23 อิเหนาเป็ น วรรณคดีเก่าแก่เรื่ องหนึ่งของไทย เป็ นที่รู้จกั กันมานาน เข้าใจว่าน่าจะเป็ นช่วงปลายสมัยกรุ งศรี อยุธ ยา โดยได้ผา่ นมาจากหญิงเชลยปัตตานี ที่เป็ นข้าหลวงรับใช้พระ ราชธิดาของสมเด็จพระเจ้าอยูห่ วั บรมโกศ (ครองราชย์ พ.ศ. 2275 – 2301) โดยเล่าถวายเจ้าฟ้ ากุณฑลและเจ้าฟ้ ามงกุฎ พระราชธิดา จากนั้นพระราชธิดาทั้งสองได้ทรงแต่งเรื่ องขึ้นมาองค์ละเรื่ อง เรี ยกว่าอิเหนาเล็ก (อิเหนา) และอิเหนาใหญ่ (ดาหลัง) ประวัติดงั กล่าวมีบนั ทึกไว้ในพระราชนิพนธ์อิเหนา ในพระบาท สมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ดังนี้ อันอิเหนาเอามาทำเป็ นคำร้อง สำหรับงานการฉลองกองกุศล ครั้งกรุ งเก่าเจ้าสตรี เธอนิพนธ์ แต่เรื่ องต้นตกหายพลัดพรายไปฯ
นอกจากนี้ ยังมีบรรยายไว้ในปุณโณวาทคำฉันท์ ของพระมหานาค วัดท่าทราย ระบุถึงการนมัสการพระพุทธบาทสระบุรี ในสมัยพระเจ้าอยูห่ วั ในพระบรมโกศเช่นกัน โดยเล่าว่ามีงานมหรสพที่เล่นเรื่ องอิเหนา ดังนี้ ร้องเรื่ องระเด่นโดย บุษบาตุนาหงัน พักพาคูหาบรรณ- พตร่ วมฤดีโลม ฯ เนื้อเรื่ องตรงกับอิเหนาเล็ก ที่วา่ ถึงตอนลักบุษบาไปไว้ในถ้ำ ซึ่ งไม่ปรากฏในเรื่ องอิเหนาใหญ่ เรื่ องอิเหนา หรื อที่เรี ยกกันว่านิทานปั นหยีน้ นั เป็ นนิทานที่เล่าแ พร่ หลายกันมากในชวา เชื่อกันว่าเป็ นนิยายอิงประวัติศาสตร์ขอ งชวา ในสมัยพุทธศตวรรษที่ 16 ปรุ งแต่งมาจากพงศาวดารชวา และมีดว้ ยกันหลายสำนวน พงศาวดารเรี ยกอิเหนาว่า “ปั นจี อินู กรัตปาตี” (Panji Inu Kartapati) แต่ในหมู่ชาวชวามักเรี ยกกันสั้นๆ ว่า “ปันหยี” (Panji) ส่ วนเรื่ องอิเหนาที่เป็ นนิทานนั้น น่าจะแต่งขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ 20-21 หรื อในยุคเสื่ อมของราชวงศ์อิเหนาแห่งอาณาจักรมัชปาหิ ต และอิสลามเริ่ มเข้ามาครอบครอง นิทานปั นหยีของชวานั้น มีดว้ ยกันหลายฉบับ แต่ฉบับที่ตรงกับอิเหนาของเ รานั้น คือ ฉบับมาลัต ใช้ภาษากวีของชวาโบราณ มาจากเกาะบาหลี