรีย์ มีประจุลบ ละลายน้าได้ดี ส่วนใหญ่เป็นเกลือของกรด กามะถัน กลไกในการติดสีเกิดเป็นพันธะไอออนิก ใช้ย้อมเส้นใยโปรตีน ในน้าย้อมที่มีสภาพเป็น กรดเจือจาง สีเอซิดบางตัวสามารถนาไปใช้ย้อมเส้นใยเซลลูโลสบริสุทธิ์ได้ เช่น ปอ ป่าน ไนลอน ใยขนแกะ ไหมและอะคลิริกได้ดี วิธีการใช้จะนาสีย้อมที่เกิดจากสารประกอบอินทรีย์ไปละลาย น้าย้อมที่เป็นกรดหรื อเป็นกลาง สีเอซิดไม่ทนการซัก ไม่ทนเหงื่อ 2) สีไดเร็กท์ (direct dye) หรืออาจเรียกว่าสีย้อมฝ้าย สีชนิดนี้ส่วนใหญ่เป็นสารประกอบอะโซที่มีน้าหนักโมเลกุลสูง มีหมู่กรด ละลายน้าได้ มีประจุลบ นิยมใช้ย้อมเส้นใยเซลลูโลสสีจะติดเส้นใยได้โดย ตัวแทรกอยู่ในระหว่างโมเลกุลเส้นใย และยึดจับกันด้วยพันธะไฮโดรเจน แสง

ซัลโฟนิค ที่ทาให้ตั วสีสามารถ โมเลกุล ของสีจะจัดเรียง สีไม่ทนต่อการซักน้ า ตกง่าย ทน

3) สีเบสิก (basic or cationic dye) สีย้อมชนิดนี้เป็นเกลือของเบสอินทรีย์ (organic base) ให้ประจุลบ ละลายน้​้า ได้ นิยมใช้ย้อมเส้นใยโปรตีน ไนลอนและใยอะคริลิกได้ดี ในขณะย้อมโมเลกุลของสีส่วนที่มปี ระจุลบจะยึดจับกับโมเลกุลของเส้นใย เป็น สีที่ติดทน ไม่ควรใช้ย้อมเส้นใยธรรมชาติเพราะจะไม่ทนการซักและแสง 4) สีดิสเพอร์ส (disperse dye) เป็นสีที่ไม่ละลายน้​้าแต่มสี มบัตกิ ระจายได้ดี สามารถย้อมเส้น ใยอะซิเตทเส้นใยโพลีเอสเตอร์ ไนลอน และอะคริลิกได้ดี การย้อมจะใช้สารพา (carrier) เพื่อช่วย เร่งอัตราการดูดซึมของสีเข้าไปในเส้นใยหรือย้อมโดยใช้อุณหภูมิ และความดันสูง สีดิสเพอร์สเป็นสีที่ ทนแสงและการซักฟอกค่อนข้างดี แต่สีจะซีดถ้าถูกควันหรือแก๊สบางชนิด สีดิสเพอร์สแบ่งออกได้เป็น 2 กลุ่ ม โดยพิ จ ารณากลุ่ ม เคมี ในตั ว สี ย้ อม ได้ แ ก่ สี ย้ อมอะโซ (azo dyes) และสี ย้ อมแอมมิ โ น แอนทราคิ ว โนน (amino antraquinone) ซึ่งทั้ง 2 กลุ่ม ประกอบด้วยอนุพันธ์ของเอทราโนลามี น (ethanolamine; NH2CH2CH2CH) หรื อ อนุพันธ์ที่คล้ายคลึงกัน



5) สีรีแอกทีฟ (reactive dye) เป็นสีที่ละลายน้าได้ มีประจุลบ เมื่ออยู่ในน้าจะมี สมบั ติ เ ป็ น ด่ า ง สี ย้อมชนิดนี้เหมาะกับการย้อมเส้นใยเซลลูโลสมากที่สุด โมเลกุ ลของสี จ ะยึ ด จั บ กั บ หมู่ ไฮดรอกไซด์ (OH-) ของเซลลูโลสและเชื่อมโยงติดกันด้วยพันธะโควาเลนท์ในสภาวะที่เป็นด่าง กลายเป็ น สารประกอบเคมี ช นิ ด ใหม่กับเซลลูโลส สีรีแอกทีฟมี 2 กลุ่ม คือ กลุ่มที่ย้อมติ ด ที่ อุ ณ หภู มิสูง 70-75 oC และกลุ่ มที่ ย้อ มติ ด ที่ อุณหภูมิปกติ สีรีแอกทีฟให้สีที่สดใส ทุกสีติดทนในทุกสภาวะ



6) สีอะโซอิค (azoic dye) สีย้อมชนิดนี้ไม่สามารถละลายน้าได้ การที่สีจะก่อรูปเป็นเส้นใยได้ต้อ งย้ อ ม ด้วยสารประกอบฟีนอลซึ่งละลายน้าได้ก่อน ซึ่งเป็นกระบวนการท าให้ รวมตั ว เป็ น สี (coupling) แล้ ว ย้ อ ม ทับด้วยสารไดอะโซคอมโพแนนท์จึงจะเกิดเป็นสีได้ สีอะโซอิคใช้ย้อมเส้นใยได้ทั้งเซลลูโลส ไนลอน หรื อ อะซิ เตท สีอะโซอิคเป็นสีที่ทนต่อการซัก แต่ไม่ทนต่อการขัดถู



7) สีแว็ต (vat dye) เป็นสีที่ไม่สามารถละลายน้าได้เมื่อทาการย้อมต้องเตรียมน้าย้อมให้ สีแว็ตละลายน้าโดย ให้ทาปฏิกิริยากับสารรีดิวซ์และโซเดียมไฮดรอกไซด์ สีแว็ตจะถูกรีดิวส์ให้กลายเป็นเกลื อ จึ งซึ ม เข้ าไปในเส้ น ใยได้ เมื่อนาผ้าไปผึ่งในอากาศสีในเส้นใยจะถูกออกซิไดส์เป็นสีแว็ต สีย้อมชนิดนี้มีส่วนประกอบทางเคมีที่สาคัญอยู่ 2 ชนิด คือ สีอินดิโก (indigoid) และสีแอนทราควินอยด์ (antraquinoid) 8) สีมอร์แดนท์ หรือโครม (mordant or chrome dye) สีย้อมชนิดนี้ต้องใช้สารช่วยติ ด เข้ าไป ช่วยเพื่อให้เกิดการติดสีบนเส้นใย สารที่ช่วยติดที่ใช้คือ สารประกอบออกไซด์ของโลหะ เช่น โครเมียม ดีบุก เหล็ก อะลูมิเนียม เป็นต้น สีมอร์แดนท์เป็นสีที่มีโมเลกุลใหญ่ซึ่งเกิดจากสีมอร์แดนท์หลายโมเลกุลจับกับโลหะแล้วละลาย น้าได้จึงทาให้ย้อมได้ง่าย ซึ่งใช้ย้อมเส้นใยโปรตีนและเส้นใยพอลีเอไมด์ได้ดี





9) สีอินเกรน เป็นสีที่ไม่ละลายน้า โดยจะเกิดเป็นคอลลอยด์หลังจากเกิดปฏิกิริยากับน้า สีย้อมชนิดนี้ใช้สาหรับย้อมฝ้าย



10) สีอ อกซิเ ดชัน (oxidation dye) เป็ นสีที่มีละลายน้าโดยจะเกิด เป็ น คอลลอยด์หลังจากเกิดปฏิกิริยาในน้าโดยสีจะติดแน่น อาศัยปฏิกิริยาการตกตะกอนผลึก ภายในเส้นใย ใช้สาหรับย้อมฝ้ายและขนสัตว์



11) สีซัลเฟอร์ (sulfur dye) เป็นสีที่ไม่ละลายน้า เมื่อ ทาการย้อ มต้อ งรีดิวซ์ สี เพื่อให้โมเลกุลอยู่ในสภาพที่ละลายน้าได้ แต่สีซัลเฟอร์บางชนิดที่ผลิตออกมาจาหน่ายใน รูปที่ถูกรีดิวซ์จะละลายน้าได้ นิยมนาสีซัลเฟอร์มาย้อมฝ้าย สีจะติดทน และยังเป็นสีที่มี ราคาถูก แต่สีที่อ่อนจะไม่ทนต่อการซัก

ข้อควรรู้สาหรับการใช้สีย้อม 

ผ้าฝ้าย ผ้าลินิน ผ้าเลยอง ผ้ามัสลินหรือวิสโคส สามารถย้อมสีได้ทุกชนิด



ผ้าไหมควรใช้สี vat และสี Reactive เนื่องจากส่วนผสมของสีทั้ง สามไม่มีส่วนผสมของด่างอย่างแก่ เพราะด่างเป็นอันตรายต่อเส้นไหม ทาให้เส้นไหมเสื่อมคุณภาพ ใยไหมลดความเหนียวและความเป็นเงามัน ลงไป



อุ ป กรณ์ แ ละภาชนะที่ น ามาใช้ เ ตรี ย มสี ย้ อ มไม่ ค วรใช้ อุ ป กรณ์ ที่ มี ส่ว นผสมของโลหะประเภททองแดง สั ง กะสี แ ละอลู มิ เ นี ย ม เพราะ สารเคมีจะไปกัดโลหะเหล่านี้ให้ผุกร่อน เกิดเป็นสนิม ติดผ้า หรือทาให้สี ย้อมเปลี่ยนไป บางสีเมื่อย้อมไปแล้วทาให้ผ้าดูเก่า ไม่สวย

สารเคมีที่ใช้ในกระบวนการฟอกย้อมที่ควรรู้จัก 

1. สารเคมีที่ใช้ในการขจัดสิง่ สกปรก ก.โซดาไฟ (sodium hydroxide : NaOH) ทาปฏิกิริยากับไขมัน โดยเปลี่ยนไขมันเป็นสบูท่ ี่ละลายน้าได้ นอกจากนีย้ ังทาให้เส้นใยขยายตัว สิ่งสกปรกต่างๆ ถูกขจัดออกง่ายขึ้น ปัจจัยที่ทาให้เกิดการเปลี่ยนแปลงนี้ได้แก่ ความร้อน นอกจากนีด้ ่างยัง ช่วยกาจัดสารอืน่ ๆอีก เช่น โปรตีน เพกทิน สารลงแป้งที่ตกค้าง เกลือแร่ต่างๆ ให้ละลายหลุด ออกมา ข. น้​้าสบู่ (detergent) ทาหน้าที่กาจัดไขมันในลักษณะที่ทาให้เกิดอิมัลชัน (emulsion) การกาจัดสิ่งสกปรกอื่นๆออกจากวัสดุรวมทั้งป้องกันมิให้ย้อนกลับไปติดบน วัสดุอีก น้าสบู่แบ่งออกเป็น 4 ชนิด ได้แก่ พวกไม่มีประจุไฟฟ้า พวกมีประจุลบ พวกมีป ระจุ บวก และพวกมีทั้งประจุบวกและประจุลบ แต่ละกลุ่มจะมีคุณสมบัติแตกต่างกันออกไป ได้แก่ ความสามารถในการแทรกซึม ความสามารถในการซักล้าง ความสามารถในการเกิด อิมัลชัน ค. สารจับโลหะ (complexing agent) เป็นพวกลิแกน หรือคีเลต สารนี้ สามารถเกิดสารประกอบเชิงซ้อนกับไอออนของโลหะ เช่น Ca2+, Mg2+, Fe3+, Cu2+, Mn2+ เป็นสารที่ละลายน้าได้ในสภาวะด่าง ไอออนเหล่านี้จะเกิดตะกอน ไฮดรอกไซด์ที่ไม่ ละลายน้ าในสภาพด่า งปกติ ตะกอนไฮดรอกไซด์เหล่านี้ มีผลเสีย ต่อ การฟอกผ้ าด้ว ย ไฮโดรเจนเปอร์ออกไซด์ (H2O2) ไอออนเหล่านี้ นอกจากจะพบในน้าแล้วยังพบว่ามาจาก วัสดุด้วย เช่น ฝ้าย เป็นต้น

2. สารเคมีที่ใช้ในการฟอกขาว อาทิเช่น ก. สารออกซิ ไ ดซ์ เป็ น สารที่ ท าให้ ส ารอื่ น เกิ ด ปฏิ กิ ริ ย า ออกซิเดชัน ได้แก่ สารประกอบเปอร์ออกไซด์ เช่น ไฮโดรเจนเปอร์ ออกไซด์ (H2O2)  ข. สารรีดิวซ์ เป็นสารที่ทาให้สารอื่นเกิดปฏิกิริยารีดักชัน ได้แก่ โซเดียมไฮโดรซัลไฟท์(Na2S2O4) การฟอกขาวด้วยสาร กลุ่มนี้จะได้ความขาวที่ไม่ถาวรเรียกว่า temporary white 

สมบัติของสีย้อม 







การละลาย (Solubility) สีย้อ มจะต้อ งมีก ลุ่มเคมีที่ละลายน้าได้ เช่น – OH, -NH2, -SO3Na หรือ กลุ่มที่สามารถเปลี่ย นให้สีที่ ไ ม่ละลายน้ า สามารถทาให้อยู่ในรูปการละลายน้าได้ เป็นต้น การดูดซึมและติดอยู่ในเส้นใย (Substantivity) สีย้อมจะต้องมีกลุ่ม เคมีที่มีความสามารถในการดูดซึมและติดอยู่ในเส้นใย ได้แก่ หมู่ที่มีประจุ ลบ, หมู่ ที่มีประจุบวก และหมู่ที่มีขั้ว ปฏิกิริยาทางเคมีที่เกิดขึ้นกับเส้นใย (Reactivity) สีย้อมต้องมีกลุ่มที่มี ความไวต่อการเกิดปฏิกิริยาทางเคมี กับโมเลกุลของเส้นใย โดยเกิดพันธะต่างๆ ทาให้สีย้อมสามารถติดอยู่ภายในเส้นใยได้ ความคงทนต่อสภาวะการใช้งานต่างๆ (Fastness) สีย้อมต้องมีความ คงทนต่อสภาวะในการประโยชน์ในด้านต่างๆ เช่น ความคงทนต่อการซัก การขัด ถู แสงแดด เป็นต้น

สีย้อมร้อน สีสูตรพรีเมียมและสีย้อมเย็น

สีย้อมร้อน : เป็นสีสูตรเฉพาะที่มีส่วนผสม ของสี หลายชนิด เรียกว่า Multi Dye จึงย้อมผ้า และวัสดุได้ หลายชนิด ใช้ส้าหรับ : ใช้ย้อมผ้าได้หลายชนิด รวมถึงวัสดุอื่นๆ เช่ น ไม้ ดอกไม้แห้ง และพลาสติกต่างๆ จาพวกกระดุม ความคงทน : สีทนต่ อการซักล้างได้ดี แต่น้อยกว่าสีย้อม ตัวอื่น อุณหภูมิ : ใช้น้าร้ อนตลอดการย้อม 

สีย้อมผ้า สูตรพรีเมียม เป็นสีที่ดีที่สุดของไดล่อน ใช้ย้อมผ้าเส้นใยธรรมชาติทุกชนิด

สีติด คงทน สีไม่ตก 100% ย้อมด้วยน้าอุ่น 40-45 °C

สีย้อมเย็น เป็นสีรี แ อคที ฟ ใช้ย้อมผ้าเส้นใยธรรมชาติ

สีติดคงทน สีไม่ตก 100 % ย้ อมด้วยน้าธรรมดาจากก๊อกน้ า

ไม่เป็นพิษ : เป็นสีทไี่ ม่เป็นพิษ (Non Toxic) เพราะไม่มีโลหะหนักเจือปน เช่นสารปรอท ตะกั่ว สังกะสี นิเกล ทองแดง แมงกานีส โคบอลต์ โครเมียม ฯลฯ ไม่มีกลิ่นเหม็น ไม่ทาลายเส้นใยผ้า และไม่ทาให้ผ้าแข็งกระด้าง

ข้อควรรู้ 

สีย้อมร้อน (Multi-purpose Dye) เหมาะกับการย้อมผ้าเส้นใยธรรมชาติ และ เส้นใยสังเคราะห์



สีย้อมผ้า สูตรพรีเมี่ยม (Premium Dye) เหมาะกับการย้อมผ้าเส้นใยธรรมชาติ



สีย้อมเย็น (Cold Water Dye) เหมาะกับการย้อมผ้าเส้นใยธรรมชาติ



ยากาจัดสี (DYGON / Pre-dye) ใช้สาหรับกาจัดสีบนผ้าให้ออ่ นลง หรือปรับสี ผ้าที่ไม่สม่าเสมอให้เสมอกันก่อนนาผ้าไปย้อมสีใหม่ สามารถใช้ได้กบั ผ้าทุกชนิด ยกเว้น ผ้าผสมโพลิเอสเตอร์ ผ้าอะซิเตท และผ้าที่ผ่านกรรมวิธีพิเศษ

 ฝาง

พันธุ์ไม้ที่ใช้ทาสีย้อมผ้า

ใช้แก่นและเนื้อไม้ฝางซึ่งมีสีเหลืองอมส้ม ย้อมผ้าฝ้าย และผ้า ไหม ให้เป็นสีแดงปัจจุบัน มีการส่ง เสริ มการใช้สีย้อมผ้าที่ได้จากธรรมชาติ ฝางจึ ง ได้ รั บ ค วามสนใจน า มาปลู ก และ ใช้ ย้ อ มผ้ า กั น มา กขึ้ น แก่นไม้ฝางยังเกี่ยวข้องกับวิถีชีวิต ของคนไทยอีกประการหนึ่ง คือการนามาทาน้ายาอุทัยสาหรับผสมน้าเย็นให้มีสีสวย ดื่มแก้กระหาย ให้ความชื่นใจ เป็นที่นิยมของคนไทย สีชมพูเข้มของน้ายาอุทัยเป็นสีที่ สดใสมาก แต่ปลอดภัยต่อการบริโ ภค เพราะสลายตัวง่าย ไม่สะสมใน ร่างกาย ตารายาไทยใช้แก่นฝางเป็น ยาบารุง โลหิต ขับประจาเดือนใช้ เป็นยาภายนอกรักษาน้ากัดเท้าและแก้คุดทะราด



กรรณิการ์ (Nyctanthes arbor-tristis Linn.)

หลอดกลีบดอกสีแสดใช้ย้อมผ้าไหมให้มีสีเหลืองหรือสีส้ม สวยงาม เปลือ กมีสาร ฝาดและเป็นสมุนไพรใช้ต้มดื่มเป็นยาแก้ปวดศีรษะใบใช้เป็นยาแก้ไข้และโรคปวดตามข้อ รากเป็นยาบารุงกาลัง และยังสามารถสกัดน้ามันหอมระเหยจากดอกนาไปใช้ทาน้าหอม ได้อีกด้วย คนไทยไม่ใช้ดอกกรรณิการ์บูชาพระอาจเป็นเพราะดอกบานในเวลากลางคืน ไม่สะดวกในการเก็บ พอตอนเช้าดอกก็จะร่วงอยู่ตามดิน คนไทยก็จะไม่เก็บ มาบูชาพระ อีก เพราะร่วงลงสู่พื้นแล้ว



มะเกลือ (Diospyros mollis Griff.) ในสมัยก่อน ผ้าสีด าที่ค นไทยใช้ จะ ย้อมด้วยมะเกลือ โดยชาวบ้านย้อมกันเอง ผ้าย้อ มมะเกลือ สีด าสนิทสวยงาม ถ้า ยิ่งซัก หลายครั้งจะยิ่งดาเป็นมัน แต่จะมีกลิ่นมะเกลือด้วยเสมอ แก่นไม้มะเกลือมีสีดาสนิท เนื้อ ละเอียดแต่แข็งและทนทานมาก มีน้าหนักมากที่สุ ด ในบรรดาไม้ชนิด ต่างๆ ที่มีอ ยู่ใ น เมืองไทย ใช้ทาเครื่องใช้เฟอร์นิเจอร์ และเครื่องดนตรีได้ดีมาก นอกจากนี้ มะเกลือ ยังมี คุณค่าทางสมุนไพรผลมะเกลือดิบเป็นยาขับพยาธิที่คนไทยรู้จักใช้กันมานาน โดยใช้ผล มะเกลือจานวนเท่าอายุเด็กที่ป่วย ล้างน้าให้สะอาด ตาให้ละเอียด คั้นเอาแต่น้าใส่เกลือ เล็กน้อย แล้วรับประทาน หรือคั้นน้าแล้วผสมกับน้ากะทิ รับประทานเป็นยาขับพยาธิ ต้อง ทาแล้วรับประทานทันที อย่าปล่อยให้เป็นสีดา เพราะอาจเป็นพิษทาให้ตามัว หรือตาบอด ได้

สีธรรมชาติได้จากต้นไม้

- สีแดง ได้จาก รากยอ แก่นฝาง ลูกคาแสด เปลือกสมอ ครั่ง - สีคราม ได้จาก ต้นคราม หรือต้นห้อม ใช้รากและใบ - สีเหลือง ได้จาก แก่นแข หรือ แก่นแกแล แก่นขนุน ต้นหม่อน ขมิ้น เปลือก ไม้นมแมว แก่นสุพรรณิการ์ ดอกกรรณิการ์ ดอกดาวเรือง - สีตองอ่อน ได้จาก เปลือกต้นมะพูด เปลือกผลทับทิม แก่นแกแลและต้น คราม ใบหูกวาง เปลือกและผลสมอพิเภก ใบส้มป่อยและผงขมิ้น ใบแค ใบ สับปะรดอ่อน - สีด้า ได้จาก ผลมะเกลือ ผลกระจาก ผลและเปลือกสมอ - สีส้ม ได้จาก เปลือกและรากยอ ดอกกรรณิการ์ (ส่วนที่เป็นหลอดสีส้ม) เมล็ดคาแสด - สีเหลืองอมส้ม ได้จาก ดอกคาฝอย - สีม่วงอ่อน ได้จาก ลูกหว้า - สีชมพู ได้จาก ต้นฝาง ต้นมหากาฬ - สีน้าตาล ได้จาก เปลือกไม้โกงกาง เปลือกผลมังคุด - สีกากีแกมเหลือง ได้จาก หมากสง กับแก่น แกแล - สีเขียว ได้จาก เปลือกต้นมะริดไม้ ใบหูกวาง เปลือกสมอ ครามย้อมทับ ด้วยแถลง

. แรงดึงดูดระหว่างสีย้อมกับเส้นใย 



แรงทางประจุ (Ionic force) เป็นแรงที่เ กิดขึ้นได้เ มื่อ มีก ารถ่า ยโอนเวเลนซ์ อิเล็กตรอนหนึ่งหรือมากกว่าหนึ่งตัว จากอะตอมหนึ่ง ไปยัง อีก อะตอมหนึ่ง ทาให้ อะตอมกลายเป็นไอออนบวกและลบตามลาดับ จึงเกิดมีแรงดึงดูดระหว่างไอออน ที่มีประจุต่างกัน เช่น สีแอซิดกับเส้นใยโปรตีน สีเบสิคกับเส้นใยอะคริลิก เป็นต้น แรงแวนเดอร์วาล์ส (Vander Waals’s force) เป็นแรงที่แข็ง แรงน้อ ยที่สุด แบ่งเป็น 2 ประเภท คือ - แรงที่เกิดจากการกระจายของอิเล็กตรอนที่ไม่เท่ากันในโมเลกุล ซึ่งเมื่อ อิเล็กตรอนกระจายไม่เท่ากัน ทาให้เกิดการเหนี่ยวนาประจุหรือเกิดขั้วในโมเลกุล ทาให้ดูดหรือผลักกันได้ - แรงที่เกิดเนื่องจากการกระจายของอิเล็กตรอนในโมเลกุลเป็นวงกลม เช่น โมเลกุลไม่มีขั้ว เบนซีน แอลกอฮอล์ เป็นต้น เกิดแรงดึงดูดเข้าสู่ศูนย์กลาง จึงทา ให้ดึงอะตอมหรือโมเลกุลที่อยู่ข้างๆ เข้าไปได้หมด





พันธะไฮโดรเจน (Hydrogen bond) เป็นพันธะที่แข็งแรงมากกว่าแรงแวนเดอร์ วาล์สแต่น้อยกว่าแรงทางประจุ เป็นพันธะที่เกิดขึ้นระหว่างไฮโดรเจนกับ ธาตุที่มีสภาพ ไฟฟ้าลบสูงๆ และมีขนาดเล็ก เช่น ออกซิเจน, ไนโตรเจน และฟลู โ อรีน เป็นต้น พันธะนี้ จะมีขั้วมากจนทาให้ไฮโดรเจนมีความเป็นบวก จึงดึงดูดอิเล็กตรอนที่ไม่สร้างพันธะของ อะตอมในโมเลกุลหนึ่ง พันธะไฮโดรเจนสามารถแบ่งออกได้ 2 ประเภท คือ - พันธะไฮโดรเจนที่เกิดขึ้นภายในโมเลกุลของมันเอง ในกรณีนี้ไฮโดรเจนจะยึด ออกซิเจนสองอะตอมในโมเลกุลเดียวกัน เกิดเป็นโครงสร้างวงแหวน - พันธะไฮโดรเจนที่เกิดขึ้นระหว่างโมเลกุล เช่น เกิดต่อเนือ่ งเป็นสายโซ่ยาว (การจับกันของน้า) พันธะโคเวเลนต์ (Covalent bond) เป็นพันธะระหว่างอะตอมชนิด เดียวกัน ซึ่ง อะตอมทั้งสองมีพลังงานการแตกตัวเป็นไอออน ไม่มีการถ่ายโอนอิเล็กตรอน แต่อะตอม ทั้งสองจะใช้อิเล็กตรอนร่วมกัน เพื่อจัดอิเล็กตรอนระดับสูงสุด แรงยึดในพันธะเกิด จาก อะตอมทั้งสองยึดอิเล็กตรอนคู่ที่ใช้ร่วมกัน เช่น สีรีแอคทีฟ เป็นต้น

การย้อมแบ่งตามวิธกี ารได้ดังนี้ 

การย้อมเมื่อเป็นของเหลว ( Solution dyeing) คือ การใส่ สี ล งในเส้ น ใยเหลว ใช้ กับ เส้นใยสังเคราะห์ ที่ต้องกดเส้นในออกมาขณะที่เป็นของเหลว ต้นทุนการย้อม ประเภทนี้ จะ ถูกกว่าการกด เป็นเส้นใยแล้ว นาไปย้อมอยู่มาก สีติดแน่น ไม่ตก ทนต่อควันแก็สได้ดี ใยชนิดใด เมื่อย้อมเป็นของเหลว จะมี ชื่อ โดยเฉพาะ เช่ น chromspun คื อ ใยเรยอน ย้อ มเมื่อ เป็น ของเหลว



การย้อมสีเส้นใย ( Stocking dying ) ใช้กับการย้อ มสี เ ฉพาะที่ๆ ต้อ งการให้เ ห็น สี แต่ละส่วน ที่แตกต่างกัน เช่น การทาจุดด้วยเส้นใยสีต่างๆในผ้า tweed ผ้าสักหลาด ที่มี สีเข้ม กับสีอ่อนปนกัน การย้อมด้วยวิธีนี้ มีเครื่องย้อมโดยเฉพาะ ทาให้เส้นใย ดูดซึมสี ได้ทั่วสม่าเสมอ เป็นการย้อม ที่สิ้นเปลือง ค่าใช้จ่ายมากที่สุด การย้อมหมู่ใยหวี ( top dyeing ) นิ ย มย้ อ มใยขนสั ตว์ ผ่ านการหวี ( combing ) มาแล้ ว ยังไม่ เ ข้าเกลี ย ว ม้ วนเป็ น กลุ่ ม เรี ย งลงในถั งใหญ่ มี ฝ าปิ ดสนิท ที่ถังจะมีเ ครื่อ งปั๊ ม (pump) สาหรับปั๊มน้าสีเข้าออก ทาให้สีกระจายติดเส้นใย ทุกเส้น







การย้อมเส้นด้าย ( Yarn or skein dyeing ) มีเ ครื่ อ งย้อ มเรีย กว่า skein dyeing machine ถ้าเป็นกลุ่ม ต้อ งพันด้ว ยหลอดอลูมิเ นีย ม เจาะรู เล็กๆ โดยรอบ ตรงกลางเป็นโพรง สาหรับฉีดให้น้าสี ออกมาสู่เส้นด้าย แล้วเรีย งลง ในเครื่องย้อมด้ายกลุ่ม มีอุปกรณ์ยึด ไม่ให้เ คลื่อ นที่ ไ ด้ เส้น ใยเรยอน ค่อ นข้างลื่น ม้วนเข้ากลุ่ม ได้ยาก เวลาย้อม ต้องระมัดระวังอย่า ให้หลุด จะพันกันยุ่ง ตามปกติ จะใส่ถุงผ้า ถักรัดให้แน่น การย้อมผืนผ้า ( Piece dyeing ) เป็นวิธีย้อมที่ง่ายที่สุด และราคา ต้นทุนการผลิตต่าที่สุด แต่ถ้าใช้การย้อม แบบนี้ กับผ้าทอเนือ้ แน่น หรือเส้นด้ายเข้า เกลียวแน่น สีจะซึม เข้าไปได้ช้า ผ้าที่ผลิตจาก เส้นใยชนิดเดียว ย่อมย้อมได้ เป็นสี เดียวกันตลอด ถ้าเป็นใย หลายชนิดปนกัน จะย้อมให้เป็นสีเดียวกัน เรียกว่า union dyeing หรือให้ใยแต่ละชนิด มีสีต่างกันเรียกว่า cross dyeing