Μουσικοχορευτική παράδοση

3o Γενικό Λύκειο Γαλατσίου Σχ. Έτος 2014-2015

Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Ζαλαβρά Ελένη

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2

Προβληματική – Σκοπός – Ερευνητικά ερωτήματα

2

Ομάδες εργασίας – Οργάνωση έρευνας

2

Μαθησιακά Οφέλη

3

ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ

4

Μουσική

4

Χορός

6

Παραδοσιακές ενδυμασίες της Ηπείρου

7

Ζαγορίσιος χορός

8

Δημοτικό τραγούδι: Κωνσταντάκης

8

ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΝΑΞΟΥ Μουσική

9 9

Παραδοσιακές ενδυμασίες Νάξου

12

Καλαμαθιανός χορός Νάξου

12

Παραδοσιακό Ναξιώτικο τραγούδι: Έλα να’ μαστε τα δυο μας

13

ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

14

Μουσική

14

Παραδοσιακές ενδυμασίες της Κρήτης

16

Χορός Πεντοζάλι

17

Τραγούδι Πεντοζάλι: Σαν θες να μάθεις

18

Χορός Σούστα

19

Παραδοσιακό τραγούδι: Σούστα

20

ΑΝΑΦΟΡΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

21

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

22

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προβληματική – Σκοπός – Ερευνητικά ερωτήματα Οι μουσικοχορευτικές εκφράσεις που έχουμε στις μέρες μας αποτελούν ένα ακόμη πολιτιστικό στοιχείο που αποτυπώνει παραδοσιακά στοιχεία που διασώζονται των προηγούμενων γενεών, ενώ παράλληλα ενσωματώνουν νέα πολιτισμικά στοιχεία και αναδεικνύουν νέες μετασχηματισμένες μορφές. Σκοπός αυτή της ερευνητικής εργασίας ήταν οι μαθητές να αναζητήσουν μουσικοχορευτικές εκφράσεις, να τις καταγράψουν και να διαπιστώσουν:  Πως / Που / Πότε εμφανίστηκαν;  Είναι συνυφασμένες με τις γενικότερες γεωγραφικές, ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές και ιδεολογικές συνθήκες ;  Πως διαμορφώθηκαν από την παραδοσιακή Ελληνική κοινωνία στην σύγχρονη ραγδαία αστικοποιημένη κοινωνία;  Πως χρησιμοποιείται η κινησιολογία και συνδυάζεται με τον ήχο και τον στίχο; Ομάδες εργασίας – Οργάνωση έρευνας Με τη συζήτηση του θέματος στην ολομέλεια και την υποβολή ερευνητικών ερωτημάτων αποφασίσαμε ότι η Ελληνική μουσικοχορευτική παράδοση είναι πολύ πλούσια και μια συνολική προσέγγιση είναι αδύνατη στο πλαίσιο μιας ερευνητικής εργασίας. Προβλέψαμε ότι ο απαιτούμενος χρόνος είναι πολύ μεγαλύτερος από την μία διαθέσιμη διδακτική ώρα εβδομαδιαίως. Έτσι αποφασίσαμε να διαμορφώσουμε τρεις ομάδες εργασίες και η κάθε μία να αναλάβει την προσέγγιση της μουσικοχορευτικής παράδοσης μιας περιοχής της Ελλάδας. Επιλέξαμε την Ήπειρο, την Νάξο και την Κρήτη με βασικό κριτήριο την καταγωγή μελών της ομάδας και την γνώση / δυνατότητα κάποιων μελών να αναλάβουν το ρόλο του χοροδιδασκάλου. Κατά την υλοποίηση της έρευνας μας κέντρισαν το ενδιαφέρον, εκτός από την μουσική και το χορό, οι παραδοσιακές ενδυμασίες κάθε περιοχής και τις ενσωματώσαμε στη διερεύνηση μας. Ομάδα: Ήπειρος Μέλη: Καλογεροπούλου Δήμητρα, Μαλάι Άντζελα, Μπαρμπαρή Νεφέλη, Νέτη Αλεξάνδρα,. Προσέγγισαν την μουσικοχορευτική παράδοση της Ηπείρου μέσω των μουσικών οργάνων που χρησιμοποιούν οι Ηπειρώτες -με έμφαση στο κλαρίνο- και των τυπικών παραδοσιακών Ηπειρώτικων χορών. Με την επίβλεψη της καθηγήτριας Ζαλαβρά Ελένης έμαθαν να χορεύουν Ζαγορίσιο τον οποίο παρουσίασαν κατά την δημόσια παρουσίαση της ερευνητικής εργασία στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Επίσης μελέτησαν τις παραδοσιακές Ηπειρώτικες φορεσιές. Ομάδα: Νάξος Μέλη: Βειζάι Ειρήνη, Γαστουνιώτη Θέμις, Ματσιούλας Απόστολος, Μαυρογένους Χριστίνα, Πολυκρέτη Βασιλική. Προσέγγισαν την μουσικοχορευτική παράδοση της Νάξου μέσω των μουσικών οργάνων που χρησιμοποιούν οι Ναξιώτες και των τυπικών παραδοσιακών Ναξιώτικων χορών. Με την επίβλεψη της μαθήτριας Πολυκρέτη Βασιλικής –με καταγωγή από την Απείρανθο της Νάξου- έμαθαν να χορεύουν Καλαμαθιανό Νάξου τον οποίο παρουσίασαν κατά την δημόσια παρουσίαση της ερευνητικής εργασία στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Επίσης προσέγγισαν έθιμα του Νησιού και μελέτησαν τις παραδοσιακές Ναξιώτικες φορεσιές.

-2-

Ομάδα: Κρήτη Μέλη: Κασκαρίκα Εριάννα, Λεπενίτσα Χριστίνα, Μελά Δήμητρα, Μιχαλάκη Χριστίνα, Μπασλάρη Χριστίνα, Μπούρα Μαρία. Προσέγγισαν την μουσικοχορευτική παράδοση της Κρήτης μέσω των μουσικών οργάνων που χρησιμοποιούν οι Κρητικοί -με έμφαση στη Κρητική λύρα- και των τυπικών παραδοσιακών Κρητικών χορών. Με την επίβλεψη της μαθήτριας Λεπενίτσα Χριστίνας –με καταγωγή από την Κρήτη- έμαθαν να χορεύουν Πεντοζάλι και Σούστα τους οποίους παρουσίασαν κατά την δημόσια παρουσίαση της ερευνητικής εργασία στο τέλος της σχολικής χρονιάς. Επίσης μελέτησαν τις παραδοσιακές Κρητικές φορεσιές.

Μαθησιακά Οφέλη Η επαφή των μαθητών με τον χορό προβλέπεται στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών στο μάθημα της Φυσικής Αγωγής ως κινητικό αντικείμενο και συστήνεται απλώς μια σύντομη αναφορά σε ιστορικά-λαογραφικά στοιχεία χωρίς να προβλέπεται η προσέγγιση του ως πολιτισμικό –κοινωνιολογικό στοιχείο σε συνδυασμό με την μουσική. Στους μαθητές που συμμετείχαν σε αυτή την ερευνητική εργασία δόθηκε η ευκαιρία να επιλέξουν τρεις περιοχές της Ελλάδας και γι’ αυτές να αναζητήσουν και να καταγράψουν λαογραφικά στοιχεία που συνδέονται με μουσικές και χορευτικές εκδηλώσεις. Αναγνώρισαν πως η ιστορική διαδρομή από το παραδοσιακό αγροτικό περιβάλλον στην σταδιακή αστικοποίηση διαμόρφωσε μουσικά και χορευτικά εκφραστικά στοιχεία. Πως οι τοπικές κοινωνίες με τη διαδικασία της απόρριψης ή της ενσωμάτωσης, ανάλογα με τον βαθμό της δεκτικότητά τους σε νέα στοιχεία, τα αφομοίωσαν και τα μεταβίβασαν στις επόμενες γενιές, ή τα απέρριψαν. Σημαντικό είναι ότι δεν μείναμε μόνο στο επίπεδο γνώσης, κατανόησης και ανάλυσης, αλλά προχωρήσαμε και σε επίπεδο εφαρμογής και σύνθεσης με βιωματική προσέγγιση μέσω χοροδιδασκαλίας και εφαρμογής της κινησιολογίας ορισμένων χορών. Τα μαθησιακά οφέλη για τους συμμετέχοντες ήταν: Γνωστικά:  γνώρισαν παραδοσιακή μουσική και χορούς περιοχών της Ελλάδας  σύγκριναν τις διαφορές της μουσικής, των χορών και των λαογραφικών στοιχείων Ικανότητες:  ανέπτυξαν δεξιότητες στους παραδοσιακούς χορούς και ανταποκρίθηκαν σε μουσικόχορευτικά ερεθίσματα.  διέκριναν τα μουσικά όργανα και τις φορεσιές που χρησιμοποιούνται ανά περιοχή  συνδύασαν τη θεωρία με την πράξη μαθαίνοντας να χορεύουν Στάσεις:  εκτίμησαν τη κινησιολογία των χορών.  ανέπτυξαν θετικές στάσεις απέναντι στην Ελληνική παράδοση  ψυχαγωγήθηκαν χορεύοντας

-3-

ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ Μουσική Η μουσική της Ηπείρου διακρίνεται σε μονοφωνική και πολυφωνική. Η ηπειρώτικη μουσική διακρίνεται πανελλήνια από το αρμονικό και μελωδικό χρώμα που την περιβάλλει: οι μελωδικές γραμμές είναι σύντομες, ο ήχος είναι λυπητερός, ακόμα και τα τραγούδια με εύθυμο σκοπό ή με σατυρικό περιεχόμενο ηχούν «βαριά». Στην μονοφωνική μουσική η μελωδία τραγουδιέται από έναν ή περισσότερους εκτελεστές a capella ή με συνοδεία μικρού συνόλου οργάνων. Τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται είναι: το βιολί, το κλαρίνο, το λαούτο, το ντέφι, η φλογέρα και τα κρουστά.

Η φλογέρα είναι συγγενής του αρχαιοελληνικού αυλού και μπορεί να συνοδεύει το τραγούδι ή ακόμα και να παίζεται σόλο εκτελώντας καθαρά οργανικές συνθέσεις. Κατασκευάζεται και διαμορφώνεται απ' τον ίδιο τον εκτελεστή της συνήθως από καλάμι, ανοίγοντας του, μετά από κατεργασία 5-7 τρύπες . Η κατασκευή της δεν είναι ακριβής ώστε το όργανο να είναι κουρδισμένο, αλλά γίνεται σύμφωνα με τα δάχτυλα του οργανοπαίκτη. Συνεπώς, δεν ανταποκρίνεται πλήρως στο συγκερασμένο σύστημα που ορίζει τόνους και ημιτόνια. Στις αρχές του 19ου αιώνα το κλαρίνο αντικαταστεί τη φλογέρα. Είναι όργανο εξελιγμένο με κλειδιά και είναι συνήθως κουρδισμένο σε Do ή σε Si ύφεση. Το παραδοσιακό κλαρίνο είναι απλούστερο από το κλαρινέτο που χρησιμοποιείται στην συμφωνική ορχήστρα, με λιγότερα κλειδιά και αρκετές τρύπες τελείως ακάλυπτες.

1 2 Τα τμήματα του είναι: 1) το επιστόμιο, 2) το βαρελάκι, 3) το άνω στέλεχος, 4 4) το κάτω στέλεχος και 5) η καμπάνα. Η χροιά του οργάνου εξαρτάται τόσο από τη 3 5 δεξιοτεχνία του οργανοπαίκτη, όσο και από την ποιότητα και το υλικό κατασκευής του οργάνου.

-4-

Κατά την δημόσια παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας η μαθήτρια Μαλάι Άντζελα της οποίας η αδελφός παίζει κλαρίνο παρουσίασε τα μέρη από τα οποία αποτελείται ένα κλαρίνο και πως συναρμολογείτε. Η Ήπειρος έχει αναδείξει πολλούς δεξιοτέχνες του κλαρίνου. Ως οι πλέον κορυφαίοι θεωρούνται ο Πετρολούκας Χαλκιάς και ο Γρηγόρης Καψάλης. Γνωστοί επίσης είναι ο Νίκος Φιλλιπίδης, ο Τάσος Χαλκιάς, ο Βασίλης Σαλέας και ο Αλέξανδρος Αρκαδόπουλος

Πετρολούκας Χαλκιάς

Γρηγόρης Καψάλης

Το βιολί είναι όργανο δυτικής προέλευσης όπως και το κλαρίνο. Δεν διαφέρει τεχνικά από το βιολί της συμφωνικής ορχήστρας. Ο ρόλος του στην κομπανία είναι να συμπληρώσει το κλαρίνο και να «γεμίζει» τα κενά. Στην Ήπειρο χαρακτηριστική είναι η χρήση της χαμηλής έκτασης του οργάνου καθώς και των διπλών χορδών που, παίζοντας επαναλαμβανόμενα ρυθμικά μοτίβα, δημιουργούν ένα αρμονικό φάσμα πάνω στο οποίο κινείται το κλαρίνο. Το λαούτο είναι το πολυφωνικό όργανο της κομπανίας. Ο ρόλος του είναι κυρίως συνοδευτικός και συνίσταται στην αρμονική και ρυθμική κάλυψη των εκτελέσεων. Το ηπειρώτικο λαούτο φέρει τέσσερις διπλές χορδές και παίζεται με πένα ή φτερό. Το ντέφι, που μοιάζει με το κλασσικό tambour de basque, κρατάει τον ρυθμό ως το μοναδικό συνήθως κρουστό όργανο σε μια Ηπειρώτικη ορχήστρα. Παίζεται λιτά, συντηρητικά και δεν αυτοσχεδιάζει ποτέ. Η πολυφωνική μουσική που απαντάται στα βόρεια του νομού της Ηπείρου αποτελεί μοναδικό μουσικό φαινόμενο σε όλη την Ελληνική παράδοση και σε σχέση με την δυτική πολυφωνία, διακρίνεται από δομή πρωτότυπη και αυθεντική. Εφαρμόζεται σε έναν τύπο τραγουδιού που χαρακτηρίζεται από τον σαφή διαχωρισμό τριών ανεξαρτήτων μελωδικών γραμμών που αντιστοιχούν σε ανάλογους τραγουδιστικούς ρόλους:

-5-

Το ρόλος του «παρτή» αναφέρεται σε αυτόν που αρχίζει το τραγούδι και εκτελεί την κύρια μελωδική γραμμή τραγουδώντας ευκρινώς τους στίχους, ενώ οι υπόλοιποι χρησιμοποιούν μερικές μόνο συλλαβές του κειμένου. Η δεύτερη μελωδική γραμμή εκτελείται από τον «γυριστή» που γυρίζει ή τσακίζει την μελωδική του γραμμή ώστε να καταλήξει σε διάστημα δευτέρας καθαρής κάτω από την τονική, διάστημα διάφωνο σε σχέση τόσο με κύρια γραμμή όσο και με την Τρίτη, και από τον « κλώστη» που κλώθει την μελωδική του γραμμή πάνω στο διάστημα της τονικής και της προς τα πάνω έβδομης βαθμίδας, που είναι και η κατάληξη της μελωδικής του γραμμής, δημιουργώντας και αυτός διαφωνία. Τέλος η τρίτη μελωδική γραμμή εκτελείται από τον «ισοκράτη» και αποδίδεται από δύο ως τέσσερα άτομα και σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει και μια τέταρτη φωνή, τραγουδισμένη από έναν ισοκράτη που αποκαλείται «ρίχτης» και ο οποίος σταματά την μονωδία του παρτή ρίχνοντας την μελωδία με διάστημα τέταρτης κάτω από την τονική δίνοντας έτσι στον παρτή χρόνος να ξεκουραστεί και να προετοιμάσει την συνέχεια του τραγουδιού. Το ποιητικό περιεχόμενο των τραγουδιών αναφέρεται στη φύση, την ιστορία και την κοινωνία της περιοχής. Είναι αρχαιότατα τραγούδια του ακριτικού κύκλου και μεσαιωνικές μπαλάντες (παραλλαγές), ιστορικές διηγήσεις του αγώνα κατά των Τούρκων αλλά και τραγούδια του γάμου, της ξενιτιάς, αποκριάτικα κ.α (που καλύπτουν τον κύκλο της ζωής και τον κύκλο του χρόνου). Τα ηπειρώτικα πολυφωνικά τραγούδια έχουν επηρεάσει ανάλογες φόρμες φωνητικής μουσικής στα Βαλκάνια, στην Κάτω Ιταλία και στην Σικελία. Επίσης, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η θεωρία του Ολλανδού μουσικολόγου Jaap Kunst που συνδέει την πολυφωνία της Ηπείρου με τη μακρινή Ινδονησία και θεωρεί ότι υπάρχει ένα νοητό τόξο (που ανάγεται ίσως σε προελληνικές περιόδους και ανανεώθηκε αργότερα, την Αλεξανδρινή εποχή) που συνδέει πολιτισμικά τα Βαλκάνια με τη Ν.Α. Ασία, περνώντας από τον Καύκασο, τη Β. Περσία, το Αφγανιστάν και τη Β. Ινδία.

Χορός Όλοι οι Ηπειρώτικοι παραδοσιακοί χοροί χορεύονται σε σχήμα «ανοιχτού» κύκλου συμβολίζοντας την διαχρονική συνοχή και ενότητα των μελών της ίδιας κοινότητας, με εξαίρεση τον «καγκελάρη» του χωριού Παπαδάτες, ο οποίος έχει σχήμα λαβύρινθου και τον «χορό των κοριτσιών» του Μέτσοβου και της Μηλιάς ο οποίος έχει σχήμα «κλειστού» κύκλου.

Σύμφωνα με την παράδοση, κάθε χορευτής είχε την θέση του και η σειρά του ήταν απόλυτα προκαθορισμένη, με βάση την κοινωνική θέση την ηλικία και το φύλο του. Μόνο στο Ζαγόρι επιτρεπόταν σε άνδρες και γυναίκες να αναμιγνύονται στο χορό και αυτό ήταν ασφαλώς αποτέλεσμα του ανώτερου μορφωτικού-οικονομικού επιπέδου του οποίου απολάμβανε το χωριό.

-6-

Σε πολλές περιπτώσεις ο χορός αποτελούσε κριτήριο για την επιλογή του γαμπρού και της νύφης, ενώ η συμμετοχή μιας κοπέλας σ’ αυτόν ήταν δείγμα ότι έφτασε σε ηλικία γάμου και ήταν έτοιμη να δεχθεί προτάσεις. Κάποιοι από τους χορούς είχαν ιδιαίτερη χρήση, υπήρχαν για συγκεκριμένη γιορτή ή ώρα και συγκεκριμένους θεατές. Για παράδειγμα το «Πώς το τρίβουν το πιπέρι» χορευόταν μόνο από τους άνδρες, κυρίως στους γάμους, τις πρωινές ώρες όταν κάποιοι έρχονταν σε μεγάλο κέφι. Επίσης μπορεί να χορευόταν και στα καφενεία, υπό τις ίδιες συνθήκες, ποτέ όμως στο χοροστάσι, σε κοινή θέα, κατά την διάρκεια μεγάλων πανηγυρικών εκδηλώσεων. Βασικό χαρακτηριστικό των Ηπειρώτικων χορών όσον αφορά το ύφος είναι οι περιορισμένες και συγκρατημένες κινήσεις με τον τρόπο εκτέλεσης να διαφέρει όμως για τους άνδρες και τις γυναίκες. Τα βήματα των γυναικών πρέπει να είναι στρωτά και μικρά και να εκτελούνται με ολόκληρο το πέλμα, χωρίς ένταση, άρσεις, πηδήματα και καθίσματα. Το σώμα των γυναικών δεν πρέπει να λικνίζεται, ακόμα και το κεφάλι πρέπει να παραμένει σκυμμένο ως ένδειξη σεμνότητας. Για τις γυναίκες δεν υπάρχουν περιθώρια αυτοσχεδιασμού και τα βήματα πρέπει να ακολουθούνται αυστηρά. Αντίθετα οι άνδρες χορευτές έχουν την άνεση να κινηθούν εντονότερα, να κάνουν μεγαλύτερα βήματα με αναπλάσεις και άρσεις. Ο πρωτοχορευτής μάλιστα έχει απεριόριστη δυνατότητα αυτοσχεδιασμού.

Παραδοσιακές ενδυμασίες της Ηπείρου Η ανδρική φορεσιά της Ηπείρου χαρακτηρίζεται από λιτότητα στη μορφή και αρμονικό συνδυασμό χρωμάτων. Αποτελείται από την μπουραζάνα, το πουκάμισο που ανάλογα με την περιοχή έχει στενά ή φαρδιά μανίκια, το μάλλινο αμάνικο γιλέκο, το ζωνάρι, το γούνινο καλπάκι για το κεφάλι και τσαρούχια.

Η γυναικεία φορεσιά της Ηπείρου αντικατοπτρίζει τα αυστηρά ήθη και τις παραδόσεις της κλειστής κοινωνίας των Ηπειρωτών. Αποτελείται από το σιγκούνι, το πουκάμισο, τη φούστα, τη ποδιά, το ασημοζούναρο, τα φλουριά στο στήθος, το μαντήλι και χοντρές κάλτσες.

-7-

Ζαγορίσιος χορός Επιλέξαμε να μάθουμε τον χορό Ζαγορίσιος που χορεύεται κυρίως στα Ζαγοροχώρια αλλά και σ' άλλα χωριά της Ηπείρου με πολύ μικρές διαφορές από περιοχή σε περιοχή. Το χορευτικό του μοτίβο αποτελείται από 16 κινήσεις που επαναλαμβάνονται σ’ όλη την διάρκεια της μουσικής.

Δημοτικό τραγούδι: Κωνσταντάκης Το δημοτικό τραγούδι που επιλέξαμε είναι μια εκτέλεση του «Κωνσταντάκης» με τον Σιάτρα Σάββα στο τραγούδι και τον Ζιάκο Γιάννη στο κλαρίνο. Ο στίχοι του τραγουδιού είναι: Άιντε ο Κωνσταντής, παιδιά μ΄ κι ο Κωνσταντάς, άιντε κι ο μικρο-Κωνσταντίνος, Κωνσταντάκη μου, άιντε κι ο μικρο-Κωνσταντίνος, λεβεντάκη μου. Άιντε τρεις χρόνους ε, Κώστα μ\' περπάτησες, για να βρεις καλή γυναίκα, Κωνσταντάκη μου, άιντε να βρεις καλή γυναίκα, καλό παιδάκι μου. Άιντε να βρεις ψηλή, Κώστα μ\' να βρεις λιγνή, για να βρεις γαϊτανοφρύδα, Κωνσταντάκη μου, άιντε να βρεις γαϊτανοφρύδα, λεβεντάκη μου. Άιντε βρήκες ψηλή, Κώστα μ\' βρήκες λιγνή, βρήκες της αρεσκείας του, λεβεντάκη μου. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Κωσταντάκης που αναφέρει το τραγούδι, είναι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο οποίος έψαχνε γυναίκα να παντρευτεί επί τρία χρόνια, και όταν ετοιμαζόταν να παντρευτεί δεν τα κατάφερε λόγω της Άλωσης...

-8-

ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΝΑΞΟΥ Μουσική Νησί του Διονύσου και της Αριάδνης η Νάξος παρουσιάζει μεγάλη πολυμορφία με πλούσιο χορευτικό και τραγουδιστικό περιεχόμενο. Τη βαθιά σύνδεση του χορού και της μουσικής με το νησί της Νάξου από τα αρχαία χρόνια μαρτυρούν ευρήματα της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου που αναπαριστούνε μουσικοχορευτικές μορφές. Τα νεότερα χρόνια πολλά γεγονότα συντέλεσαν και επηρέασαν τη μουσική και χορευτική παράδοση του νησιού. Από το 1912 το πρόβλημα του βιοπορισμού και η μετανάστευση στην Πόλη και τη Σμύρνη λειτούργησε προσθετικά στην ποσότητα των χορευτικών και όχι μόνο τραγουδιών. Η επιρροή τους είναι προφανής ακόμα και από τα ονόματα σημαντικών τραγουδιών όπως το «Πολίτικο Συρτό», το «Σμυρναίικο», το «Αϊβαλιώτικο» κ.α. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή η άφιξη πολλών Μικρασιατών-Ναξιωτών από τα Βούρλα που εγκαταστάθηκαν στη Νάξο επηρέασαν την μουσικοχορευτική παράδοση και υπολογίζεται ότι 70% των νησιωτικών τραγουδιών είναι μικρασιατικής καταγωγής. Όμως παρ’ όλες τις επιρροές που δέχθηκαν διατήρησαν και την πρότερη μουσική τους γλώσσα. Παραδοσιακά, οι οργανοπαίκτες ήταν οι πλούσιοι του χωριού. Κέρδιζαν πολλά χρήματα από το πάθος για τον χορό των συγχωριανών. Ενδεικτικό είναι ότι ακόμα και την περίοδο της κατοχής που δεν είχαν χρήματα οι Ναξιώτες παράγγελλαν να χορέψουν κλείνοντας συμφωνία σε είδος (σιτάρι, πατάτες, σύκα κ.λπ. ). Από τους οργανοπαίκτες τραγουδούσε ο λαουθιέρης και σπάνια ο βιολιτζής. Ο λαουθιέρης θεωρείτο καλός και τον προτιμούσαν όταν εκτός από καλό λάουτο τα «ταίριαζε» και όλα δηλαδή είχε καλή φωνή και τραγουδούσε αυτοσχέδια τραγούδια. Ήταν ο «κουτσομπόλης» του χωριού. Δημιουργούσε ποιητικά και συνέβαλε στο κέφι του γλεντιού. Τα μουσικά όργανα πριν το 1880 ήταν αποκλειστικά η τσαμπούνα, το ντουμπάκι και το σουράβλι τα λεγόμενα «χωριάτικα» όργανα ενώ στη Χώρα παιζόταν η λύρα και αργότερα το βιολί και το λάουτο, σύμφωνα με Φραγκικές πληροφορίες. Το 1887-1888 παρουσιάστηκαν το βιολί, το λάουτο και λίγα χρόνια αργότερα το κλαρίνο. Το ντουμπάκι, είναι ένα νταούλι σε μικρό μέγεθος. Κατασκευάζεται από ξύλο και δέρμα κατσίκας ή σκύλου, και τα στεφάνια του σφίγγονται με σκοινιά για να τεντώσει το δέρμα. Παίζεται με δύο ντουμπακόξυλα φτιαγμένα από βαρύ ξύλο, π.χ. οξιά. Σημαντικό είναι πως το ντουμπάκι χτυπάει μόνο τον βασικό ρυθμό και αφήνει αέρα στη τσαμπούνα και το τραγούδι.

-9-

Η τσαμπούνα αποτελεί εξέλιξη του αρχαιοελληνικού άσκαυλου (ασκός + αυλός) που αναφέρεται για πρώτη φορά στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη (446-385 π.Χ). Αποτελείται από τα τρία μέρη: το ασκί, το επιστόμιο και τη συσκευή παραγωγής ήχου. Το ασκί ή τουλούμι φτιάχνεται από δέρμα κατσίκας σπάνια προβάτου. Αφού γδάρουν το ζώο, το αλατίζουν στην εσωτερική του μεριά ώστε να «σφίξει» το δέρμα. Κατόπιν κουρεύουν τη τρίχα στα 1,5 εκ. και ξεβγάζουν καλά το δέρμα. Με τη γούνα εσωτερικά, το δένουν στο λαιμό και στο πίσω μέρος (πίσω πόδια και ουρά). Στα δύο μπροστινά πόδια που παραμένουν ελεύθερα, προσαρμόζουν τη συσκευή που παράγει τον ήχο και το επιστόμιο. Το επιστόμιο είναι ένας κυλινδρικός ή κωνικός σωλήνας που φτιάχνεται από καλάμι, διάφορα ξύλα ή και από κόκκαλο από πόδι αρνιού. Στο άκρο του σωλήνα, που είναι μέσα στο ασκί δένουν ένα πετσάκι, που λειτουργεί ως βαλβίδα και εμποδίζει την έξοδο του αέρα από το ασκί. Η συσκευή για την παραγωγή του ήχου αποτελείται από μια αυλακωτή βάση που φτιάχνεται από διάφορα ξύλα, μέσα στην οποία είναι τοποθετημένοι δυο καλαμένιοι αυλοί και καταλήγει σε χοάνη, άλλοτε μεγαλύτερη και άλλοτε μικρότερη. Η αυλακωτή βάση είναι ανοιχτή μπροστά, με χαμηλές τις δυο πλαϊνές πλευρές της, για να αφήνει τα δάχτυλα να χειρίζονται τις τρύπες στους δυο αυλούς. Πίσω είναι κλειστή, εκτός από το πάνω μέρος με τα δυο γλωσσίδια. Το μέρος αυτό είναι πάντα μέσα στο ασκί: με την πίεση του αέρα τα γλωσσίδια πάλλονται και παράγουν τον ήχο. Η τσαμπούνα παίζεται με το ασκί κρατημένο κάτω από την αριστερή μασχάλη και ο τσαμπουνιέρης παίρνει αναπνοή με το διάφραγμα, γι' αυτό μπορεί και φυσάει πολλές ώρες χωρίς να κουράζεται. Η πίεση του αέρα στα γλωσσίδια γίνεται με το φύσημα από το επιστόμιο και από το σφίξιμο του ασκιού, που κάνει με το αριστερό του μπράτσο ο τσαμπουνιέρης. Τις πρώτες δεκαετίες του 20ουαιώνα το σουράβλι (φλογέρα) και η τσαμπούνα (τύμπανο) άρχισαν να παραχωρούν τη θέση τους στο βιολί και το λάουτο. Η ύπαρξη του βιολιού ήταν καθοριστική καθώς συντέλεσε στην αύξηση του ρεπερτορίου των πολλών αυτοσχεδιασμών και την αύξηση της διάρκειας του Μπάλλου. Οι τσαμπούνες με τα απλά χαρακτηριστικά τους ταυτιστήκαν με την απλότητα της επαγγελματικής, κοινωνικής και χορευτικής ζωής των βοσκών της Νάξου και παρέμειναν μετά την εισβολή των βιολιών να συνοδεύουν κυρίως τα αποκριάτικα δρώμενα. Τα Ναξιώτικα δημοτικά τραγούδια προέρχονται κυρίως από δυο χωριά την Απείρανθο και τον Κονίδαρο. Γνωστές μουσικές οικογένειες που συνεχίζουν να κρατάνε ζωντανό το νησιώτικο τραγούδι όπως οι Κονιτόπουλοι, Χατζόπουλοι και οι Κουκουλάρηδες έχουν καταγωγή από την - 10 -

Νάξο. Σε χωριά όπως στον Κινίδαρο, στην Κωμιακή, στην Κόρωνο, στην Απείρανθο, στο Φιλώτη, ακόμα και σήμερα συνεχίζονται οι οικογενειακές μουσικοχορευτικές παραδόσεις με οικογένειες οργανοπαικτών, τραγουδιστών και στιχουργών. Αν και τα ήθη και τα έθιμα κάθε τόπου τείνουν να εξαφανιστούν από τον σύγχρονο τρόπο ζωής, στην Νάξο, και ιδιαίτερα στην ορεινή, εξακολουθούν να διατηρούνται σχεδόν αναλλοίωτα. Τα έθιμα της Απόκριας, της Πρωτομαγιάς, ο Κλήδονας , ο Τρύγος, τα Χατζανέματα είναι έθιμα που υπάρχουν ακόμα και σήμερα. Επίσης σε όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού λαμβάνουν χώρα πολλά μουσικοχορευτικά δρώμενα. Το μεγαλύτερο πανηγύρι της Νάξου διοργανώνεται στο Φιλώτι στη γιορτή Κουδουνάτοι, Αποκριάτικο έθιμο της Απειράνθου της Παναγίας το Δεκαπενταύγουστο και κρατάει 3 ημέρες. Επίσης, κάθε χρόνο ο Πολιτιστικός οργανισμός του δήμου Νάξου οργανώνει μια σειρά εκδηλώσεων τα «Διονύσια» που κορυφώνονται το πρώτο Σαββατοκύριακο του Σεπτεμβρίου με τις γιορτές κρασιού. Σήμερα ο εκσυγχρονισμός του τρόπου ζωής, τα νέα πρότυπα διασκέδασης και οι απαιτήσεις της καθημερινότητας έχουν μετριάσει το πηγαίο πάθος για τη νησιώτικη μουσική και τη συχνότητα των γλεντιών. Το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια πολλοί νέοι της Νάξου στρέφονται στην παραδοσιακή μουσική και εξελίσσονται ως οργανοπαίκτες και τραγουδιστές μπορεί να σηματοδοτήσει μια νέα πορεία για την μουσικοχορευτική παράδοση του τόπου.

- 11 -

Παραδοσιακές ενδυμασίες Νάξου Οι γυναίκες φορούσαν φανταχτερές φούστες με πολλές πιέτες, μακριές μέχρι τον αστράγαλο. Από τη μέση και πάνω φορούσαν μπούστο, ειδικό σακάκι με πάνινα στρογγυλά κουμπιά. Από μέσα φορούσαν πουκαμίσα, το σημερινό μισοφόρι, που ξεκινούσε κι αυτό από το λαιμό κι έφτανε ως τους αστράγαλους. Ακόμη, για να δείξουν την νοικοκυροσύνη τους στόλιζαν με δαντέλες το λαιμό. Απαραίτητο συμπλήρωμα του ντυσίματος αποτελούσε το μαντήλι στο κεφάλι , που αν και αποτελούσε δείγμα σεμνότητας δεν κάλυπτε ούτε κατ’ ελάχιστο το πρόσωπο. Οι ελεύθερες και παντρεμένες γυναίκες φορούσαν άσπρα μαντήλια, ενώ οι χήρες κατάμαυρα. Οι άντρες φορούσαν βράκα, ζωνάρι, λευκό πουκάμισο, σταυρωτό γιλέκο, πλεχτές υφαντές κάλτσες και καλτσοδέτες με φουντίτσα. Στο κεφάλι τους φορούσαν φέσι.

Καλαμαθιανός χορός Νάξου Επιλέξαμε να μάθουμε τον χορό Καλαμαθιανός Νάξου, το γνωστό επτάσημο συρτό με τον οποίο ξεκινούν τα γλέντια στη Νάξο. Αποτελεί την αρχή του Μπάλλου καθώς αυτός δεν χορεύεται στην Νάξο ως αυτόνομος χορός αλλά αποτελεί συνέχεια του συρτού. Η αιτία της ονομασίας του είναι η συνήθεια να ξεκινούν τα γλέντια με το τραγούδι «μαντήλι καλαματιανό». Στην Απείρανθο λέγεται και Κοτσάτος μιας και στον σκοπό του προσαρμόζονται αυτοσχέδια κοτσάκια.

- 12 -

Παραδοσιακό Ναξιώτικο τραγούδι: Έλα να’ μαστε τα δυο μας Το δημοτικό τραγούδι που επιλέξαμε είναι το «Έλα να ‘μαστε τα δυο μας» σε εκτέλεση της Ειρήνης Κονιτοπούλου Λεγάκη. Ο στίχοι του τραγουδιού είναι: Η αγάπη σου μ’ αρέσει η αγάπη σου μ’ αρέσει, η αγάπη σου μ’ αρέσει κι η καρδιά μου ας πονέσει. Έλα να ‘μαστε τα δυο μας να περνούμε τον καιρό μας. Σ’ αγαπώ και υποφέρω σ’ αγαπώ και υποφέρω, σ’ αγαπώ και υποφέρω και ίντα θα γενώ δεν ξέρω. Έλα να ‘μαστε τα δυο μας να περνούμε τον καιρό μας. Κι όμως στην καρδιά μου σ’ έχω, κι όμως στην καρδιά μου σ’ έχω, κι όμως στην καρδιά μου σ’ έχω και να μη μου βγεις προσέχω. Έλα να ‘μαστε τα δυο μας να περνούμε τον καιρό μας. Ω! τι κρίμα να πηγαίνει ω! τι κρίμα να πηγαίνει, ω! τι κρίμα να πηγαίνει η αγάπη μας χαμένη. Έλα να ‘μαστε τα δυο μας να περνούμε τον καιρό μας. Είναι το δικό σου γέλιο είναι το δικό σου γέλιο, είναι το δικό σου γέλιο της αγάπης μας θεμέλιο. Έλα να ‘μαστε τα δυο μας να περνούμε τον καιρό μας. Η Ειρήνη Κονιτοπούλου Λεγάκη, η «Κυρά του Αιγαίου», γεννήθηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1931 στην Κεραμωτή της Νάξου. Οι γονείς της είναι ο Μιχάλης Κονιτόπουλος, ξακουστός βιολιστής του νησιού και η Μαρία Φυρογένη. Η οικογένεια της αποτελούνταν από ξακουστούς τραγουδιστές και οργανοπαίχτες της εποχής όπως τον πατέρα της Μιχάλη Κονιτόπουλο, τον θείο της Δημήτρη Φυρογένη και τα αδέρφια της Γιώργο, Κώστα, Βαγγέλη και Αγγελική Κονιτόπουλου. Από νεαρή ηλικία ήρθε και έζησε με την οικογένειά της στην Αθήνα και πιο συγκεκριμένα στην Κυψέλη. Δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές της καθώς φοίτησε μέχρι την Γ’ τάξη του δημοτικού. Μόλις ξέσπασε ο πόλεμος το 1940 ξαναγύρισε με την οικογένειά της στην Νάξο. Το 1952 επιστρέφει στην Αθήνα και αποδέχεται μια πρόταση του θείου της, να τραγουδήσει σε χορωδία για εκπομπή στο ραδιόφωνο. Έτσι μέσα από αυτές τις εκπομπές την γνώρισε το Πανελλήνιο και ξεκίνησε την επαγγελματική της καριέρα. Μετά από λίγο καιρό την διεκδικούν δυο δισκογραφικές εταιρίες, η COLUMBIA και η ODEON. Το 1955 παντρεύτηκε τον Στέλιο Λεγάκη και συνέχισε την καριέρα της σε διάφορα νυχτερινά κέντρα. Πρώτος της σταθμός ήταν το Γαλάτσι. Τα τελευταία χρόνια μέχρι και το 2008, όπου και αποσύρεται από το τραγούδι λόγω του θανάτου του συντρόφου της, εμφανιζόταν μαζί με την κόρη της Ελένη Λεγάκη, στο δικό της νυχτερινό κέντρο «Αρμενάκι», πού το ονόμασε έτσι χάρη στην επιτυχία του τραγουδιού που ερμήνευσε και την έκανε ευρέως γνωστή.

- 13 -

ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Μουσική Η μουσική στο νησί ξεκίνησε στα προϊστορικά χρόνια, σύμφωνα με αναφορές πολλών αρχαίων ιστορικών. Ξεκινά με τη γέννηση του πατέρα των θεών, του Δία, στα ψηλά και περήφανα βουνά του νησιού. Οι Κουρήτες, οι μυθικοί Κρήτες πολεμιστές, κάλυψαν τον ήχο του κλάματος του μωρού για να τον προστατεύσουν από τον πατέρα του Κρόνο, χορεύοντας και χτυπώντας τα όπλα τους δυνατά και με ρυθμό. Αλλά και ο Θησέας φεύγοντας από τη Κρήτη και φτάνοντας στη Δήλο, χόρεψε μαζί με τους συντρόφους του έναν χορό με ιδιαίτερο ρυθμό, ο οποίος αντέγραφε με τα βήματά του τις ελικοειδής στροφές και τα γυρίσματα του λαβυρίνθου της Κνωσού. Ο χορός αυτός ήταν ο περίφημος Γέρανος και συναντάται ακόμη και σήμερα σε πολλά ελληνικά νησιά. Οι αναφορές σχετικά με τη μουσική στη Κρήτη είναι πάμπολλες. Χαρακτηριστικά ο Σοφοκλής στο έργο του «Αίαντας» κάνει αναφορά περί «Κνωσσίων Ορχήσεως», μεγάλης διάδοσης και θεαματικότητας. Δείγμα της εποχής αυτής είναι και η επτάχορδη λύρα με το διπλό αυλό που συνοδεύουν τελεστική πομπή που απεικονίζεται σε σαρκοφάγο που βρέθηκε στην Αγία Τριάδα. Η περίφημη ασπίδα του Αχιλλέα επίσης ήταν διακοσμημένη σύμφωνα με τον Όμηρο, με γλέντι από το παλάτι της Κνωσού. Η παράδοση επίσης αναφέρει χαρακτηριστικά πως ο γιος του Μίνωα, Γλαύκος, τάφηκε μαζί με τους αυλούς του, τους οποίους έπαιζε με μεγάλη δεξιοτεχνία. Η Κνωσός όμως και η Κρήτη κατά τα Μινωικά χρόνια δεν ήταν γνωστή μόνο για τα γλέντια της, αλλά και για τους ένοπλους, πολεμικούς της χορούς, όπως ο περίφημος πυρρίχιος. Την εποχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας επηρεάστηκε από τους βυζαντινούς θρησκευτικούς ύμνους. Τον 13ο αιώνα, Φράγκοι, Γενοβέζοι και Βενετσιάνοι φέρνουν μελωδίες και μουσικά όργανα όπως το βιολί. Ο συνδυασμός του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου στοίχου της αρχαίας Ελλάδας με την δυτικογενή ρίμα δημιούργησε την πασίγνωστη κρητική μαντινάδα. Τα παραδοσιακά μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται σήμερα στην Κρήτη για την απόδοση της μουσικής, των χορών και των τραγουδιών της, άλλα σε μεγαλύτερο βαθμό κι άλλα σε μικρότερο, είναι:

Βιολί

Λύρα

Λαούτο

Μαντολίνο - 14 -

Κιθάρα

Ασκομαντούρα

Βιολολύρα

Χαμπιόλι

Μπουλγαρί

Η λύρα είναι γνωστή στον ελλαδικό χώρο ήδη από τους αρχαίους χρόνους. Σύμφωνα με τη μυθολογία η πρώτη λύρα κατασκευάστηκε από το Θεό Ερμή και ήταν δώρο προς το Θεό Απόλλωνα ώστε εκείνος να τον συγχωρήσει για την κλοπή των βοδιών του. Η λύρα έχει σώμα με απιδόσχημο ή ελλειπτικό καπάκι. Συνήθως έχει δυο μικρές ημικυκλικές τρύπες για το ηχείο. Σώμα και λαιμός σκαλίζονται από το ίδιο κομμάτι ξύλο, που αφήνεται να παλιώσει για τουλάχιστον 10 χρόνια. Το καπάκι είναι επίσης σκαλιστό, με πιο ρηχή αψίδα και συνήθως είναι κατασκευασμένο από μαλακό ξύλο με ευθεία νερά. Στο παρελθόν οι χορδές φτιάχνονταν από έντερα ζώων και το δοξάρι από τρίχα αλογοουράς. Το τόξο του δοξαριού ήταν συνήθως φορτωμένο με μια σειρά από σφαιρικές καμπάνες, τα γερακοκούδουνα (τα μικρά κουδούνια που κρέμαγαν στα κυνηγετικά γεράκια στο Βυζάντιο), που παρείχαν ρυθμική υπόκρουση στη μελωδία. Σήμερα, οι περισσότερες λύρες παίζονται με δοξάρια βιολιού.

Νταουλάκι

Μαντούρα

Ψαραντώνης (Αντώνης Ξυλούρης) διάσημος κρητικός λυράρης

Ο διασημότερος αναμφισβήτητα Κρητικός μουσικός είναι ο Νίκος Ξυλούρης. Γεννήθηκε το 1936, στο ορεινό χωριό Ανώγεια Μυλοποτάμου Ρεθύμνου της Κρήτης από οικογένεια με μουσική παράδοση και πολλούς λυράρηδες. Στα πέντε του χρόνια, όταν οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό του, ξεριζώθηκε από τον τόπο του μαζί με τους υπόλοιπους κατοίκους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν σε χωριό της επαρχίας Μυλοποτάμου όπου παρέμειναν μέχρι και την απελευθέρωση της Κρήτης. Η ιδέα να μάθει να παίζει λύρα του ήρθε αυθόρμητα βλέποντας ένα συγγενή του. Οι αντιρρήσεις του πατέρα του κάμθηκαν από τον δάσκαλό του, που αναγνώρισε από νωρίς το ταλέντο του. Έτσι, σε ηλικία μόλις 10 ετών, αποκτά την πρώτη του λύρα, σταματά το σχολείο στην Γ’ Δημοτικού και μετά από ενάμιση χρόνο μαθητείας δίπλα στον λυράρη Λεωνίδα Κλάδο, ξεκινά να παίζει βιοποριστικά σε γάμους, βαφτίσια και γιορτές, σ’ όλη την Κρήτη. Το Νοέμβριο του - 15 -

1958 ηχογράφησε τον πρώτο του δίσκο με τίτλο "Μια μαυροφόρα που περνά". Ο δίσκος αγαπήθηκε από το κοινό κι έτσι ο Νίκος ηχογράφησε κι άλλα τραγούδια σε δίσκους των 45 στροφών. Το 1966 κέρδισε το πρώτο βραβείο σε ένα φεστιβάλ μουσικής στο Σαν-Ρέμο παίζοντας με τη λύρα του ένα συρτάκι. Την επόμενη χρονιά άνοιξε στο Ηράκλειο το μουσικό κέντρο "Ερωτόκριτος". Το 1969 ηχογράφησε με μεγάλη επιτυχία το δίσκο "Ανυφαντού" και μετακόμισε στην Αθήνα. Εκεί γνώρισε τον ποιητή και σκηνοθέτη Ερρίκο Θαλασσινό ο οποίος αποφάσισε να τον συστήσει στο Γιάννη Μαρκόπουλο και έτσι ξεκίνησε μια λαμπρή συνεργασία με το δίσκο "Χρονικό" και τα "Ριζίτικα". Με τη φωνή και το ήθος του σημάδεψε τα χρόνια της χούντας, την αντίσταση σε αυτήν, αλλά και τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης. Ο Νίκος Ξυλούρης στην ακμή της καριέρας του αντιλήφθηκε ότι έχει καρκίνο και πιο συγκεκριμένα όγκο στους πνεύμονες με μετάσταση στον εγκέφαλο. Μετά από μεγάλο αγώνα, πολλαπλές εγχειρήσεις και αρκετή ταλαιπωρία έχασε τη μάχη στο Αντικαρκινικό Πειραιώς στις 8 Φεβρουαρίου 1980 σε ηλικία μόλις 43 χρονών.

Παραδοσιακές ενδυμασίες της Κρήτης

Οι γυναίκες φορούν φούστα με σάκο, κατινάκι (φόρεμα με μπούστο ραμμένο σε πλατιά φούστα), τζεμπέρι στο κεφάλι, μπροστοποδιά, σαλβάρι (μακριά βράκα), πουκαμίσα και μαύρα παπούτσια, καθώς και πολλά χρυσαφικά κυρίως λίρες. Οι άνδρες φορούν βράκα με σαλβάρια ή κυλότα σε τύπο στρατιωτικό, επενδυτή, γελέκο, μεϊντάνι, ζώνη, καρτσόνια και καπότο, μπότες (στιβάνια) και κρουσάτο μαντίλι.

- 16 -

Χορός Πεντοζάλι

Ονομάστηκε πεντοζάλι γιατί συμβολίζει το πέμπτο ζάλο (δηλαδή βήμα), όπως ειπώθηκε η θεωρούμενη πέμπτη κατά σειρά προσπάθεια των Κρητικών για απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους με επικεφαλή τον Δασκαλογιάννη. Οι κινήσεις του χορού είναι 10 (8 καθαρά βήματα και 2 κινήσεις των ποδιών στο κενό) σε ανάμνηση της 10ης Οκτωβρίου του 1769, όπου και χορεύτηκε για πρώτη φορά στην Ανώπολη Σφακιών, οπότε λήφθηκε η απόφαση των Σφακιανών για την πραγματοποίηση της επανάστασης. Η μουσική του αποτελείται από δώδεκα μουσικές φράσεις (γυρίσματα ή σκοπούς) προς τιμήν των δώδεκα μαζί με τον Δασκαλογιάννη πρωτεργατών της εξέγερσης.

- 17 -

Τραγούδι Πεντοζάλι: Σαν θες να μάθεις Διάσημοι μουσικοί που έχουν ερμηνεύσει τραγούδια Πεντοζάλι είναι ο Νίκος Ζωιδάκης, ο Νίκος Ξυλούρης και Βασίλης Σκουλάς. Εμείς προτιμήσαμε λόγω των στίχων του που διαδηλώνουν τον ξεσηκωμό, τη λεβεντιά, τον ηρωισμό και την ελπίδα, το τραγούδι ''Σαν θες να μάθεις''. Στίχοι: ‘Σαν θες να μάθεις των Σφακιών ο τόπος ίντα βγάνει, πες τσι Μαδάρες να σου πουν για τον Δασκαλογιάννη. Όποιος δεν ξέρει και το νου του πιάνει ζάλη, στα Σφακιά τον πολέμο τον κάνουν πεντοζάλι.’ Οι στίχοι είναι από «το τραγούδι του Δασκαλογιάννη», γραμμένο από τον Σήφη Σκορδύλη το 1786. Ο Δασκαλογιάννης στον οποίο αναφέρονται οι στίχοι είναι ο Ιωάννης Βλάχος, εύπορος Σφακιανός πλοιοκτήτης ο οποίος περιμένοντας μάταια Ρωσική βοήθεια ξεσήκωσε 1.300 συντοπίτες του σε πρόωρη επανάσταση ενάντια στους Τούρκους το 1771. Η επανάσταση καταπνίγηκε γρήγορα από Τουρκικό στρατό 40.000 ατόμων, που λεηλάτησε μετά τα Σφακιά. Γι’ αυτή του την πράξη ο Δασκαλογιάννης αποτέλεσε παράδειγμα αγώνα και θυσίας. Η συντελεστές που εκτελούν το τραγούδι είναι: Βιολί -Τραγούδι : Μαρτσάκης Αντώνης Λύρα : Σκορδαλός Γιώργος Λαούτο: Ψαρουδάκης Γιώργος Νταούλι : Κουφάκης Συμεών Ο Αντώνης Μαρτσάκης γεννήθηκε στην Αθήνα στις 17 Ιανουαρίου του 1979. Σε ηλικία 9 ετών είχε την πρώτη του επαφή με το βιολί, ενώ το 1991 μόλις 12 ετών ξεκινάει να παίζει σε εκδηλώσεις με τον δίδυμο αδερφό του, Γιάννη στο λαούτο. Έχει κάνει πλούσια δισκογραφική δουλειά, ξεκινώντας με την «κισσαμίτικη σχολή του βιολιού» και έπειτα τα ριζίτικα τραγούδια. Σε ηλικία 26 ετών το 2005 τραγούδησε στο κατάμεστο Ηρώδειο αποσπώντας πολύ καλές κριτικές και πρόσφατα έχει εμφανιστεί στο Μέγαρο μουσικής Αθηνών.

- 18 -

Χορός Σούστα

Το μουσικό μέτρο του χορού, είναι 2/4 και τα βήματά του 6. Οι χορευτές αφού χορέψουν έναν κύκλο χωρίζονται σε ζευγάρια ανδρών και γυναικών που χορεύουν αντίθετα με λαβή από τις παλάμες στο ύψος των ώμων. Στη σούστα εντοπίζονται αρκετά στοιχεία ερωτισμού. Σε όλη τη διάρκεια του χορού ανάμεσα στο ζευγάρι αναπτύσσεται μια ιστορία, ο άνδρας με καλέσματα και αγκαλιάσματα, με στριφογυρίσματα και πηδήματα προσκαλεί τη γυναίκα, την πλησιάζει ερωτικά. Η γυναίκα με τη σειρά της με τσακίσματα και πλησιάσματα με στροφές και απομακρύσματα αντιστέκεται στο ερωτικό κάλεσμα.

Αν και η ομάδα δεν είχε διαθέσιμα αγόρια, δεν πτοηθήκαμε και χορέψαμε σούστα με ζευγάρια κοριτσιών!

- 19 -

Παραδοσιακό τραγούδι: Σούστα Προτιμήσαμε λόγω των στίχων του που διακρίνονται από έντονο ερωτισμό το παραδοσιακό τραγούδι ''Σούστα'' σε εκτέλεση του Χαράλαμπου Γαργανουράκη. Στίχοι: Το σείσμα και το λύγισμα που κάνεις του κορμιού σου, σκλαβώνουνε τον άνθρωπο μα δεν το βάνει ο νους σου. Το σείσμα και το λύγισμα κερά μου και το νάζι και το όμορφο αναντράνισμα μες στην καρδιά με σφάζει. Κερά μου τ’ αχειλάκι σου κι όντε θα μου γελάσει θαρρώ πως γίνεται σεισμός κι ο κόσμος θα χαλάσει. Ωσάν τ’ αγκιναρόδαυλο που στέκει ορθό εις το γύρο έτσ’ απομένω όταν σε δω και δεν μπορώ ξεσύρω. Ο Χαράλαμπος Γαργανουράκης μεγάλωσε στον Άγιο Θωμά ένα ορεινό χωριό έξω από το Ηράκλειο Κρήτης. Εκεί μεγαλώνοντας σε μια γειτονιά λυράρηδων μαγεμένος από τους ήχους της λύρας και του λαούτου πρωτόπιασε τη λύρα στα χέρια του σε ηλικία δώδεκα ετών. Δεν άργησε να ξεχωρίσει το ταλέντο του και μέχρι τα 17 του χρόνια είχε παίξει στα περισσότερα χωριά της Κρήτης σε διάφορες εκδηλώσεις. Στα 18 του χρόνια έγραψε το πρώτο του δίσκο. Το 1973 άρχισε η συνεργασία του με το Γιάννη Μαρκόπουλο στην μπουάτ "Λήδρα" στην Πλάκα. Ο Γιάννης Μαρκόπουλος του εμπιστεύθηκε ορισμένα από τα σημαντικότερα τραγούδια του και πολλά έγιναν μεγάλες επιτυχίες όπως "Τα λόγια και τα χρόνια", "Κρήτη μου όμορφο νησί" κ.ά. κάνοντας τον γνωστό όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. Παράλληλα συνεχίζοντας τη μουσική παράδοση του τόπου του έγραψε 8 δίσκους με δικά του τραγούδια όπως το "Κρήτη μου" και το "Πρινόριζες", και δύο δίσκους με σόλο λύρα. Παράλληλα έχει πάρα πολλές συμμετοχές σε δισκογραφικές δουλειές και έχει κάνει εκατοντάδες συναυλίες ανά τον κόσμο προσκεκλημένος από τους απόδημους Έλληνες του εξωτερικού.

- 20 -

ΑΝΑΦΟΡΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Το

Ηπειρωτικό μουσικό ύφος, ipeirotiko-mousiko-ufos.html

http://www.zagoroxoria.gr/3rd-section/topike-mousike/to-

Αφιέρωμα στο μεγάλο Ηπειρώτη δεξιοτέχνη του http://romiazirou.blogspot.gr/2014/07/et1-video.html

κλαρίνου

Πετρολούκα

Χαλκιά,

Αφιέρωμα στην ιστορία του κλαρίνου και στους δυο κορυφαίους Ηπειρώτες δεξιοτέχνες: Γρηγόρη Καψάλη και Πετρολούκα Χαλκιά, http://piotermilonas.blogspot.gr/2013/06/blog-post_5.html Το δημοτικό κλαρίνο, http://klarinogr.blogspot.gr Παραδοσιακές φορεσιές, http://www.ipirotikos.gr/endymasia.htm Υφαντά – Ενδύματα – Φορεσιές, http://cultureportalweb.uoi.gr Ο Ζαγορίσιος χορός, http://paroutsas.jmc.gr/dances/epiros/zogoris.htm Χορευτική και Μουσική Παράδοση, https://www.academia.edu

Σταύρος

Χ.

Σπηλιάκος.

Δημοσίευση

σε

Μουσικοχορευτική παράδοση της Νάξου: http://xefteri.wordpress.com/ Τσαμπουνιέρης, http://www.tripodesnaxou.gr/tripodes-naxou-epaggelmata.htm Η βράκα στην Νάξο, http://naxos365.blogspot.gr/2014/12/blog-post_98.html Συνέντευξη της Ειρήνης Κονιτοπούλου Λεγάκη, https://xoroballomata.wordpress.com Στίχοι των τραγουδιών, www.stixoi.info Κρητική παράδοση, http://kritikiparadosi.gr/ Κρητική μουσικοχορευτική παράδοση http://frontoffice-147.dev.edu.uoc.gr/ Μουσική μουσική, http://www.destinationcrete.gr/el/home/mousiki-paradosi Βιογραφία Νίκου Ξυλούρη, http://www.sansimera.gr/biographies/79#ixzz3VDzYUEzY Νίκος Ξυλούρης, el.wikipedia.org/wiki/Νίκος_Ξυλούρης Ο Δασκαλογιάννης, http://kmas01.pblogs.gr/2008/06/daskalogiannhs.html Βιογραφικό Αντώνη Μαρτσάκη, http://www.aerakis.net/music/cretan-music/rizitika/antonismartsakis-tsi-horas-kai-tsi-rizas.html Πεντοζάλι, http://www.esoterica.gr/articles/esoteric/dancegrk/dancegrk.htm Οι χοροί της Κρήτης, http://papoutsakis.blogspot.gr/2007/01/blog-post.html Βιογραφικό Χαράλαμπου Γαργανουράκη, A05B-448D-823A-F65301F51358

http://www.ishow.gr/personBio.asp?guid=80FFC7A0-

- 21 -

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Φωτογραφίες από την παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας

Εισαγωγή από την Λεπενίτσα Χριστίνα

Παρουσίαση της μουσικοχορευτικής παράδοσης της Ηπείρου από την Μπαρμπαρή Νεφέλη

- 22 -

Τα μέρη από τα οποία αποτελείται ένα κλαρίνο και πως συναρμολογείτε από την Μαλάι Άντζελα

Παρουσίαση των παραδοσιακών ενδυμασιών της Ηπείρου από την Βειζάι Ειρήνη

Ζαγορίσιος χορός Χορεύουν: Νέτη Αλεξάνδρα Μπαρμπαρή Νεφέλη Μαλάι Άντζελα Χοροδιδασκαλία από την Ζαλαβρά Ελένη

- 23 -

Παρουσίαση της μουσικοχορευτικής παράδοσης της Νάξου από την Γαστουνιώτη Θέμις

Παρουσίαση των παραδοσιακών ενδυμασιών της Νάξου από την Νέτη Αλεξάνδρα

- 24 -

Παρουσίαση του Καλαματιανού χορού Νάξου από την Πολυκρέτη Βασιλική

Καλαματιανός χορού Νάξου με χοροδιδασκαλία της Πολυκρέτη Βασιλικής Χορεύουν: Βειζάι Ειρήνη, Ματσιούλας Απόστολος, Πολυκρέτη Βασιλική.

- 25 -

Παρουσίαση της μουσικοχορευτικής παράδοσης της Κρήτης από την Μπασλάρη Χριστίνα

Παρουσίαση των παραδοσιακών ενδυμασιών της Κρήτης από την Λεπενίτσα Χριστίνα

- 26 -

Παρουσίαση του χορού Πεντοζάλι από την Κασκαρίκα Εριάννα

Παρουσίαση των στίχων του τραγουδιού «Σαν θες να νάθεις και να δεις» και του ερμηνευτή Αντώνη Μαρτσάκη από την Μιχαλάκη Χριστίνα - 27 -

Πεντοζάλι με χοροδιδασκαλία της Λεπενίτσα Χριστίνας. Χορεύουν: Μπασλάρη Χριστίνα, Μιχαλάκη Χριστίνα, Λεπενίτσα Χριστίνα, Μπούρα Μαρία, Μελά Δήμητρα.

- 28 -

Παρουσίαση του χορού: Σούστα από την Μπούρα Μαρία

Παρουσίαση των στίχων του τραγουδιού «Σούστα» και του ερμηνευτή Χαράλαμπου Γαργανουράκη από την Μελά Δήμητρα - 29 -

Σούστα με χοροδιδασκαλία της Λεπενίτσα Χριστίνας. Χορεύουν: Μπασλάρη Χριστίνα, Μιχαλάκη Χριστίνα, Λεπενίτσα Χριστίνα, Μπούρα Μαρία, Μελά Δήμητρα.

- 30 -