Τρεις λέξεις για μία εικόνα| Three words for an image

τρεις λέξεις για μια εικόνα

αρχιτεκτόνων πανεπιστήμιο τμήμα:

ακαδ.

έτος:

ερευνητική

θέμα: τίτλος:

2016

μηχανικών, Πατρών -

17

εργασία

τρεις λέξεις για μια εικόνα

επιβλέπων: φοιτητής:

Κωνσταντόπουλος Ηλίας Μπεσίνης

Πάρις

Ευχαριστώ τον κ. Κωνσταντόπουλο και μαζί όσους μου δώσαν από το χρόνο τους

5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

8

ABSTRACT

9

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

ΓΩΝΙΑ

22

Στη γωνία το είναι μου

23

Γωνίας ανάστημα

29

Αρχής γενομένης της γωνίας

36

Γωνίες ανθρώπων

45

Λέξεις

50

ΦΩΣ

6

14

56

Μεσόγειο φως

57

Το φως της σκιάς

63

Συνθέτοντας φως

69

Λέξεις

77

ΣΙΩΠΗ

82

Σιωπή της ύπαρξης

83

Στιγμές σιωπής

85

Σιωπής αντιφάσεις

90

Όσο μια σιωπή

92

Υδάτινη σιγή

96

Σιωπηλή αρχιτεκτονική

99

Λέξεις

108

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ

112

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

118

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

123

7

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι σελίδες που ακολουθούν πραγματεύονται την πολύπλευρη ανάλυση 3 συστατικών στοιχείων ενός βιωμένου αρχιτεκτονικού χώρου, οι προεκτάσεις των οποίων αυτοτελώς και σε συνδυασμό συντελούν στην ανάπτυξη μιας λακωνικής αρχιτεκτονικής θεώρησης με τον άνθρωπο στο κέντρο της. Αρχής γενομένης μιας προσωπικής εμπειρίας που έλαβε χώρα στο Εβραικό μουσείο του Βερολίνου, αποστραγγίζω τα 3 πρωταρχικά χωρικά στοιχεία που συντέλεσαν στο εν λόγω βίωμα. Πρόκειται για το τρίπτυχο γ ω ν ί α - φ ω ς - σ ι ω π ή. Κάθε ένα από αυτά τα στοιχεία εν συνεχεία σύμφωνα με μια εκάστοτε δομή, προσεγγίζονται και αναλύονται από την υπαρξιακή σκοπιά που τους δίνει η φιλοσοφία μέχρι που καταλήγουν πάντα στη δυναμική του καθενός αναφορικά με μια αρχιτεκτονική που διερευνάται. Η μέθοδος ανάπτυξης των τριών αυτών βασικών κεφαλαίων βασίζεται σε μια γραφή που προσομοιάζει υπό μια έννοια έναν διευρυμένο Σωκρατικό διάλογο.1 Λογοτέχνες, ποιητές, φιλόσοφοι, ιστορικοί, αναλυτές και αρχιτέκτονες τίθενται στη διάθεση του ερευνητή ώστε να κουβεντιάσουν μαζί του, αλλά και μεταξύ τους, αναπτύσσοντας μια διαλεκτική άλλοτε σύμπνοιας και άλλοτε αντιπαράθεσης. Συντίθεται έτσι μια συρραφή από βιβλιογραφικές αναφορές και προσωπικό λόγο καταλήγοντας πάντα στις « λ έ ξ ε ι ς ». Λέξεις προσωπικές που εσωκλείουν το περιεχόμενο του κεφαλαίου και αποτελούν απόσταγμα σκέψεων γύρω από την αρχιτεκτονική όπως αυτή μπορεί να εντάξει το εκάστοτε στοιχείο μελέτης. Καταληκτικά, στόχος αυτής της έρευνας η διερώτηση γύρω από μια θεώρηση που ξεκινά από το προσωπικό βίωμα και που τελικά βασίζεται σε ένα υλικό (γωνία) και δύο άυλα (φως, σιωπή) στοιχεία στη βάση των οποίων μπορεί να οικοδομηθεί μια αρχιτεκτονική που συγκινεί και δίνει στον άνθρωπο το περιθώριο να την οικειοποιηθεί και τελικά να την κατοικήσει, όντας στο κέντρο της. 2

Με παρόμοιο τρόπο συντάσσεται και ένα ακόμη σπουδαίο βιβλίο του Paul Valery, Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων, το οποίο: «Έχει τη μορφή σωκρατικού διαλόγου ανάμεσα στον Φαίδρο και τον Σωκράτη, στους οποίους ο Βαλερύ δανείζει τις ιδέες του για την αρχιτεκτονική ως «τέχνης του οικοδομείν» μακριά από τις φιλολογικές αναφορές.» (απόσπασμα οπισθόφυλλου). Εκδόσεις Άγρα, Ιανουάριος 2005 2 Σε μια από τις συνεντευξεις του ο Daniel Libeskind υποστηρίζει: « Σε κτίρια που μας συγκινούν υπάρχει ένα αίσθημα φροντίδας. Δεν έχει να κάνει με μια ερώτηση του αν ένα κτίριο μας κάνει να νιώθουμε καλά ή κακά. Έχει να κάνει με το να συγκινηθείς.» (Goldberg, Steven, “Daniel Libeskind: Architecture that touches the heart and soul”, CNN Style, 5 Οκτωβρίου 2015) 1

8

ABSTRACT The following pages deal with the manifold analysis of the 3 elements of an experienced architectural space, the extensions of which, both individually and in combination, contribute to the development of a laconic architectural assumption, with man in the centre. Starting with a personal experience which took place in the Jewish museum of Berlin, I narrow down to 3 overarching spatial elements which contributed at this experience (vioma). It ‘s about the triptych of c o r n e r - l i g h t - s i l e n c e.

Each one of these elements are then approached and analyzed, according to a correspondent structure, from the existential point of view of philosophy till the dynamic of each, regarding an architecture that is being explored.

The method of developing these three main chapters is based on a writing which simulates, in a way, an extended Socratic dialog. Literateurs, poets, philosophers, historians and architects, all are at the disposal of the researcher in order to talk with him, or with one another, developing a dialectic of either convergence of views or dispute. In this way is composed a combination of bibliographical references and personal opinion, always concluding with “λ έ ξ ε ι ς” (words). Personal words that enclose the content of each chapter and compose a “distillate” of thoughts around architecture and how it can integrate each element of this study.

In coclusion, the aim of this research is to question around an assumption which starts from a personal experience and that ends up being based on a material (corner), and two immaterial (light, silence) elements on which can be built an architecture that moves and gives man the space to familiarize it, inhabit it, while being at its center. 3

In one of his interviews Daniel Libeskind claims: “in buildings that move us, there’s an element of care. It’s not a question of whether a building makes us feel good or bad. It’s about being moved.”

(Goldberg, Steven, “Daniel Libeskind: Architecture that touches the heart and soul”, CNN Style, 5 Οκτωβρίου 2015) 3

9

Ο ιερός σου τόπος είναι εκεί όπου μπορείς Joseph Campbell, 1904-1987, Αμερικανός καθηγητής

να βρεις τον εαυτό σου ξανά και ξανά.

βίωμα

(το) {βιώμ-ατος | -ατα, -άτων} ΨΥΧΟΛ. η προσωπική εμπειρία από κάτι (κατάσταση, σχέση κ.λπ.), καθώς και η γνώση που αυτή παρέχει και η οποία επιδρά έντονα στη ζωή τού ανθρώπου, στη διαμόρφωση της νοοτροπίας του και της συμπεριφοράς του: στο έργο του αποτυπώνει τα προσωπικά ~ του από τον πόλεμο || θετικό | αρνητικό | έντονο | θρησκευτικό ~. [ΕΤΥΜ < βιώνω < βίος, απόδ. τού γερμ. Erlebnis]. βίωμα - βιωματικός. Και οι δύο λέξεις είναι νεότερες, παραγόμενες από το βιώνω. Βίωμα είναι το αποτέλεσμα τής βίωσης, κάτι που έχει ζήσει κανείς έντονα, άρα η εμπειρία (πβ. γερμ. Erlebnis < erleben). Το βιωματικός (από το βίωμα) δηλώνει τον αναφερόμενο σε (προσωπικά) βιώματα, σε εμπειρίες και, κατ› επέκταση, τον υποκειμενικό, τον συναισθηματικό. Με τη διευρυμένη του σημασία χρησιμοποιείται για να αποδώσει το αγγλ. emotive (ενίοτε και το emotional), ιδίως όταν αναφέρεται στη γλώσσα- π.χ. βιωματική σημασία (emotive meaning), βιωματική χρήση, βιωματική λειτουργία κ.ο.κ. _______________________

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Πριν μπω στο Εβραικό μουσείο ήξερα ήδη αρκετά για αυτό μιας και είχε πολλάκις αναφερθεί σε διαλέξεις της σχολής. Γνώριζα τους περιεχόμενους χώρους του, θεωρούσα πως ήξερα τι θα αντιμετωπίσω. Θυμάμαι τυχαία να αποσπώμαι από την λοιπή παρέα μου πριν σπρώξω αυτή τη βαριά ψηλή πόρτα που τίποτα (τουλάχιστον εμφανώς) δεν προμήνυε τι θα κρύβεται πίσω της. Το πρώτο πράγμα που ενστικτωδώς κάνει εντύπωση στο χώρο είναι η απότομη αλλαγή θερμοκρασίας. Από την ελεγχόμενη πραγματικότητα του μουσειακού χώρου, στην εκτεθημένη κρύα αύρα του νέου δωματίου. Ο χώρος μου επιτρέπει αρχικά να αντιληφθώ τη φύση του. Ψηλός, τσιμεντένιος, παράγωνος, φωτίζεται από ψηλά. Όταν τα τελευταία άτομα που περιηγούνταν εγκαταλείπουν το δωμάτιο η βαριά πόρτα κλείνει. Μια οριακή στιγμή σα να βυθίστηκα σε μια δεξαμενή νερού. Σιωπή και φως. Η στάση μου απέναντι στο χώρο ενστικτωδώς αλλάζει και κατευθύνομαι στη γωνία του δωματίου που κοιτάζει τον ψηλό φεγγίτη. Χαμηλώνω και κάθομαι στο πάτωμα τυλίγοντας τα χέρια μου γύρω από τα γόνατα μου. Κουρνιάζω και αφήνομαι στη γωνία με μάτια να κοιτάζουν ευλαβικά το φως. Το μόνο φως. Εκείνη τη στιγμή παρατηρώ από πάνω μου μια σκάλα να κρέμεται από τον τοίχο σε απόσταση μη προσεγγίσιμη για το μέσο ανθρώπινο ύψος. Στιγμιαίοι συνειρμοί περνούν από το μυαλό μου τους οποίους γρήγορα επιλέγω να αποβάλλω και να επιστρέψω στη συνθήκη ακινησίας μου. Ακινησίας σωματικής και πνευματικής. Μέχρι και σήμερα έχω την εντύπωση πως για αυτά τα πέντε λεπτά που είχα την τύχη να βρεθώ μόνος σε αυτό το χώρο δεν σκεφτόμουν τίποτα. Το μόνο που είμαι βέβαιος πως μετακινήθηκε, πως συγκινήθηκε, ήταν η ψυχική μου υπόσταση. Τι ένιωσα; Φόβο, θλίψη, αγωνία; Μάλλον κάτι που μπορώ να εκφράσω μόνο ως μία υπέροχη εσωτερικότητα. Φαίνεται πως αδυνατώ να βρω τις λέξεις να το περιγράψω και πέφτω σε γενικότητες. Με την εκ νέου είσοδο επισκεπτών, ο χώρος επανήλθε στις τρεις του διαστάσεις. Εξερχόμενος από αυτόν νομίζω πως για λίγο η πρόσφατη ανάμνηση μου, με κράτησε σε μια σκεπτικιστική ηρεμία, που η βουή του κόσμου σύντομα παρέσυρε. Στα δεξιά της πόρτας διαβάζω την επιγραφή : « Ο Άξονας του Ολοκαυτώματος κλίνει ομαλά προς έναν άδειο 24 μέτρων ύψους χώρο ο οποίος αποκαλείται ο Πύργος του Ολοκαυτώματος. Είναι μη θερμαινόμενος και φωτίζεται μόνο από το φυσικό φως το οποίο πέφτει μέσα από διαγώνιο άνοιγμα στον τοίχο. Ήχοι μπορούν να ακουστούν από το εξωτερικό. Ο Daniel Libeskind αποκάλεσε αυτό το δωμάτιο the “voided void”. Αργότερα ερμηνεύτηκε ως ένα μνημονικός χώρος για τα θύματα του ολοκαυτώματος. Η αρχιτεκτονική του Libeskind συνεχίζει να είναι ανοιχτή σε τελείως διαφορετικές, προσωπικές ερμηνείες.»

14

Κρατώ την τελευταία φράση της επιγραφής και ξεχνώ για λίγο τον Libeskind. «Η αρχιτεκτονική που συνεχίζει να είναι ανοιχτή σε τελείως διαφορετικές, προσωπικές ερμηνείες.» Η αρχιτεκτονική που γεννά αναμνήσεις και αναγεννά μνήμες. Η αρχιτεκτονική που συγκινεί. Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται προσωπικά. Ποια είναι τα στοιχεία του χώρου που συντέλεσαν σε αυτή μου την προσωπική, οριακή στιγμή, σε αυτό μου το βίωμα. Γοργά σκεπτόμενος και αντιδραστικά λέω : γωνία, φως, σιωπή.

15

γωνία

φως

σιωπή

Η

γ ω ν ί α

α ρ ν ι έ τ α ι

Gaston Bachelard, 1884-1962, Γάλλος φιλόσοφος

τ ο

π α λ ά τ ι ,

η

σ κ ό ν η

α ρ ν ι έ τ α ι

τ ο

μ ά ρ μ α ρ ο .

γωνία κ. γωνιά (σημ. 6, 8, 9) (η) {γωνι-ών} 1. (α) το διάστημα που προκύπτει

μεταξύ δύο τεμνομένων ευθειών και μετριέται σε μοίρες: η ορθή ~ έχει 90 μοίρες || οξεία | αμβλεία ~ (β) ΜΑΘ. συμπλήρωμα γωνίας βλ. λ. συμπλήρωμα 2. το σημείο στο οποίο συναντώνται δύο επιφάνειες και η εξοχή που σχηματίζεται: χτύπησε στη ~ τού τραπεζιού› ΦΡ. (σκωπτ.) ράβδος εν γωνία, άρα βρέχει βλ. λ. ράβδος 3. το σημείο στο οποίο τέμνονται δύο δρόμοι: τον περίμενε στη ~ || Πατησίων και Σολωμού ~ ΦΡ. (α) βάζω (κάποιον | κάτι) στη γωνία θέτω στο περιθώριο, κάνω στην άκρη, καθιστώ ανενεργό ή άχρηστο (κάτι/κάποιον): τον έβαλαν στη γωνία και ανέλαβαν οι ίδιοι όλες τις εξουσίες ΣΥΝ. βάζω στην άκρη | στη μπάντα (β) (αργκό) πήγαινε στη γωνία να δεις αν έρχομαι ως απάντηση σε κάποιον που παριστάνει τον έξυπνο ή μας λέει πράγματα που νομίζει ότι εμείς αγνοούμε 4. (συνεκδ. ως επίθ.) ο γωνιακός, αυτός που βρίσκεται στη συμβολή, στη γωνία δύο δρόμων: αγόρασε μαγαζί ~, πολλά λεφτά δηλαδή (επειδή τα γωνιακά καταστήματα έχουν μεγάλη αξία) 5. Η θέση από την οποία βλέπει κανείς (κάτι) και (κυρ. μτφ.) η τοποθέτηση, το πρίσμα μέσα από το οποίο κρίνει κανείς (κάτι): είναι δύσκολο να υπάρξει μια αντικειμενική άποψη γι› αυτό το θέμα εξαρτάται από τη ~ από την οποία το βλέπει κανείς- ΦΡ. οπτική γωνία η θέση από την οποία βλέπει κανείς τα πράγματα, ο προσωπικός τρόπος με τον οποίο συνηθίζει να κρίνει και να εκτιμά κανείς τις καταστάσεις: από τη δική μου ~ δεν βλέπω να υπάρχει πρόβλημα ΣΥΝ. πρίσμα, θέση, άποψη 6. (μόνον ο τ. γωνιά) το σπίτι, ο ιδιαίτερος προσωπικός χώρος: θα βρούμε και μεις μια ~ να βολευτούμε ΦΡ. (οικ.) κάθομαι στη γωνιά μου δεν ανακατεύομαι, δεν ασχολούμαι, δεν αναμειγνύομαι σε υποθέσεις άλλων 7. η άκρη ψωμιού ή γλυκού: του άρεσε να τρώει τη ~ τού ψωμιού || (σκωπτ.) η ουσία είναι μία και ο μπακλαβάς ~ 8. Το απομακρυσμένο τμήμα μιας περιοχής: σε μια ~ τής Ελλάδας 9. το τεχνικό εργαλείο που έχει σχήμα ορθής γωνίας. — (υποκ.) γωνίτσα (η). [ΕΤΥΜ. αρχ. < *γον-Ε-ία (με αντέκταση), ετεροιωμ. βαθμ. τού I.E. *gen-u- γόνατα, πβ. σανσκρ. janu, λατ. genu, γαλλ. genou, αγγλ. knee, γερμ. Knie κ.ά. Ομόρρ. αρχ. γόνυ (γόνατο). Η φρ. οπτική γωνία αποδίδει το γαλλ. point de vue]._______________________________

Γ Ω Ν Ι Α

Χαμηλώνω και κάθομαι στο πάτωμα τυλίγοντας τα χέρια μου γύρω από τα γόνατα μου. Κουρνιάζω και αφήνομαι στη γωνία.

Στη γωνία μου. Εκεί όπου κούρνιασα. Εκεί όπου νομίζω έπαψα να σκέφτομαι. Απαλλάχθηκα από το πνευματικό βάρος και αφέθηκα σε μια μάλλον αόριστη ψυχική ελαφρότητα. Αναφέρει ο Bachelard «[…] αυτό το φυσικό μάζεμα στον εαυτό μας έχει ήδη το στίγμα μιας αρνητικότητας. Από πολλές πλευρές η «βιωμένη» γωνία αρνείται τη ζωή, περιορίζει τη ζωή, κρύβει τη ζωή. Η γωνία είναι επομένως μια άρνηση του Σύμπαντος. Στη γωνία, δε μιλάμε στον εαυτό μας. Όταν θυμόμαστε τις στιγμές της γωνίας, θυμόμαστε μια σιωπή, μια σιωπή της σκέψης.»4 Τύλιξα τα χέρια μου γύρω από τα γόνατα μου, κούρνιασα. Και πάλι ο Bachelard: «Το κουρνιάζω ανήκει στη φαινομενολογία του κατοικώ. Και κατοικεί με ένταση αυτός που ξέρει να κουρνιάζει.»5 Κουρνιάζω να ελαχιστοποιήσω την ύπαρξη μου, έχω ανάγκη να προσφέρω στο κατ’ ελάχιστο του χώρου. Να γίνω ο χώρος. «Είμαι ο χώρος όπου βρίσκομαι» 6 λέει σε ένα στίχο ο Arnaud Noel, ενώ ο Φοντενέλ ισχυρίζεται ότι «για να είσαι ευτυχισμένος, πρέπει να καταλαμβάνεις λίγο χώρο και να μη μετακινείσαι πολύ.» 7 Να εξαφανιστώ στο εσωτερικό της ύπαρξης μου, να φτάσω στην αρχή της.

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.162 Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.28 6 Arnaud, Noel, L’etat d’embauche , 1951 7 Μπαλζάκ, Ονορέ, Θεωρία του βαδίσματος, σελ. 125 4 5

22

γ

ω

ν

ί

α

κουρνιάζω, ψάχνοντας το είναι

Στη γωνία το είναι μου Η γωνία. Μια μικρογραφία οικείου τόπου, μια τόσο απλή μα και ιδιαίτερη συνθήκη χώρου που μας κάνει να νιώθουμε ασφαλής. Στο σημείο αρχής των τριών διαστάσεων βρίσκουμε την αρχή της ύπαρξης μας. Τοποθετούμε τον εαυτό μας και κουρνιάζουμε, πασχίζουμε να φτάσουμε στην αρχή του χώρου. Ο Κονταράτος γράφει πως ο August Shmarsow «Ως απαρχή της αρχιτεκτονικής θεωρεί το σχηματισμό ενός κοίλου τρισδιάστατου χώρου που ο άνθρωπος μορφοποιεί γύρω από το σώμα του σύμφωνα με τις ανάγκες του φυσικής προστασίας αλλά και με τις οπτικές απαιτήσεις του.» 8 Αυτές είναι οι δύο πρωταρχικές συνθήκες που δίνουν και στη γωνία αυτή τη χωρική της δύναμη. Μιας και έρχονται σε συμφωνία με την ανθρώπινη, πρωτόγονη δομή (ο άνθρωπος έχοντας το οπτικό του πεδίο μπροστά θέλει κάποιου είδους προστασία πίσω του.) Ο «κοίλος τρισδιάστατος χώρος», η ιδανική «καμπύλη γωνία», όπως θα αναφέρει ο Bachelard. Και όπως ο ίδιος θα συμπληρώσει: «όλες οι κοιλότητες που υποδέχονται, είναι ήρεμα κοχύλια. Ο Gaston Puel γράφει: «Σήμερα το πρωί θα μιλήσω για την απλή ευτυχία ενός ανθρώπου μέσα στην κοιλότητα μιας βάρκας.»» 9 (εικ. 1) Ένα σημείο, τρείς ευθείες, που ορίζουν τρία απαραίτητα επίπεδα. Τόσο απλή μια γωνία κι όμως τόσο πολυδιάστατη. Όπως αναφέρει ο Κονταράτος, ο Wilhelm Worringer στο βιβλίο του Αφαίρεση και ενσυναίσθηση αποδίδει στον άνθρωπο μια εκ φύσεως σχέση συμπάθειας προς το οργανικό. «Της αντιπαραθέτει όμως ως εξίσου πρωταρχική μια ορμή προς την αφαίρεση, μέσω της οποίας ο άνθρωπος επιδιώκει να αποξενωθεί από τα ατομικά του συναισθήματα, να απαλλαγεί από τη φαινομενική αυθαιρεσία και μεταβλητότητα

8 9

γ

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 81 Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.151

ω

ν

ί

α

23

εικ. 1

ARP Jean (Hans), Le chant entre deux astres, 1887-1966

Έργο και καλλιτέχνης με αναφορές στον ποιητή Gaston Puel. Τιτλοφορείται όπως και η συλλογή ποιημάτων του τελευταίου, από όπου προέρχεται και το απόσπασμα στο κυρίως κείμενο. «Σήμερα το πρωί θα μιλήσω για την απλή ευτυχία ενός ανθρώπου μέσα στην κοιλότητα μιας βάρκας.»

που χαρακτηρίζουν γενικά την οργανική ύπαρξη και να βρει τη λύτρωση στη θέαση της αντικειμενικής τελειότητας των καθαρών γεωμετρικών μορφών, στην υποκατάσταση δηλαδή των συμπτωματικών αντιληπτικών εικόνων με εικόνες εννοιακές, αναγκαίες και αναντίρρητες.» 10 Στον Bachelard συναντάμε ένα παράδειγμα που αν και οργανικό εμπεριέχει μέσα του την απλότητα του Worringer. «Και στην περιοχή της εικόνας της φωλιάς οι γραμμές είναι τόσο απλές που παραξενευόμαστε πως μπόρεσαν να μαγέψουν έναν ποιητή. Αλλά η απλότητα δίνει τη λήθη [..]»11 Και σε μία τέτοια απλότητα πρέπει και συ να παρουσιαστείς απλός. Να επισκεφθείς τη γωνία μόνος. Να γίνεις ο «μονήρης»12 της γωνίας σου. Εσύ απέναντι στην πιο καθαρή, και τέλεια γεωμετρία. Ο Bachelard συμπληρώνει: «Ξέρουμε καλά πως πρέπει να είμαστε μόνοι για να κατοικήσουμε σε ένα κοχύλι. Ζώντας την εικόνα, ξέρουμε ότι ενδίδουμε στη μοναξιά. Το να κατοικείς μόνος σου, μεγάλο όνειρο.»13 Διότι, η αφαίρεση και η απλότητα δίνουν θέση στη φαντασία. Και ο χώρος παίρνει επιπλέον μορφή από τις σκέψεις και τα συναισθήματα του επισκέπτη του. Ο Σοπενάουερ είπε: «Ο κόσμος είναι η αναπαράσταση μου.»14 Στην ποιητική του χώρου ο Bachelard θα παραφράσει λέγοντας: «Μπορούμε να πούμε σαν15 τον Σοπενάουερ: «Ο κόσμος είναι η φαντασία μου.» Κατέχω καλύτερα τον κόσμο όσο πιο ικανός είμαι να τον μικρογραφώ.[…] Πρέπει να ξεπεράσουμε τη λογική για να ζήσουμε το μεγάλο που εμπεριέχεται στο μικρό.»

16 Η γωνία λοιπόν σαν μια μικρογραφία χώρου. Ένας συμπυκνωμένος, μικρός χώρος μέσα στον οποίο μπορούμε να κάνουμε τα μεγαλύτερα όνειρα. Να αφεθούμε στις σκέψεις και να φτάσουμε από την αλήθεια της γωνίας στην αλήθεια του σύμπαντος. Έτσι : «Ένα ασήμαντο αντικείμενο γίνεται ο θυρωρός του απέραντου κόσμου.» 17 Γίνεται το καταφύγιο του θείου που και αυτό κουλουριάζει μέσα μας. Θα γράψει ο Καζαντζάκης: «Με τα γόνατα κλειδωμένα στο πηγούνι, με τα χέρια απλωμένα κατά το φως, με τις πατούσες των ποδιών στη ράχη, ένα κουβάρι, στριγμώνεται ο Θεός στο κάθε μόριο της σάρκας.» 18

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 54 Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.126 12 Valery, Paul, Ο άνθρωπος και το κοχύλι, σελ. 58. Ο όρος μονήρης χρησιμοποιείται από τον Valery για τον οργανισμό που ζει μέσα στο κοχύλι του, στο «κατοικητήριο», στο «πλανόδιο καταφύγιο» του όπως επίσης το χαρακτηρίζει ο ίδιος.

13 Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.150 14 Schopenhauer, Arthur, The world as will and representation, μτφρ από γερμανικά στα αγγλικά E. F. J. Payne, εκδόσεις Donver, Νέα Υόρκη, 1969, σελ. 3 15 Το κείμενο είναι σε μετάφραση Ελένης Βέλτσου- Ιωάννας Δ. Χατζηνικόλη. Παρόλαυτά το πρωτότυπο κείμενο λέει: «in the manner of Schopenhauer» που κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε να μεταφραστεί : «κατά τον τρόπο του Σοπενάουερ» 16 Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.176 17 O.π, σελ.181 18 Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική,Salvatores Dei, σελ. 58 10 11

γ

ω

ν

ί

α

25

Και είναι στον ίδιο αυτό χώρο που καταθέτονται ψυχή και πνεύμα, που διαμένουν οι πιο έντονες αναμνήσεις. Τα δυναμικά συναισθήματα ενός ακίνητου σώματος θα ποτίσουν τους τοίχους που το εγγράφουν. Θα τους διαμορφώσουν και θα τους φορτίσουν με μνήμες στιγμών μοναξιάς και συλλογισμού. Ο Bachelard θα πει πως «η γωνία γίνεται ερμάρι αναμνήσεων.» Γενικεύοντας αυτή τη σκέψη ο Pallasmaa θα αναφέρει ότι «εως ένα βαθμό τουλάχιστον κάθε τόπος μπορεί να ενθυμηθεί, εν μέρει επειδή είναι μοναδικός, αλλά εν μέρει επειδή έχει επηρεάσει το σώμα μας και επειδή έχει παράξει αρκετούς συσχετισμούς ώστε να το διατηρούμε στους προσωπικούς μας κόσμους.»19 Προσπαθώντας να δώσουμε ένα πιο επιστημονικό υπόβαθρο σε αυτή τη συνδιαλλαγή ανθρώπου και χώρου, θα συναντήσουμε τη θεωρία της ενσυναίσθησης. «Σύμφωνα με τη θεωρία τούτη, τα ανθρώπινα σώματα, τα άψυχα αντικείμενα, αλλά και οι απλές μορφές στο χώρο ή στο χρόνο, αποκτούν εκφραστικότητα όταν γίνονται φορείς δικών μας ψυχολογικών εμβιώσεων, όταν δηλαδή βυθιζόμαστε κατά κάποιο τρόπο μέσα τους, ταυτιζόμαστε μαζί τους, και ζούμε δικές μας ψυχικές διαθέσεις και τάσεις ωσάν να μας υποβάλλονταν από τις εντυπώσεις που μας παρέχουν.» 20 Ο Κονταράτος μας μεταφέρει τα λόγια του O.F. Bollnow, ο οποίος τόνισε πως «ο συγκεντρωμένος τόπος είναι πάντα περιορισμένος, είναι το σημείο όπου ο άνθρωπος «αποκτά θέση ως σκεπτόμενο ον μέσα στο χώρο», η μικρή περιοχή από την οποία ξεκινά και στην οποία επιστρέφει ακολουθώντας διάφορους δρόμους στην περιοχή που εκτείνεται τριγύρω.» 21 Σε ένα τέτοιο «περιορισμένο χώρο» ,στη γωνία του, βρίσκεται ο άνθρωπος όταν θέλει να απομονωθεί, να βρει ένα χώρο να εναποθέσει προβληματισμούς, να αναρωτηθεί πολύ, στον λίγο χώρο. Να ορίσει ποιος είναι μέσα από το χώρο που του δίνεται και με τον οποίο συσχετίζεται. Ο Γάλλος φιλόσοφος και ψυχολόγος Maurice Merleau- Ponty, στο έργο του Φαινομενολογία της αντίληψης επισημαίνει ότι το σώμα μας μπορεί να είναι μια «μορφή» μόνο «καθόσο είναι πολωμένο προς τα έργα του, υπάρχει προς αυτά, μαζεύεται στον εαυτό του για να φτάσει το στόχο του» και ότι το «σωματικό σχήμα» είναι τελικά ένας τρόπος να εκφράζουμε πως το σώμα μας «ανήκει στον κόσμο.»22 Αντιλαμβάνομαι την ύπαρξη μου μόνο αν τη σχετίσω με κάτι άλλο. Υπάρχω σε σχέση με κάτι. Σε σχέση με το χώρο. Ο χώρος είναι η επιβεβαίωση της ύπαρξής μου. Υπάρχω ως προς τον ελάχιστο χώρο. Ως προς τη γωνία.

19

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses

20

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 52

21

Ο.π, σελ. 69

22

Merleau- Ponty, Maurice, Phenomenology Of Perception, μετάφραση στα αγγλικά Colin Smith, σελ. 115

26

γ

ω

ν

ί

α

Κουρνιάζω. Στρογγυλοποιώ τον εαυτό μου και κλείνομαι μέσα του. Ψάχνω εκεί το προσωπικό μου είναι. «Jedes Dasein23 scheint in sich rund»24. «Αυτό καθ’εαυτό, κάθε είναι φαίνεται στρογγυλό» γράφει ο Karl Jaspers περιγράφοντας τόσο λακωνικά και περιέργως εύστοχα την έννοια της ύπαρξης. Ελαχιστοποιώ την ύπαρξή μου σε μια προσπάθεια να φτάσω πιο κοντά της. Γίνομαι ο κύκλος του είναι μου. (εικ. 2) Ο Bachelard θα γράψει: «Ο ονειροπόλος είναι ευτυχισμένος γιατί είναι θλιμμένος, είναι ευχαριστημένος που είναι μόνος και περιμένει. Σ’αυτή τη γωνία στοχαζόμαστε τη ζωή και το θάνατο, όπως είναι ο κανόνας στις κορυφώσεις του πάθους.»25 Πόσες υπαρξιακές αναζητήσεις σε μια γωνία. Και πόσο στ’ αλήθεια δε μας αρέσει να λυπόμαστε. Να κλεινόμαστε για λίγο στον εαυτό μας και να νιώθουμε έστω και ένα άσχημο συναίσθημα. Να νιώθουμε. «Σ’αυτές τις γωνίες, φαίνεται πως ο άνθρωπος που ονειρεύεται γνωρίζει την ενδιάμεση ηρεμία του είναι και του μη είναι. Είναι το είναι μιας μη πραγματικότητας.» 26 Όταν ο χώρος γίνεται εφαλτήριο αναζήτησης του έσω χώρου μας, ο άνθρωπος ξεσπά με την ανακάλυψη του είναι του και διαφεύγει. Σηκώνεται από την κοίλη θέση του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Emily στο βιβλίο του Richard Hughes, Un cyclone a la Jamaique, αποσπάσματα του οποίου παραθέτει ο Bachelard και σχολιάζει: «Η κοπελίτσα μόλις εκείνη τη στιγμή κάνει την ανακάλυψη ότι είναι αυτή, σε μια έκρηξη προς τα έξω, σε αντίδραση ίσως προς το κλείσιμο σε μια γωνία της ύπαρξης.» 27

23

Στην έννοια του Dasein στέκεται πολύ και ο Martin Heidegger, το οποίο αναζητά στον ελληνικό τόπο στο βιβλίο του Διαμονές: το ταξίδι στην Ελλάδα, και για τον οποίο εκφράζει ότι το νοήμον ον ανήκει εκάστοτε σ’ έναν τόπο. (σελ. 19) 24

Jaspers, Karl, Von der Warheit, σελ. 50, όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 256 25

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.166

26

Ο.π. ,σελ.170

27

Ο.π. , σελ.165

γ

ω

ν

ί

α

27

εικ. 2

das

Dasein

ist

rund,

σχέδιο,

Π.

στη γωνία ο άνθρωπος στρογγυλοποιείται και εγγράφεται σε αυτή. Μαζεύεται στη μήτρα του χώρου για να ξαναγεννηθεί, να σηκωθεί και να υπάρξει στο νέο κύκλο της ορθωμένης του υπόστασης.

Μπεσίνης

στέκομαι, ψάχνοντας την κλίμακα

Γωνίας ανάστημα Ο άνθρωπος αφήνοντας την προηγούμενη εμβρυακή στάση του, θα σηκωθεί, θα μετρηθεί με το χώρο. Θα έρθει σε σωματική συνεννόηση μαζί του. Θα τον αφουγκραστεί σωματομετρικά. Ο Louis Kahn μιλώντας για το «δωμάτιο» και τις προεκτάσεις του θα γράψει: «Το δωμάτιο δεν είναι μόνο η αρχή της αρχιτεκτονικής: είναι μια προέκταση του εαυτού. Αν το σκεφτείς, συνειδητοποιείς ότι δε λες το ίδιο πράγμα σε ένα μικρό δωμάτιο σε σχέση με αυτό που λες σε ένα μεγάλο δωμάτιο. Αν επρόκειτο να μιλήσω σε μια μεγάλη αίθουσα, θα έπρεπε να διαλέξω ένα άτομο το οποίο μου χαμογελά, προκειμένου να μπορέσω να μιλήσω. Το μεγάλο δωμάτιο και το μικρό δωμάτιο, το ψηλό δωμάτιο και το χαμηλό δωμάτιο, το δωμάτιο με τζάκι και το δωμάτιο χωρίς, όλα αυτά γίνονται σπουδαία γεγονότα στο νου σου. Αρχίζεις να σκέφτεσαι, όχι ποιες είναι οι ανάγκες, αλλά μάλλον ποια είναι τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής που μπορείς να εφαρμόσεις ώστε να φτιάξεις ένα περιβάλλον το οποίο είναι καλό για να μαθαίνεις, καλό για να ζεις, καλό για να εργάζεσαι.» 28 Ο άνθρωπος δείχνει να θέλει ένα χώρο στα μέτρα του, του είναι πιο εύκολο να τον οικειοποιηθεί, ώστε να τον κατοικήσει. Ο Κονταράτος θα γράψει σχετικά: «Ακόμη και αν βρισκόμαστε μέσα στο χώρο αυτό για πρώτη φορά, ακόμη και αν αγνοούμε ποιοι, πότε και για ποιους λόγους τον δημιούργησαν, νιώθουμε να μας είναι οικείος, στο βαθμό τουλάχιστον που η γεωμετρία του ανταποκρίνεται στα μέτρα τις στάσεις, τις κινήσεις και το γενικότερο χωρικό προσανατολισμό του σώματος μας. Και αυτό είναι που συμβαίνει κατά κανόνα με τα περισσότερα στοιχεία του.» 29 Χαρακτηριστική άλλωστε είναι η παρατή28

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 38 29

γ

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 65

ω

ν

ί

α

29

ρηση του Zumthor σε μια από τις εμπειρικές περιγραφές χώρων που έχει επισκεφθεί, μεταξύ των οποίων και η βεράντα ενός ξενοδοχείου. «Καλά μέρη για να καθίσεις αυτά τα τραπέζια που ενώνονταν με την άκρη της βεράντας. Το πρεβάζι ήταν ακριβώς το σωστό ύψος για να ακουμπάς τον αγκώνα σου.» 30 Είναι αυτές οι μικρές σωματοκεντρικές ενδείξεις που δίνουν σε ένα χώρο την ευκαιρία να οικειοποιηθεί άμεσα από έναν νεοεισελθέντα σε αυτόν χρήστη. Οι εργονομικές λεπτομέρειες που δίνουν μια προσωπική ευκαιρία συνομιλίας χώρου και σώματος. Σαν ο χώρος να σε περίμενε, να φτιάχτηκε για σένα ώστε να ακουμπήσεις τον αγκώνα σου στο πρεβάζι του, ώστε να κουρνιάσεις στη γωνία του. Την υπόθεση της ευκολότερης οικειοποίησης του μικρού, ή καλύτερα του μετρημένου χώρου, υπογραμμίζει και ο Bachelard με την αναφορά του στα λόγια του Jules Supervielle: «Ο πολύς χώρος μας πνίγει πολύ περισσότερο από το αν δεν υπήρχε αρκετός.» 31 Ο Bachelard και πάλι αυτή τη φορά επικαλούμενος τον Romain Rolland: «Όταν μετά από τις δοκιμασίες της ζωής, προσφέρουν στον Colas Breugnon, τον ήρωα του Romain Rolland, ένα πιο μεγάλο, πιο κόμοδο σπίτι, αυτός το αρνιέται σαν ένα ρούχο που δεν είναι στα μέτρα του. «Θα πλέει απάνω μου ή θα σέρνεται πίσω μου.»32 Τροφή για σκέψη έρχεται να μας δώσει και η αντίθετη άποψη του Peter Zumthor που στο βιβλίο του Atmospheres εκφράζεται κατηγορηματικά: «Οπότε δε μπορείς να λες: το μεγάλο είναι κακό, του λείπει η ανθρώπινη κλίμακα.» 33 Και τη θέση του αυτή τη στηρίζει φέρνοντας το παράδειγμα της Villa Rotonda του Palladio, η οποία «έιναι τεράστια, μνημειώδης, αλλά όταν μπαίνεις μέσα δεν νιώθεις καθόλου φοβισμένος, πιο πολύ μεγαλοπρεπής[…] Αντί να με φοβίζουν, αυτά είναι περιβάλλοντα, που με κάποιο τρόπο με κάνουν να νιώθω μεγαλύτερος, μου επιτρέπουν να αναπνέω πιο ελεύθερα[…]». Πράγματι, όσο τραβάω τις γραμμές μιας γωνίας, δημιουργώ χώρο και αλλάζω τις ψυχοσυναισθηματικές του επιπτώσεις σε ζητήματα κλίμακας. Με κάθε εκατοστό ύψους, πλάτους, μήκους, περισσότερο ή λιγότερο, ο αρχιτέκτονας φαίνεται πως μπορεί να περάσει τον επισκέπτη από όλο το φάσμα των συναισθημάτων. (εικ. 3) Σε ένα πιο αυστηρό πλαίσιο, η κλίμακα έχει κατεξοχήν να κάνει με το ανθρώπινο σώμα. Από τη γεωμετρική αναπαράσταση των ιδανικών αναλογιών και της χρυσής τομής, στον Άνθρωπο του Βιτρουβίου του Leonardo DaVinci και το Modulor του Le Corbusier, ο άνθρωπος υπήρξε κατά βάση υπόδειγμα για την παραγωγή «ιδανικής» γεωμετρίας και χώρου. Προσεγγίζουμε έτσι

30

Zumthor, Peter, Thinking Architecture, σελ. 44

31

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 245

32

Ο.π, σελ.128

33

Zumthor, Peter, Atmospheres, σελ. 52

30

γ

ω

ν

ί

α

εικ. 3

Τραβώντας

τις

γραμμές,

σχέδιο,

«τόπος επομένως αλλά και ύλη της αρχιτεκτονικής είναι οι τρεις διαστάσεις στην επεξεργασία των οποίων παρεμβαίνει μορφοποιητικά η τάξη των αναλογιών», Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα

Π.

Μπεσίνης

μια σωματοκεντρική αρχιτεκτονική, σε μια προσπάθεια να ξεφύγουμε από το στεγανό γεωμετρικό αντίκτυπο της σωματικής διάπλασης. Να μιλήσουμε για τα σωματικά και τα χωρικά όρια, τη σχέση του ανθρώπου με το περίβλημα και τα πράγματα που βρίσκονται μέσα του. Ο Κονταράτος θα επιχειρήσει μια τέτοιου είδους προσέγγιση: «Είναι ένας χώρος στον οποίο ισχύουν οι ανθρωποκεντρικές διακρίσεις του εδώ και του εκεί, του πάνω και του κάτω, του εμπρός και του πίσω, του δεξιά και του αριστερά. Πρόκειται για διαστάσεις που όχι μόνο αντιστοιχούν επακριβώς στη σωματική γεωμετρία, η οποία έχει ήδη απασχολήσει τον Πλάτωνα, αλλά και που διατηρούν κάτι από την πρωταρχική βιολογική σημασία τους. Η κατακόρυφη δεν παύει να είναι η διάσταση κατά την οποία το σώμα μας έχει υπερνικήσει τη βαρύτητα για να ορθωθεί. Το εμπρός και το πίσω συνδέονται αντίστοιχα με κινήσεις επίθεσης ή επιθυμίας και φυγής ή αποστροφής. […] Όσο για το εδώ παραμένει μια περιοχή με ζωτική σημασία, της οποίας διεκδικούμε συνεχώς την κυριότητα.» 34 (εικ. 4) Αντιλαμβανόμαστε έτσι πιο πολύ μια βιωματική, βιολογική σχέση σώματος και χώρου που, ενώ έχει τα θεμέλια της στη γεωμετρική και αναλογική αντιστοιχία των δύο, εγκαθιδρύεται με την απτή τους αλληλεπίδραση. Μια αλληλεπίδραση η οποία συχνά συσχετίζεται με αυτή του κοχυλιού και του κατοίκου του. Γράφει ο Valery: «Η κατασκευή, εντούτοις του κοχυλιού είναι κάτι το βιωμένο και όχι το ποιητό : το εντελώς αντίθετο από το αρθρωμένο ενέργημα μας, που έπεται ενός τέλους και ενεργεί ως αίτιο.» 35 Σε μια ανάλογη αναφορά ο Κονταράτος αναφέρει: «Θα μπορούσαμε πράγματι να πούμε, δανειζόμενοι μια από τις εκφράσεις που χρησιμοποίησε ο Hugo για να περιγράψει την εξοικείωση του Κουασιμόδου με το ναό της Παναγίας του Παρισιού, ότι το σωματικό σχήμα μας έχει κατά κάποιο τρόπο πάρει τη μορφή του σπιτιού μας, «όπως το σαλιγκάρι παίρνει τη μορφή του οστράκου του. […] Πράγματι, ο κάτοικος του χώρου έχει συχνά οικειωθεί σε τέτοιο βαθμό τα στοιχεία που τον αρθρώνουν, ώστε αυτά να αποτελούν πια ευαισθητοποιημένα όρια του ίδιου του σωματικού του σχήματος.» 36 Ενώ ο Bachelard θα μιλήσει για «[…] ένα σπίτι που μεγαλώνει στο μέτρο που αυξάνει το σώμα που το κατοικεί.» 37 Σε αυτή τη βιωματική σχέση ανθρώπινου σώματος και αρχιτεκτονικού χώρου θα σταθεί και ο Peter Zumthor, δίνοντας όμως πιο χειροπιαστά παραδείγματα και θέλοντας να ξεφύγει όπως λέει από τον «ακαδημαικό» όρο της κλίμακας: «Ίσως να ξέρετε μια ψηλή, λεπτή πόρτα, η οποία κάνει όποιον την περάσει να δείχνει υπέροχος; Ή ξέρετε εκείνη την πιο βαρετή, πιο πλατιά, σαν κάπως να μην έχει σχήμα; Και την τεράστια, την εκφοβιστική πύλη, στην οποία το άτομο 34

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 34

35

Valery, Paul, Ο άνθρωπος και το κοχύλι, σελ. 55

36

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 72

37

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.145

32

γ

ω

ν

ί

α

εικ. 4

Oskar,

Schlemmer,

Drawing

of

man

as

dancer,

Ένα από τα πολλά έργα του Schlemmer που ασχολούνται με την ανθρώπινη φιγούρα, τις προεκτάσεις του σώματος και τη φυσική αλλά και βιωματική σχέση του με το χώρο. Ως ζωγράφος, γλύπτης και χορογράφος, έδωσε κατά τη θητεία του στη σχολή του Bauhaus ιδιαίτερη έμφαση στη σωματοκεντρική αρχιτεκτονική, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το χορό και τη σκηνογραφία.

1921

που έρχεται στην πόρτα δείχνει ωραίο, ή περήφανο. Αυτό για το οποίο μιλάω είναι το μέγεθος και η μάζα και η βαρύτητα πάνω στα πράγματα.» 38 Τέτοιου είδους αρχιτεκτονική συναντάμε σε οικισμούς παραδοσιακούς ανά τον κόσμο. Οπού τα υλικά και τα μεγέθη δείχνουν να έρχονται πιο κοντά σε ότι ονομάζουμε ανθρώπινο. Ο Pallasmaa θα γράψει σχετικα: «Είναι φανερό ότι η αρχιτεκτονική των παραδοσιακών πολιτισμών είναι επίσης απαραίτητα συνδεδεμένη με τη σιωπηλή σοφία του σώματος, αντί να είναι οπτικά και εννοιολογικά κυριαρχημένη. Η κατασκευή στις παραδοσιακές κουλτούρες καθοδηγείται από το σώμα με τον ίδιο τρόπο που ένα πουλί μορφοποιεί τη φωλιά του με τις κινήσεις του σώματος του. Ο ιθαγενής πηλός και οι αρχιτεκτονικές από λάσπη σε πολλά μέρη του κόσμου, μοιάζουν να έχουν γεννηθεί από τις μυικές και απτικές αισθήσεις παρά από το μάτι.» 39 Τα υλικά θα περάσουν από τα χέρια του ανθρώπου για να παραχθούν ή να σμιλευθούν, ώσπου να τοποθετηθούν με φροντίδα από τα ίδια χέρια πάνω στην κατασκευή. Η τελευταία πάλι θα έχει μορφωθεί από τον άνθρωπο. Γιατί ο άνθρωπος φτιάχνει μόνος του τον τόπο του. Ένας άνθρωπος που κάθεται και τρώει και κοιμάται και πατά πάνω σε αυτό που ονομάζει σπίτι του. Να μια φωλιά και για μας. (εικ. 5)

38

Zumthor, Peter, Atmospheres, σελ. 51

39

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, σελ. 26

34

γ

ω

ν

ί

α

εικ. 5

Οικισμός

στο

Djenne,

Οι άνθρωποι αυτού του είδους των παραδοσιακών οικισμών κάθονται, κοιμούνται, πατούν, πάνω στο χώμα του τόπου τους. Το ίδιο ισχύει σε πιο ήπιο βαθμό και για παραδοσιακούς οικισμούς σε περιπτώσεις του Ελλαδικού χώρου που αγγίζουν αυτό που ονομάζουμε αφελώς πολιτισμό. Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να εισέρχεται το στοιχείο της άνεσης πάντα όμως με σεβασμό προς το υλικό του τόπου και την προσαρμογή του σε εξωτερικό και εσωτερικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας αρχιτεκτονικής είναι οι οικισμοί της Σαντορίνης οι οποίοι σκάφτηκαν μέσα στο βράχο του νησιού και συνέχισαν την ομοιομορφία του στο εσωτερικό τους σεβόμενοι ανθρώπινη κλίμακα και αναλογίες.

Mali

περπατώ, ψάχνοντας το οικείο

Αρχής γενομένης της γωνίας Ο Γιάννης Πεπονής θα γράψει στο βιβλίο του Χωρογραφίες: «Για να περιγράψουμε τις σχέσεις μεταξύ του συνόλου των άκρων και των γωνιών που απαρτίζουν ένα δεδομένο κτιριακό σχήμα, ξεκινάμε από ένα τυχαίο άκρο και τις συντεταγμένες του. Κάθε άλλο άκρο ορίζεται ανάλογα με τη γωνία και την απόσταση που έχει από τη συμβατική αυτή αφετηρία ή από ένα άλλο σημείο του οποίου η θέση έχει προηγουμένως προσδιοριστεί με αυτόν τον τρόπο».40 Παρά την κυριολεκτική του γραφή, μας πληροφορεί πως κάθε τρισδιάστατο σχήμα ξεκινά από ένα σημείο, την αρχή των αξόνων του χώρου, τη γωνία. Παρόλαυτα σε κάθε αρχιτεκτονημένο χώρο η γωνία είναι δοσμένη. Υπάρχει εκεί και ο άνθρωπος την οικειοποιείται κατά βούληση. Πως θα συμπεριφέρονταν και θα εξελίσσονταν ο λοιπός χώρος αν η σχεδίαση του είχε ως βάση, ως αρχή τη γωνία του. Σκεφτόμαστε έναν άνθρωπο στη γωνία του. Κουρνιάζει και σκέφτεται. Σηκώνεται και μετριέται. Περπατά και οικειοποιείται. Ο Κονταράτος θα γράψει: «το σώμα […] είναι ικανό να καταγράφει το αισθητό, αλλά και να το σημασιολογεί, πραγματοποιώντας μια έξοδο από τον εαυτό του για να οικειωθεί το ζωτικό χώρο.» 41 Αν όλα λοιπόν ξεκινούσαν από τη γωνία και τον άνθρωπο έτοιμο να κάνει την έξοδο από τον εαυτό του και τη γωνία του, ποιο θα ήταν το επόμενο συμβάν; Τι συνθήκη θα επέλεγε ο αρχιτέκτονας να δημιουργήσει ύστερα; Ο Bachelard επιχειρεί να μας δώσει μία απάντηση: «η γωνία είναι ένα καταφύγιο που μας εξασφαλίζει μια πρώτη αξία του όντος: την ακινησία. Είναι η ασφαλής τοποθεσία, η κοντινή τοποθεσία της ακινησίας μου. Η γωνία είναι ένα είδος κουτιού, που το μισό του είναι τοίχοι και το μισό

40

Πεπονής, Γιάννης, Χωρογραφίες, σελ 178

41

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 69

36

γ

ω

ν

ί

α

πόρτα.» 42 Μετά τη γωνία, μία πόρτα. Ένα πέρασμα, μία ακόμη έξοδος, μια πρόσκληση σε κίνηση. Πόσα πράγματα μπορούν λεχθούν γύρω από την πόρτα. Μπορεί να σε δώσει σε έναν επόμενο χώρο και να σε βυθίσει πιο βαθιά ή μπορεί να σηματοδοτήσει το τέλος του χώρου και να σε βγάλει εκτός αυτού. Μια πόρτα κλειστή πόσα περισσότερα μυστικά κρύβει πίσω της. Αλλά πάλι ίσως ανοιχτή, ή μυστηριωδώς μισάνοιχτη. Η ίδια η πόρτα γίνεται θυρωρός του επόμενου κόσμου. Ανοιχτή σε δέχεται, κλειστή σε σταματά, μισάνοιχτη σε δελεάζει. Και πάλι ο Bachelard θα διερωτηθεί: «[…] μια πόρτα πρέπει να’ναι κλειστή ή ανοιχτή; Και θα βρούμε σε αυτή την πρόταση ένα πραγματικά αποτελεσματικό όργανο ανάλυσης ενός ανθρώπινου πάθους;» 43 Ο Sou Fujimoto θεωρεί πως η αρχιτεκτονική που έρχεται πρέπει να λειτουργεί ως πάροχος ευκαιριών και όχι ως έτοιμο, βολικό, βγαλμένο από το σακούλι των άμεσων αναγκών, περιβάλλον. Πρέπει να λειτουργεί περισσότερο σα σπηλιά. Στο περιοδικό Revista 2G γράφει: «Ένας τόπος είναι ένα μέρος για τον άνθρωπο να κατοικήσει. Παρόλαυτά δεν είναι ένα μέρος προετοιμασμένο για τον άνθρωπο να κατοικήσει. Είναι ένα μέρος γεμάτο με ευκαιρίες για ένα άτομο να ανακαλύψει συγκεκριμένα μέρη. Θα μπορούσες να πεις για παράδειγμα ότι δεν είναι φωλιά αλλά σπηλιά. Μια φωλιά χτίζεται προκειμένου να κατοικηθεί, αλλά μια σπηλιά είναι απλώς εκεί και ένας τόπος ανακαλύπτεται μέσα στο περίγραμμα της.»44 (εικ. 6) Η σπηλιά παρέχει στον άνθρωπο το εσωτερικό της για να βρει ο τελευταίος τη θέση του, τον προσωπικό του χώρο, να τον οικειοποιηθεί και να τον κατοικήσει. Η σπηλιά της αρχιτεκτονικής θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ο τοίχος. Η αρχιτεκτονική παρέχει στον άνθρωπο τον τοίχο. Αυτό είναι που ο άνθρωπος θα συναντήσει όταν σηκωθεί από τη γωνία του. Γιατί αν ο άνθρωπος έχει κάτι να επιδείξει απέναντι στη φύση είναι ένας τοίχος. Να είναι εκεί για να ορίσει το μέσα και το έξω. Εκεί για να κατευθύνει την κίνηση, να περιορίσει ή να κρύψει. Άλλωστε ο Libeskind είχε δηλώσει πως «η πιο ουδέτερη αρχιτεκτονική είναι συχνά και η πιο επιθετική.» 45 Και τι πιο ουδέτερο αρχιτεκτονικά από τον τοίχο. Ένας τοίχος τόσο ψηλός ώστε ο άνθρωπος να ατενίζει από την κορυφή του. Τόσο χαμηλός ώστε ο άνθρωπος να κάθεται πάνω του. Τόσο παχύς ώστε ο άνθρωπος να φωλιάζει μέσα του.

42

Bachelar, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 163

43

Ο.π. , σελ. 246

44

Fujimoto, Sou, Primitive Future, σελ. 136

45

Goldberg, Steven, “Daniel Libeskind: Architecture that touches the heart and soul”

γ

ω

ν

ί

α

37

εικ. 6

Sou, Fujimoto, Primitive Future House, project, 2001

|

Ο Fujimoto μεταφράζει το αρχέτυπο της σπηλιάς σε αρχιτεκτονικό χώρο μέσα από αυτή την επαλληλία επιπέδων μεταξύ των οποίων ο άνθρωπος βρίσκει τη θέση του, πλάθει τη χρήση του. Στη λογική αυτού του project θα υλοποιηθεί και ένας χώρος σε πραγματικούς όρους, το final wooden house. Πρόκειται για ένα μικρό ξύλινο περίβλημμα κατασκευασμένο με βάση ένα ξύλινο modulo 35 εκατοστών το οποίο επαναλαμβάνεται κατά την ίδια μονάδα στα ανθρώπινα μέτρα.

Final Wooden House, 2008

Τόσο μακρύς ώστε ο άνθρωπος να νιώθει σπίτι του. (εικ. 7) Ο τοίχος που είναι κατά βούληση πόρτα και παράθυρο και καρέκλα και τραπέζι. Τι ιδανικό δωμάτιο. Ο Kahn σε μια από τις χαρακτηριστικές του αφηγήσεις – ιστορίες γράφει: «Ο τοίχος έκανε καλά πράγματα για τον άνθρωπο. Μέσα στο πάχος του και τη δύναμη του προστάτεψε τον άνθρωπο ενάντια στην καταστροφή. Αλλά σύντομα, η θέληση να κοιτάξει έξω έκανε τον άνθρωπο να κάνει μια τρύπα στον τοίχο, και ο τοίχος πόνεσε και είπε, «Τι μου κάνεις; Εγώ σε προστάτεψα σε έκανα να νιώθεις ασφαλής, και εσύ με τρυπάς!». Και ο άνθρωπος είπε, «Μα βλέπω υπέροχα πράγματα και θέλω να βλέπω έξω!» Και ο τοίχος ένιωσε πολύ λυπημένος. Αργότερα ο άνθρωπος δεν έκανε απλά μια τρύπα στον τοίχο, αλλά έκανε ένα ορατό άνοιγμα, ένα άνοιγμα σμιλευμένο με ιδιαίτερη πέτρα, και έβαλε και ένα ανώφλι πάνω του. Και σύντομα ο τοίχος ένιωσε αρκετά καλά. Αναλογιστείτε αυτό το μνημειώδες συμβάν στην αρχιτεκτονική όταν ο τοίχος επιμερίστηκε και έγινε η κολώνα.» 46 Έχοντας αφήσει τη γωνία του, έχοντας ξεπεράσει τον τοίχο ο άνθρωπος είναι τώρα αντιμέτωπος με την πόλη. Σε αναζήτηση μιας νέας γωνίας μέχρι να επιστρέψει στην αρχύτερη. Η γωνία της πόλης. Γίνεται σαφές πως γωνία είναι όπου ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει ασφάλεια, οικειότητα, σιγουριά. Και πόσοι τέτοιοι χώροι δεν κρύβονται μέσα σε μια πόλη. Γιατί μια πόλη δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα μεγάλο δωμάτιο. Όπως θα πει και ο Kahn: «Μια κάτοψη είναι μια κοινωνία δωματίων. Η κάτοψη μιας πόλης δεν είναι καθόλου πιο πολύπλοκη απ’ ότι η κάτοψη ενός σπιτιού, καθόλου.»47 Και ο Fujimoto θα συμπληρώσει: «Η αρχιτεκτονική και η πόλη δεν είναι ξεχωριστά πράγματα, αλλά είναι διαφορετικές εκδηλώσεις ενός πράγματος. Μια πόλη δεν είναι μια συγκέντρωση αρχιτεκτονικών, αλλά είναι η ίδια μία μεγάλη, σύνθετη αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική δεν είναι κομμάτι μιας πόλης, αλλά μια μινιατούρα πόλης.»48 Έτσι μικραίνοντας την πόλη στο επίπεδο του δωματίου ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει οικεία μέσα της. Μπορεί να αναλογιστεί πως η πόλη εξαρτάται από αυτόν, εκείνος της δίνει ζωή, υπόσταση. Χωρίς τον άνθρωπο, η πόλη, η αρχιτεκτονική είναι κενή. Κινούμαι, υπάρχω στην πόλη σημαίνει είμαι η πόλη, κάθε βήμα μου ψηλαφίζει το πρόσωπο της χωρίς όμως ποτέ να είμαι σίγουρος για τη μορφή της.49 Με αυτές τις σκέψεις ο άνθρωπος φτάνει να κουρνιάζει ακόμα και μέσα στο αστικό χάος. Ο Pallasmaa θα πει 46

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 42 47

Ο.π, σελ. 44

48

Fujimoto, Sou, Primitive Future, σελ. 134

49

Στα λόγια του Αλμπέρτ Καμύ: «[…]δε μπορώ ωστόσο να προσεγγίσω τον κόσμο. Όταν θα έχω ακολουθήσει με το δάχτυλο ολόκληρο το ανάγλυφο περίγραμμα του, πάλι δε θα ξέρω περισσότερα.» ( Ο μύθος του Σίσυφου, εκδόσεις Καστανιώτη, 2005, σελ. 38)

γ

ω

ν

ί

α

39

εικ. 7

Ο

τοίχος,

σκίτσο,

Π.

Μπεσίνης

Από τη σπηλία του πρώτου ανθρώπου στην καλύβα του ανθρώπου, στον τοίχο του σύγχρονου ανθρώπου, στη νέα του σπηλιά. Να ακουμπήσει πάνω του να μέινει μέσα του, να σταθεί δίπλα του, να κρυφτεί πίσω του, να κοιτάξει πέρα από αυτόν. Μια εν δυνάμει αρχιτεκτονική στη διάθεση του ανθρώπου.

αντίστοιχα πως: «βιώνω τον εαυτό μου στην πόλη, και η πόλη υπάρχει μέσα από τη σωματική μου εμπειρία. Η πόλη και το σώμα μου συμπληρώνουν και καθορίζουν το ένα το άλλο. Εγώ κατοικώ μέσα στην πόλη και η πόλη κατοικεί μέσα μου.»50 Ένα παράδειγμα που αφορά την εύρεση της γωνίας μας στην πόλη έρχεται από την αρχαιότητα και κυριολεκτεί. Ο Διογένης, γνωστός για την εκούσια λιτότητα της ζωής του και τον καυστικό του λόγο, ζούσε στην αγκαλιά ενός πιθαριού τοποθετημένο στη δημόσια θέα της πόλης. Δημιούργησε έτσι για τον εαυτό του μια συνθήκη ανοιχτού εγκλεισμού, μια κατ’ ελάχιστον κατοικία στην κατοικία της πόλης. (εικ. 8) Στον πρόλογο του βιβλίου Διογένης ο κυνικός, γράφει ο Court Steiman: «Ο τόπος διαμονής του αντικατοπτρίζει ακριβώς την κοινωνική του θέση: ο Διογένης υπερασπιζόταν σθεναρά την προσωπική του ανεξαρτησία, αλλά ταυτόχρονα ήταν δημόσιο πρόσωπο. Έμενε μόνος, αλλά είχαν πρόσβαση σ’ αυτόν οι πάντες, αφού η «κατοικία» του ήταν στο κέντρο της πόλης. Το πιθάρι έδινε τη δυνατότητα της απομόνωσης και ταυτόχρονα της συμμετοχής.» 51 Αν για κάτι λοιπόν θέλει να μιλήσει η γωνία στην αρχιτεκτονική του σήμερα, είναι η λιτότητα της διαμονής, το στοιχειώδες στη γεωμετρία που μπορεί να φιλοξενήσει το ανθρώπινο σώμα, ο αρχιτεκτονικός κυνισμός και ο ανθρώπινος. Ορμώμενοι από την κοίλη γεωμετρία του τελευταίου παραδείγματος είναι μόνο ταιριαστό να αναφερθούμε στον Bachelard και την ενδιαφέρουσα αναφορά του στη γεωμετρία της γωνίας, στο σχήμα της. «Τι περισσότερο κάνουμε εμείς όταν λέμε ότι μια ευθεία είναι ψυχρή και μια καμπύλη θερμή; Ότι η γωνία είναι αρσενική και η καμπύλη θηλυκή; Ένα τίποτα αλλάζει τα πάντα. Η χάρη μιας καμπύλης είναι μια πρόσκληση για παραμονή. Δεν μπορούμε να φύγουμε απ’αυτή χωρίς την ελπίδα να επιστρέψουμε. Η αγαπημένη καμπύλη έχει τις δυνάμεις μιας φωλιάς. Είναι ένα κάλεσμα για κατοχή. Είναι μια καμπύλη γωνία. Είναι μια γεωμετρία κατοικημένη. Σ’ αυτήν βρισκόμαστε στο μίνιμουμ του καταφυγίου, στο υπεραπλουστευμένο σχήμα μιας ονειροπόλησης της ανάπαυσης. Μόνον ο ονειροπόλος που αρέσκεται να θέαται τον κύκλο γνωρίζει αυτές τις απλές χαρές της σχεδιασμένης ηρεμίας.»52 Σε ένα κύκλο αφέθηκε ο Διογένης. Σε ένα κύκλο λαχταρεί να αφεθεί και ο άνθρωπος σήμερα. Ο σύγχρονος Διογένης. Βγαίνοντας τώρα κανείς στην εθνική οδό της πόλης του συνειδητοποιεί πως η τελευταία δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένα ακόμη δωμάτιο, κάπως μεγαλύτερο. Και από την πόλη στα σύνορα, στη χώρα, στον κόσμο, στο σύμπαν. «Είμαι πολίτης του κόσμου», είχε απαντήσει ο Διογένης όταν τον ρώτησαν από

50

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, σελ. 40

51

Λαέρτιου, Διογένη, Διογένης ο κυνικός, σελ. 11

52

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου ,σελ.172

γ

ω

ν

ί

α

41

εικ. 8

John William Waterhouse, Diogenes, 1905

Ο κυνισμός είναι μια έννοια που καθιερώθηκε από τον τρόπο ζωής του Διογένη τον οποίο ακολούθησαν και άλλοι κυνικοί. Η λιτότητα του αντικατοπτρίζεται στην ενδυμασία, τη διατροφή, το λόγο και τη διαμονή που επιλέγει. Το πιθάρι. Μια κοιλότητα στη γωνία της πόλης.

πού ήταν, και ο λόγος του αντηχεί μέχρι σήμερα στα αυτιά κοινωνιών που τόσο απεγνωσμένα θέλουν να αυτοεξοριστούν και να απομονωθούν μέσα στα χωρικά τους σύνορα. Είμαστε πολίτες ενός κόσμου του οποίου ψάχνουμε τη γωνία. Τη γωνία σε όλες της τις κλίμακες. (εικ. 9) Τι είναι λοιπόν όλα αν όχι μια τεράστια μπαμπούσκα που κανείς δεν ξέρει από πόσες κούκλες απαρτίζεται. Και με αυτή την έννοια η γωνία του σπιτιού που ο άνθρωπος κουρνιάζει είναι η γωνία που έχει βρει για τον εαυτό του στο σύμπαν. Ο Καζαντζάκης θα ολοκληρώσει αυτό το συλλογισμό: «Είμαστε ένα. Από το τυφλό σκουλήκι στο βυθό του ωκεανού ως την απέραντη παλαίστρα του Γαλαξία, ένας μονάχα αγωνίζεται και κιντυνεύει, ο εαυτός μας. Και στο μικρό, το χωματένιο στήθος μας, ένας μονάχα αγωνίζεται και κιντυνεύει, το Συμπάντο.» 53

53

γ

Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική, Salvatores Dei, σελ. 70

ω

ν

ί

α

43

εικ. 9

formations, ειδικό εργαστήριο σχεδιασμού,επιβλέπων καθηγητής Σπανομαρίδης Αθαν. συνεργασία με Μ. Φιλιπποπούλου

Πειραματισμός με εκτεταμένες μονολιθικές κατασκευές σε σχέση με τον τρόπο που αυτές μπορούν να υπάρξουν στην πόλη και στο γύρω ανήσυχο ανάγλυφο των Καλαβρύτων, κάθως και στον τρόπο που μπορούν να οικειοποιηθούν από τον άνθρωπο και εν τέλει να κατοικηθούν.

Γωνίες ανθρώπων Στο Εγκώμιο της Σκιάς ο Τανιζάκι περιγράφοντας έναν τυπικό χώρο διαβίωσης στην Ιαπωνία κάνει λόγο και για την τοκονόμα. Σύμφωνα με την υποσημείωση του μεταφραστή η τοκονόμα είναι «ειδικά διαρρυθμισμένος χώρος στη γωνία του κεντρικού δωματίου του κάθετου στον κήπο, στο παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι, προορισμένος για ένα βάζο με λουλούδια, μια καλλιγραφία κτλ. […] Υιοθετήθηκε από τα σπίτια στις πόλεις και απέκτησε τεράστια πνευματική και αισθητική σημασία, ως χώρος αυτοσυγκέντρωσης, χαλάρωσης και φιλοσοφικού νοήματος ζεν.»54 (εικ. 10) Ο τρόπος με τον οποίο οι Ιάπωνες αντιμετωπίζουν τη γωνία του πιο σημαντικού τους δωματίου, ως σημείο στάσης, και ιερότητας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Δεν προτιμούν το εκτεθειμένο και περίοπτο κέντρο του δωματίου, αλλά τη γωνία του, την αρχή του. Ένα μέρος όπου θα μπορέσουν να βρουν τον εαυτό τους, τη δική τους αρχή, να διαλογιστούν να απομονωθούν πνευματικά χωρίς απαραίτητα να απομονώνονται και χωρικά. Μάλιστα συνθέτουν αυτή τους τη γωνία έτσι, ώστε να είναι και ο πιο σκοτεινός χώρος όλου του σπιτιού. Μια τέτοια κίνηση μεταφράζεται στην ιαπωνική κουλτούρα ως τον ύψιστο αρχιτεκτονικό χώρο μιας και εκεί μπορούν να βρουν «τη μαγεία της σκιάς, κι αν διώχναμε τις σκιές που έχουν δημιουργηθεί, από κάθε γωνιά της τοκονόμα, θα μεταμορφωνόταν κι αυτή αυτοστιγμεί σε ένα απλό κενό.» Αντιστοιχίες θα μπορούσε να βρει κάποιος και σε άλλες γωνίες που σχετίζονται με τη συντήρηση της θρησκευτικής ή εν γένει πνευματικής πεποίθησης. Μια από αυτές αφορά και τη χριστιανική θρησκεία η οποία συμπυκνώνεται στο εικονοστάσι, το οποίο τοποθετείται κατά κύριο λόγο σε κάποια διαμορφωμένη γωνία του σπιτιού. Παρόμοια θέση παίρνει και ο βούδας σε ένα σπίτι ο οποίος ενδείκνυται, σύμφωνα με το Feng Shui, να τοποθετείται σε γωνία του σπιτιού που να κοιτάζει προς την πόρτα. Δείχνουν οι άνθρωποι να εμπιστεύονται τη γωνία τόσο ώστε να τοποθετούν εκεί τα πιο σπουδαία τους πιστεύω. Βρίσκουν στη γωνία μια ασφάλεια και μία οπτική προνομιακότητα ώστε να επαναπαύουν τον εαυτό τους σε στιγμές συγκινησιακών αναγκών. Και αναζητούν τέτοιες γωνίες καθημερινά στον κόσμο τους. Μια γωνία στο λεωφορείο, στο γραφείο, στο εστιατόριο. Η κουκούλα. Μια φορητή μικρογραφία γωνίας, για μια μικρογραφία σώματος. Μια προσωπική σπηλιά. Γράφει ο Bachelard: «Αν αναζητούσαμε μέσα στον πλούτο του λεξιλογίου όλα τα ρήματα που μπορούσαν να εκφράσουν τις δυναμικές του αποτραβήγματος, θα βρίσκαμε εικόνες από τις κινήσεις του ζώου, κινήσεις αναδίπλωσης

54

γ

Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 70

ω

ν

ί

α

45

εικ. 10

«Η

τελετή

Tanizaki,

του

τσαγιού.

Junichiro,

Το

Στο

βάθος εγκώμιο

η

τοκονόμα», της

Η λιτότητα της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής έχει επηρεάσει στα μέγιστα το σημερινό μινιμαλισμό τουλάχιστον σε ότι αφορά τον εσωτερικό χώρο. Παρόλαυτα το σημερινό αρχιτεκτονικό ρεύμα δείχνει να ενστερνίζεται το φαίνεσθαι που προάγει η ιαπωνική κουλτούρα χωρίς να αναλογίζεται το βαθύτερο είναι της. Το τελευταίο αποδίδεται πλήρως στη γωνία της τοκονόμα, η οποία μιλά για την πνευματικότητα που περιέχεται στην ιαπωνική αρχιτεκτονική λογική και υπάρχει σε κάθε γιαπωνέζικο παραδοσιακό σπίτι.

σκιάς

που έχουν εγγραφεί στους μυώνες.»55 Πόσο χαρακτηριστικό το κουλούριασμα του σκύλου. Του ζώου που στρέφεται στον εαυτό του, κυριολεκτικά ακουμπά πάνω του και αφήνει μια ανάσα ανακούφισης να φύγει πριν κλείσει τα μάτια του και κοιμηθεί στη γωνία που έφτιαξε για τον εαυτό του. Είναι ο αντικατοπτρισμός της ζωώδους και ζωικής μας ανάγκης για ασφάλεια και εσωστρέφεια, για δημιουργία ατομικής γωνίας. (εικ. 11) «η δυναμική του αποτραβήγματος»: να γίνω έτσι η γωνία του κόσμου μου. Ο Κονταράτος , αναφερόμενος στον J. Chateau, υπογραμμίζει: «Στο «σπίτι», ως κατεξοχήν ορισμένο και οικείο τόπο, και στο «δρόμο», ως το αόριστο που οδηγεί στο άγνωστο, αναγνώρισε μια πρωταρχική δυάδα παραστατικής οργάνωσης «που ενυπάρχει στο ανθρώπινο σώμα», την αντίθεση ανάμεσα στο χέρι και στο πόδι που δημιουργήθηκε όταν ο άνθρωπος μπόρεσε να σταθεί και να βαδίσει όρθιος, απελευθερώνοντας ταυτόχρονα το κοίλο της παλάμης του ως εργαλείο που μπορεί να περιβάλλει και να περιέχει.»56 Η παλάμη. Γιατί όχι μια ακόμη αναφορά σε ανθρώπινη γωνία. Δημιουργώ μια γωνία για κάποιον άλλο να κουρνιάσει μέσα της. Το χάδι, η περιγραφή του προσώπου που αγαπώ. Του χαρίζω μια γωνία να φωλιάσει. Πόσες γωνιές ο άνθρωπος..

55

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 118

56

Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, σελ. 70

γ

ω

ν

ί

α

47

εικ. 11

ο

σήφης,

φωτογραφία,

Π.

Μπεσίνης

« Ο άνθρωπος γίνεται εμφανής με τη γλώσσα, τα ζώα με τη σιωπή της φυσικής τους υπόστασης.»

Picard, Max, The World of Silence, σελ.99

γ

ω

ν

ί

α

49

Λέξεις

Κουρνιάζω, ψάχνοντας το είναι μου. Στέκομαι, ψάχνοντας την κλίμακα. Περπατώ, ψάχνοντας το οικείο. Σε ένα τρίπτυχο η αμφίδρομη σχέση ανθρώπου και αρχιτεκτονικής, αρχής γενομένης από τη γωνία, σε ένα τρίπτυχο και η ιστορία του ανθρώπου ολόκληρη. Από τη γωνία αρχίζει ο άνθρωπος, από την κοιλότητα της μήτρας, από τη γωνία ξεκινά και η αρχιτεκτονική που τον περιβάλλει, από τον τοίχο. Σε μια φανταστική διήγηση με πραγματικές προεκτάσεις, ο άνθρωπος κουρνιάζει στη γωνία του χώρου. Βρίσκει στην απλούστερη γεωμετρία την πρωτόγονη ανάγκη του για κάλυψη και προστασία. Ασφαλής, πασχίζει τώρα να μικρύνει την υπόσταση του, να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του σε σχέση με το χώρο, να γίνει ο χώρος, να γίνει ο κύκλος. Ύστερα στέκεται και μετριέται. Έρχεται σε αναλογία με το περιβάλλον του και προσπαθεί να ανασάνει, να βρει το χώρο που του επιτρέπει να το κάνει. Τελικά περπατά. Αποχωρεί αναζητώντας την επόμενη εμπειρία που θα τον κρατήσει. Ένας τοίχος. Περπατά για να βρει σε νέα κλίμακα την πρότερη γωνία του. Χάνεται στην πόλη και βρίσκεται εκεί. Δώσε σημασία στη γωνία. Εκεί είναι που πάει ο άνθρωπος για να σωθεί. Σε αυτό το κομμάτι αρχιτεκτονικής βρίσκεται η καρδιά της. Κάποιος να τη σμιλεύσει με προσοχή. Μην παρασυρθεί από την απλότητα του εγχειρήματος και βιαστεί. Η γεωμετρία, οι αναλογίες, η ατμόσφαιρα που θα περικλείει μέσα της, όλα αυτά παίζουν με τον ανθρώπινο ψυχισμό. Είναι το τελευταίο καταφύγιο του ανθρώπου μέσα στο καταφύγιο του και πρέπει να είναι τέλειο. Μπορεί εκεί ο άνθρωπος να υπάρξει αληθινός, γυμνός όπως του παρουσιάζεται και εκείνη. Όπως το ζώο κλείνει μέσα στο κουλούριασμα τη σιωπή του, έτσι η αρχιτεκτονική θα παραλάβει στη γωνία τον άνθρωπο της. Και μετά τη γωνία, ο τοίχος. Η αρχιτεκτονική που τίθεται προς οικειοποίηση. Ένα σύγχρονο αρχέτυπο. Ένας μονόλιθος για τον άνθρωπο να τον μορφώσει. (εικ. 12) Και όταν βγει στην πόλη άλλες τόσες γωνίες. Θα τις αναζητήσει, θα προσπαθήσει να τις κάνει δικές του, μέχρι να γυρίσει πάλι πίσω στην πρώτη. Την μοναδική του στον κόσμο γωνία.

50

γ

ω

ν

ί

α

εικ. 12

Stanley,

Kubrick,

2001:

A

Space

Ο μαύρος μονόλιθος του Kubrick εμφανίζεται σε πολλές από τις φάσεις της ταινίας μαζί με τις φάσεις εξέλιξης του ανθρώπινου είδους. Από την κινητοποίηση του προιστορικού ανθρώπου για τη χρήση των εργαλείων, μέχρι το θάνατο του διαστημάνθρωπου ο μονόλιθος παραμένει ίδιος. Παρά τις πολλές ερμηνείες που έχουν δοθεί σε αυτό το στοιχείο της ταινίας, μπορεί επίσης να ιδωθεί ως ένα αρχιτεκτονικό αρχέτυπο που διατρέχει την ανθρώπινη ζωή υπενθυμίζοντας τη διαχρονική φύση της πρωτόλειας κατασκευής και της σωματικής σύνδεσης που αυτή έχει με την ανθρώπινη φύση.

Odyssey,

1968

Εμείς δεν ξέρουμε τι είναι η ομίχλη. Γιάννης Ρίτσος, 1909-1990, Έλληνας ποιητής «Γειτονιές του Κόσμου»

Εμείς που λες όλα τα φτιάχνουμε στο φως.

φως (το) {φωτ-ός | -α, -ων} 1. το αίτιο που διεγείρει το αισθητήριο της όρα-

σης, η φωτεινή ακτινοβολία που καθιστά τα αντικείμενα ορατά και η οποία, από επιστημονικής απόψεως, είναι ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπεται από σώματα σε κατάσταση ερυθροπύ- ρωσης ή λευκοπύρωσης, διαδίδεται στο κενό με ταχύτητα 300.000 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο και αποτελεί τη βασικότερη πηγή ενέργειας για τη ζωή των φυτών και των ζώων στον πλανήτη μας: έλα στο ~ να σε δω καλύτερα! || στο ~ τής ημέρας τα χρώματα του θα φανούν πολύ καλύτερα || τα φυτά μεγαλώνουν με το ~ τού Ήλιου || περ- πατούσαμε στο ~ τού φεγγαριού || δυνατό | άπλετο | μουντό | αδύνατο ~ ΣΥΝ. φέγγος ΑΝΤ. σκότος, (λόγ.) σκοτία, σκοτάδι, σκοτεινιά 2. το σύνολο των φωτεινών ακτινών που εκπέμπονται από τεχνητή φωτεινή πηγή, η ύπαρξη ή παροχή τεχνητού φέγγους: αυτό το δωμάτιο δεν έχει ηλεκτρικό ~ || διάβαζε τη νύχτα με το ~ τής λάμπας | των κεριών | τής φωτιάς || άναψε | άνοιξε το ~, έχει βραδιάσει πια || σβήσε το ~, ξημέρωσε || η =.Ε.Η. μάς έκοψε το - ΣΥΝ. φωτισμός 3. (συνεκδ.) κάθε τεχνητή φωτεινή πηγή, δηλ. κάθε συσκευή ή διάταξη που εκπέμπει φωτεινή ακτινοβολία: πάλι χάλασαν τα ~ και πρέπει να φωνάξουμε τον ηλε- κτρολόγο || πριν βάψουμε το δωμάτιο, βγάλαμε το ~ από το ταβάνι ΣΥΝ. λαμπτήρας, λάμπα, λυχνία, φανάρι 4. (συνεκδ.) το να βλέπει κανείς, η αίσθηση τής όρασης: μετά από το ατύχημα έχασε το ~ του || πρέπει να κάνει μια πολύ λεπτή και δύσκολη εγχείρηση, για να ξαναβρεί το - του-ΦΡ. ποιος στραβός δεν θέλει το φως του; γ 5. (μτφ.) η προσδοκώμενη αίσια έκβαση σε κατάσταση δυσκολίας: αρχίζουμε να βλέπουμε φως στην άκρη | στο βάθος του τούνελ 6. (μτφ. στον πληθ.) οι γνώσεις ή η παιδεία που διαθέτει κανείς, η σοφία: για το ζήτημα αυτό θα καταφύγω οπωσδήποτε στα ~ σου- ΦΡ. ο αιώνας των φώτων η περίοδος τού Διαφωτισμού 7. ΕΚΚΛΗΣ. ως προσωνυμία τού Θεού Πατρός, τού Ιησού Χριστού, αλλά και γενικά τής Αγίας Τριάδας: ~ εκ φωτός, θεόν αληθινόν εκ θεού αληθινού (Σύμβολο τής Πίστεως) _______________________________________________

Φ Ω Σ

…με μάτια να κοιτάζουν ευλαβικά το φως. Το μόνο φως.

Γιατί επέλεξα αυτή τη γωνία; Ο χώρος με παρακίνησε; Το φως; Οι άνθρωποι θέλουμε να κοιτάζουμε ψηλά [άνω + θρώσκω], προς το φώς, να φανταζόμαστε τον ουρανό πίσω του. Όσα αφήνονται στην φαντασία, κρύβονται από την πραγματικότητα. Σιωπεί ένα άνοιγμα μπροστά σε όσα έχει να πει μια σχισμή. «Κάποτε που ο Διογένης λιαζόταν στο Κράνειο, στάθηκε μπροστά του ο Αλέξανδρος και του είπε: «Ζήτησε μου ό,τι θέλεις». Κι εκείνος του λέει: «Τραβήξου για να μη μου κρύβεις τον ήλιο».» 57 Θέλουμε το φως, ν’ ανασάνουμε.

57

56

Λαέρτιου, Διογένη, Διογένης ο κυνικός, σελ. 34

φ

ω

ς

Μεσόγειο φως Στο βιβλίο του “The Eyes of the Skin” ο Juhani Pallasmaa τάσσεται υπέρμαχος της σκιάς, κατηγορώντας τον υπερφωτισμό ως κύρια αιτία της επικράτησης της όρασης ως κυρίαρχη αίσθηση που ισοπεδώνει τον ανθρώπινο αισθησιασμό. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Οι βαθιές σκιές και το σκοτάδι είναι απαραίτητα γιατί χαμηλώνουν την οξύτητα της όρασης, κάνουν το βάθος και την απόσταση πιο εμφανή προσκαλούν την ασυνείδητη περιφερειακή όραση και την απτή φαντασία. […] Το ανθρώπινο μάτι είναι στην εντέλεια ρυθμισμένο για το ημίφως παρά για το έντονο φως της ημέρας.»58 Στο ίδιο στρατόπεδο ανήκει και ο Tanizaki ο οποίος εκθειάζει τις ατμοσφαιρικές αρετές της σκιάς περιγράφοντας ποιητικά και διεισδυτικά τον τρόπο με τον οποίο ο ανατολικός πολιτισμός τη διαχειρίζεται σε πολλαπλά επίπεδα αρχιτεκτονικής κλίμακας και απτής καθημερινότητας. Αντιπαθεί το λευκό, τη λάμψη και το φως θεωρώντας τα ισοπεδωτές των υποβοσκουσών ποιοτήτων που βρίσκονται στο γκρί, στα αδρά υλικά και την σκιά. «[…] από μια ρηχή καθαρότητα προτιμάμε ένα μουντό ημίφως.»59, γράφει σε προσωπικό τόνο αναφερόμενος στο λαό του, φανερώνοντας έτσι τη βαθιά πολιτισμική και ίσως τοπικιστική προέλευση της εν λόγω αντιπάθειας προς το φως. Στην παραπάνω αιτία τείνω να αποδώσω και γω το γεγονός πως παρότι το δωμάτιο του Ολοκαυτώματος θεωρείται σκοτεινό, φαίνεται σχεδόν αυτόματα να ονόμασα το κεφάλαιο αυτό φως αντί σκιά. Ως μεσόγειος αγαπώ να βλέπω το φως στεκούμενος στη σκιά. Είναι το φως αυτό που με έκανε να αντιληφθώ το σκοτάδι. Τίθεται λοιπόν ένα ζήτημα πολιτισμικής ανάγνωσης. Όπως ο Tanizaki δε μπορεί να φανταστεί την Ιαπωνική κουζίνα εκτεθειμένη σε λευκά σκεύη και υπερφωτισμένους χώρους, έτσι και γω δε μπορώ να φανταστώ ή να θυμηθώ τη θάλασσα ή τον Παρθενώνα υπό το θαμπό πέπλο μιας ημίφωτης συννεφιασμένης μέρας. Ο Le Corbusier μετά την επίσκεψη του στην Ακρόπολη γράφει (εικ. 13): «[…] Αυτά τα πρίσματα είναι φτιαγμένα έτσι ώστε το φως να αναδεικνύει όλες τους τις λεπτομέρειες. Αυτές οι σχέσεις δεν αναφέρονται σε κάτι αναγκαστικά πρακτικό ή περιγραφικό. Αποτελούν μια μαθηματική δημιουργία του νου σας. Είναι η γλώσσα της αρχιτεκτονικής. Με υλικά άψυχα, με ένα πρόγραμμα λιγότερο ή περισσότερο ωφελιμιστικό που ξεπερνάτε, δημιουργήσατε σχέσεις που με συγκίνησαν. Αυτό είναι αρχιτεκτονική.»60 Οι Έλληνες ζουν μέσα στο απόλυτο φως. Μέσα στην αποκαλυπτικότητα του 58

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, σελ. 46

59

Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 49

60

Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, σελ 104

φ

ω

ς

57

εικ. 13

«Ο Jeanneret δίπλα στα μέρη μιας από τις κολόνες στην αριστερή πλευρά του Παρθενώνα.»

|

Le Corbusier, Convent of La Tourette

Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα

O Le Corbusier χρησιμοποίησε το φως για να καθαρίσει την αρχιτεκτονική του. Να δώσει στους χώρους του την υγιεινή που διακήρυττε πως πρέπει να έχουν και να δημιουργήσει ευρύτερα μια αρχιτεκτονική κατανοητή και “εύρωστη”. Έχοντας εξασφαλίσει αυτά όμως χρησιμοποιεί το φως για να δημιουργήσει σχέσεις που συγκινούν, να αναδείξει τα υλικά του και να στήσει χώρους που χρησιμοποιούν το φως ως στοιχείο της εσωτερικής αρχιτεκτονικής τους. Κάτι τέτοιο γίνεται πιο σαφές στους θρησκευτικούς χώρους που ανέλαβε.

ως προς τα περιβάλλοντα στοιχεία του τόπου τους. Έχουν μάθει να βλέπουν, να εκτιμούν και να αναλογίζονται την ύπαρξή τους σε σχέση με το φως και τις μορφές που ακουμπά. Σε μια αντιπαράθεση ιαπωνικής και ελληνικής αντίληψης φωτός και σκιάς ο Ching Yu Chang διαπιστώνει: «Η αντίθεση είναι φανερή. Οι Έλληνες ζητούν οπτική επαφή για την κατανόηση του συνόλου ενώ οι Ιάπωνες προχωρούν αργά και ακατάπαυστα από το μέρος στο αδιόρατο σύνολο.» καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι «ενώ οι Έλληνες αισθάνονται μέσω της όρασης, οι Ιάπωνες βλέπουν μέσω των αισθήσεων.»61 Έτσι, οι Έλληνες χτίζουμε σύμφωνα με το φως και κατά τρόπο τέτοιο μαθαίνουμε να εκτιμούμε τη σκιά. Είναι το φως άλλωστε που αξιώνει μια παχιά σκιά. «Μια κηλίδα σκιάς θαρρείς και σχηματίζει τρύπα. Εδώ δεν υπάρχει ημίφως.»62 γράφει ο Le Corbusier. Η αρχιτεκτονική λοιπόν στην Ελλάδα δύσκολα θα μπορούσε να είναι κλειστή. «Ο βίος εν Ελλάδι είναι υπάιθριος»63 λέει ο Π. Γιαννόπουλος και «Οι Έλληνες χτίζουν σπίτια για να κοιμούνται απ’ έξω» συμπληρώνει ένας ξένος περιηγητής. Την ίδια άποψη έχει εκδηλώσει και ένας από τους μεγαλύτερους εκφραστές της ελληνικής αρχιτεκτονικής λογικής Άρης Κωνσταντινίδης, επισημαίνοντας πως: «Η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα δεν μπορεί να είναι κλειστή πρέπει όμως να είναι πρωταρχικά καλυπτική».64 (εικ. 14) Πράγματι το υπόστεγο των σπιτιών του Κωνσταντινίδη ουσιαστικά ικανοποιεί την απαίτηση αυτή, δημιουργεί την αρχή της «καλυπτικής» αρχιτεκτονικής και κατοχυρώνει ως κτιστό χώρο τον χώρο που υποδεικνύεται από την ερριμένη σκιά πάνω στη γη (και η οποία αλλάζει κάθε στιγμή και εποχή). Με αυτόν τον τρόπο εξισώνεται ο εξωτερικός με τον εσωτερικό χώρο μια που τα όρια μεταξύ τους είναι ρευστά και υποδεικνύονται από τον εκάστοτε φωτισμό. Είναι εμφανής η ανάγκη των μεσόγειων λαών για σκιά και άρα υποστέγαση, όχι όμως για σκοτάδι και ημίφως. «Για το τοπίο όπου το φως καλύπτει και αποκαλύπτει, η σκιά είναι η πρώτη απαίτηση της ανθρώπινης παρουσίας»65 συμπληρώνει η Τ.Τραγανού. Η ζωή που περιγράφει ο Τανιζάκι δεν είναι ζωή στην ατμόσφαιρα της σκιάς αλλά μάλλον στην απεραντοσύνη του σκοταδιού. Η πολλαπλή διάσπαση του φωτός που προτείνει η Ιαπωνική αρχιτεκτονική μέσα από τα σότζι, ή τις βαθιές στέγες, καταλήγει στην εξάλειψη των σκιών παρά στη δημιουργία τους. Έτσι, για να μιλήσει κάποιος για τη σκιά θα πρέπει να μιλήσει για το φως. Ο Τανιζάκι ,αντίθετα, χαρακτηριστικά αναφέρει: «Εμείς, απ’ την έξω μεριά του δωματίου, αυτού όπου οι ακτίνες του ήλιου δύσκολα 61

Ching-Yu-Chang, Japanese spatial conception 6, The Japan Architect, Tokyo, 1984

62

Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, σελ. 74

63

Γιαννόπουλος, Περικλής , Η Eλληνική Γραμμή και το ελληνικόν χρώμα, σελ. 87

64

Κωνσταντινίδης, Αρης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, σελ. 89

65

Τραγανού, Τ., Άρης Κωνσταντινίδης, Tadao Ando: Μια Παράλληλη Ανάγνωση, σελ. 305

φ

ω

ς

59

εικ. 14

Κωνσταντινίδης, Άρης, κατοικία

στην Ανάβυσσο, 1962-1978

Αρχιτεκτονική που αρμόζει στον τόπο που χτίζεται. Καλύπτει χωρίς να κλείνει, όπως επιτάσσει το μεσογειακό, ελλαδικό κλίμα. Εξασφαλίζει έτσι συνθετικά μια δυνατή σχέση εσωτερικού και εξωτερικού που πλάθεται από τις διαθέσεις του φωτός, ενώ ταυτόχρονα παρέχει έναν ενδιάμεσο ημιυπαίθριο χώρο, φιλικό προς τις περιβαλλοντικές ανάγκες του χρήστη.

τρυπώνουν, ή βάζουμε πρόσθετα γείσα ή φτιάχνουμε βεράντες απομακρύνοντας το φως ακόμα περισσότερο.»66 Ο Χάιντιγγερ μετά το ταξίδι του στην Ελλάδα, εστιάζει το Dasein της, κατά μια έννοια το πραγματικό είναι του τόπου της, στο νησί της Δήλου. (εικ. 15) Εκεί, περπατά στο ερημικό αλλά όπως λέει ο ίδιος όχι ερειπωμένο της έδαφος. «Γιατί η ερημιά και η εγκατάλειψη γεννούσε αμέσως μια ιδιόμορφη αξίωση που δεν την είχαμε νιώσει πρωτύτερα πουθενά.»67 Διαπιστώνει πως «τα παρόντα αληθεύουν, επειδή η παροντικότητα τους ξεσκεπάζεται μέσα στον ορίζοντα του κρυψίματος. Το αληθεύειν είναι ο βασικός χαρακτήρας που διατηρεί η ελληνική σκέψη απ’ άκρη σ’ άκρη, χωρίς να τον έχει περαιτέρω συλλογιστεί.» Είναι το φως που δείχνει την αλήθεια ενός τόπου. Αποκαλύπτει το σχήμα του, κρύβοντας, μέσα στην τόση του υπερέκθεση, άλλα τόσα μυστικά του. «Το φως ήταν που έκανε τους Έλληνες να ανακαλύψουν το Είναι. Κι αυτόν, πού πρώτος στον κόσμο το κατονόμασε, οι Κόρες του Ήλιου (έτσι γράφει) τον οδήγησαν να το βρει. Ήταν ο Παρμενίδης. Είπε: «Εστί γαρ είναι, μηδέν δ’ ουκ έστιν».»68 Η ελληνική φύση λουσμένη καθημερινά στο φως δείχνει τα χρώματα, τα υλικά, τα πρωταρχικά της σχήματα. Προσφέρεται στον άνθρωπο, του λέει την αλήθεια της και τον ωθεί στην αναζήτηση της δικής του. «Η αλήθεια βλέπεται, αλλά δε νοείται ως προς το προσίδιο χαρακτηριστικό της με τρόπο που να προσιδιάζει σ’ αυτό.»69 Στην αλήθεια της Δήλου βρίσκει ο Heidegger, την λεγόμενη κατά τον ίδιο «διαμονή» του στον ελληνικό χώρο μέσα από την κρυπτική αλλά και συνάμα αποκαλυπτική της διάσταση. Το ελληνικό Dasein ,θα μπορούσαμε να πούμε διερύνοντας το παράδειγμα της Δήλου, πως βρίσκεται σε κάθε πραγματικό τόπο, ή απόσπασμα τόπου70 υπό το ελληνικό φως. «Η ίδια η Δήλος είναι ακριβώς το πεδίο του ξεσκεπαστικού σκεπάσματος που χαρίζει διαμονή: Χαρίζει διαμονή στη φύσιν, δηλαδή στην αμιγή και στεγαζόμενη στον ίδιο τον εαυτό της «ανατολή» των βουνών και των νησιών, του ουρανού και της θάλασσας, των φυτών και των ζώων, «ανατολή» όπου κάθε τι εμφανίζεται εκάστοτε σύμφωνα με το αυστηρά τυπικό αλλά και αβρά μετέωρο σχήμα του. Στη διαμονή που χαρίζει κατ’αυτόν τον τρόπο η αλήθεια εμφανίζεται και το έργον, δηλαδή τα πλάσματα και τα κτίσματα της ανθρώπινης εργασίας.»71 66

Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 68

67

Heidegger, Martin, Διαμονές: το ταξίδι στην Ελλάδα, μετάφραση: Φαράκλας, Γιώργος, σελ. 69

68

Δήμου, Νίκος, Το φως των Ελλήνων

69

Heidegger, Martin, Διαμονές: το ταξίδι στην Ελλάδα, σελ. 71

70

Ως τόπο θα μπορούσαμε να ορίσουμε κάθε περιοχή λιγότερο ή περισσότερο καθορισμένη από φυσικά στοιχεία, η οποία έχει υποστεί πολιτισμική επεξεργασία, και έχει άρα οικειοποιηθεί από το χρήστη της. Είναι όπως θα πει ο Ελύτης για το τοπίο, «η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη.»

71

φ

Heidegger, Martin, Διαμονές: το ταξίδι στην Ελλάδα, σελ. 75

ω

ς

61

εικ. 15

Υδατογραφία φιλοτεχνημένη από την Ελφρίντε Πέτρι, σύζυγο του Μάρτιν Χάιντεγκερ, από τον Όρμο της Πάτμου Heidegger,

Martin,

Διαμονές:

το

ταξίδι

στην

Το Dasein του ελληνικού τόπου εντοπίζεται στη γεωμορφολογική του σαφήνεια, αποτέλεσμα της έκθεσης του στο μεσογειακό φως. Μέσα σε αυτή του την τόση υπερέκθεση και αποκαλυπτικότητα στέκουν ο ορίζοντας και οι γιγάντιες γεωμετρίες που τον κατοικούν.

Ελλάδα

Το φως της σκιας Μιλώντας κανείς για τη σκιά, μιλά για το φως. Μιλώντας κανείς για το φως, μιλά για τη σκιά. Είναι δύο όροι συμπληρωματικοί. Η σκιά είναι εκεί που το φως δεν είναι. Και έτσι χωρίς το φως δε μπορούμε να έχουμε σκιά. Και όταν ο Τανιζάκι μιλά για την αποφυγή του φωτός, αναπόφευκτα παύει να μιλά και για τη ζωή στη σκιά. Άλλωστε και ο ίδιος παραδέχεται πως η Ιαπωνική κουλτούρα έμαθε να αγαπά τη ζωή στο ημίφως ή το σκοτάδι από συνήθεια και όχι από επιλογή. «[…] αναμφίβολα και για τους Ιάπωνες ένα φωτεινό δωμάτιο θα ήταν πιο άνετο από ένα σκοτεινό, συνθήκη που εκ των πραγμάτων πλέον είναι αναπόφευκτη.»72 Άλλωστε ακόμα και όταν ο ίδιος μιλά για την ιαπωνική αριστοτεχνία στο χειρισμό της σκιάς, δεν κάνει άλλο παρά να αναφέρεται στην εύστροφη μεταχείριση του φωτός, ακόμα και αν πρόκειται για την απομάκρυνσή του. Για να έχει κανείς σκιά πρέπει πρώτα να πλάσει φως. Έτσι ο Louis Kahn θα μιλήσει με δύναμη για το φως, και με άλλη τόση δύναμη για τη σκιά του, κάνοντας διαρκώς σαφή τη συμπληρωματικότητα τους. Αναφέρει: «Έδωσα στον εαυτό μου μια εργασία : να ζωγραφίσω μια εικόνα που θα δείχνει το φως. Τώρα αν δώσεις στον εαυτό σου μια τέτοια εργασία, το πρώτο πράγμα που κάνεις είναι να διαφύγεις κάπου, γιατί είναι αδύνατο να κάνεις κάτι τέτοιο. Λες πώς το λευκό κομμάτι χαρτί είναι η αναπαράσταση, τι άλλο υπάρχει για να κάνεις; Αλλά όταν έβαλα μια γραμμή από μελάνι στο χαρτί, συνειδητοποίησα πως το μαύρο ήταν εκεί που το φως δεν ήταν, και τότε μπορούσα πραγματικά να κάνω ένα σχέδιο, γιατί μπορούσα να ανησυχώ για το που το φως δε θα υπάρχει, που ήταν όπου έβαζα το μαύρο. Τότε η εικόνα έγινε απόλυτα φωτεινή. Λέω πως όλα τα υλικά στη φύση, τα βουνά και τα ποτάμια και ο αέρας και εμείς, είμαστε φτιαγμένοι από ξοδεμένο φως, και αυτή η τσαλακωμένη μάζα που ονομάζουμε υλικό ρίχνει σκιά, και η σκιά ανήκει στο φως.»73 (εικ. 16) Για να κατανοήσει κανείς καλύτερα τη συμπληρωματικότητα του φωτός και της σκιάς, πρέπει να αναζητήσει τις οριακές τιμές και των δύο. Το απόλυτο φως και το απόλυτο σκοτάδι. Είναι σε αυτό το σημείο που οι όροι γίνονται ταυτόσημοι. « Φως: ιδού η ανάγκη της ελαφρότατης διαφοράς μεταξύ φωτός και σκιάς»74 συμπληρώνει ο Π. Γιαννόπουλος. Μία σειρά από αναφορές του Αλμπέρ Καμύ στο φως υποδηλώνουν αυτή τη

72

Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 67

73

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 22 74

Γιαννόπουλος, Περικλής ,Η Eλληνική Γραμμή και το ελληνικόν χρώμα, σελ. 107

φ

ω

ς

63

εικ. 16

Kahn, Between in the

Louis, Silence and Light: Architecture of Louis I.

σκίτσα Spirit Kahn

Στην προσπάθεια του να αποτυπώσει το φως συνειδητοποιεί πως αυτό βρίσκεται όπου δε βρίσκεται το σκοτάδι της μαύρης μελάνης. Κάθε συμπλήρωμα γραμμής που τραβά αποδίδει έτσι με τον πιο εύστροφο και απλό τρόπο το φως.

διπλή του φύση που έρχεται να υπερκαλύψει την αυτονομία της σκιάς. Γράφει σε μια ανύποπτη στιγμή: «Η συνοδεία των πιστών έγινε τώρα μια συνάθροιση μαύρων και άσπρων σκιών που χάνονται μέσα στη νύχτα.»75 Το φως εδώ παίρνει το χρώμα της σκιάς, παρουσιάζεται ως σκιά, ως συμπλήρωμα σκιάς. Κάθε ταύτιση του λευκού με το φως και του μαύρου με τη σκιά χάνει το νόημα της. Όλα είναι ένα. (εικ. 17) Σε περαιτέρω αποσπάσματα διάσπαρτα μέσα στο βιβλίο του Το καλοκαίρι βρίσκει κανείς και άλλου τέτοιου είδους αναφορές.

«[…] ο ήλιος τελικά με βοηθούσε σ’αυτό και πως το φως του με την πυκνότητα που έχει στερεοποιεί το σύμπαν και τις μορφές του μεταβάλλοντάς το σε λάμψη σκοτεινή.»76

«Η αποκάλυψη αυτού του φωτός, τόσο εκτυφλωτικού που καταλήγει να΄ναι ασπρόμαυρο, έχει στην αρχή κάτι πνιγηρό».77

Όσο ευχάριστο και αν είναι το φως, όσο και αν γαληνεύει την ψυχή μια ηλιόλουστη μέρα, τόσο μπορεί το μαύρο του να σε βυθίσει, τόσο η ένταση του να σε τυφλώσει. Η ζέστη στο φως δε ζεσταίνει μόνο την καρδιά αλλά είναι φορές που και το δέρμα. Όσο αγγελικό το φως, άλλο τόσο μαύρο78. Αλλά πάλι πόσο ωραία τα πρωινά του Hopper. Τόσο όμορφα συνυπάρχει φως και σκιά, τόσο απόλυτη είναι η παρουσία και των δύο, που θαρρείς και αν τους αλλάξεις θέση η εικόνα θα μείνει ίδια. Και έξω από τα παράθυρα του Hopper, οι πόλεις του De Chirico. Συνεχίζουν να μιλούν για φως επιβλητικό, για παχιές σκιές 75

Καμύ, Αλμπέρ, Το καλοκαίρι, σελ. 36

76

Ο.π, σελ. 87

77

Ο.π, σελ. 70

78

Στο ποιήμα του Γ. Σεφέρη, Το φως, Οκτώβριος 1946, βρίσκουμε επίσης αναφορές στη διπλή φύση του φωτός και στο παράδοξο μαύρο που το χαρακτηρίζει: «Αγγελικό και μαύρο φως[…], Αγγελική και μαύρη μέρα[…]», «σώματα γυμνά βουλιάζοντας μέσα στο μαύρο φως», «θ› αδειάσουν τα μάτια σου απ› το φως της μέρας»

φ

ω

ς

65

εικ. 17

αρχιτεκτονικός

σχεδιασμός

8

,

συνεργασία

με

Μαρίνα

Η επιθυμία μας για ρυθμό και εναλλαγή παραστάσεων σε όλη τη γραμμική πορεία αυτής της σύνθεσης, σε συνδυασμό με την αναφορά στη δημόσια στοά της Πάτρας οδήγησαν στη δημιουργία αυτής της τυπολογίας. Χάρη στην τελευταία το φως περνώντας ανάμεσα στις κολώνες διπλασιάζει το χώρο, δίνει ένταση και γρήγορο χαρακτήρα, προιδεάζοντας για την άφιξη στην τερματική σύνθεση της πορείας, το μουσείο.

Φιλιπποπούλου

που οι άνθρωποι χάνονται στο μαύρο ή στο λευκό. (εικ. 18) Φτάνουμε έτσι να μιλάμε για το «τίμημα του απόλυτου».79 Για ένα φως το οποίο όσο δυναμώνει αποκαλύπτει την ουσία της σκιάς του μέχρι όλα να γίνουν μαύρα. Ο Ελύτης θα γράψει: «Εάν εντείνετε το λευκό θα φτάσετε στο μαύρο».80 Εάν εντείνεται το φως θα φτάσετε στη σκιά του.

79

Δήμου, Νίκος, Το φως των Ελλήνων

80

Ελύτης, Οδυσσέας, Αναλογίες Φωτός

φ

ω

ς

67

εικ. 18

Edward,

Hopper,

morning

sun,

1952 | Giorgio de Chirico, Piazza d ‘Italia, 1913

Οι δύο καλλιτέχνες παρά τις διαφορές τους σε επίπεδο τεχνοτροπίας, δείχνουν να εκτιμούν βαθιά, ο καθένας με τον τρόπο του, το καθαρό φως και τη βαθιά σκιά που το συμπληρώνει. Ο πρώτος μάλιστα αφήνει το φως σε πολλούς από τους πίνακες του να λούζει ένα άδειο δωμάτιο δίνοντας του υλική παρουσία. Ο δεύτερος από την άλλη υπονοεί σε πίνακές του την ανθρώπινη παρουσία μέσα από τη σκιά που αυτή αφήνει μέσα στον πίνακα.

Συνθέτοντας φως Από τις μέχρι τώρα συζητήσεις στα ακαδημαϊκά μου χρόνια έμαθα να ψάχνω την τολμηρή αρχιτεκτονική. Ή κάνε κάτι με δύναμη ή μη το κάνεις καθόλου. Θέλω να πιστεύω πως το μεσογειακό φως δίνει μια επιπλέον δυναμική σε κάθε αρχιτεκτονική κίνηση. Οι μορφές, τα σχήματα διαγράφονται πάνω στο φως ή χάνονται κάτω από το βαρύ πέπλο της σκιάς του. Υπό το καθεστώς ενός ενιαίου αδύναμου, σύθαμπου, φυσικού φωτισμού κάθε απόπειρα χάνεται στη μετριότητα. «Ο Barragan θεωρούσε το φως ως ένα εργαλείο για να προωθεί και να μεταμορφώνει το χώρο. Του απέδωσε επομένως μια αξία που προκαλεί τα συναισθήματα81, όπως έκανε και με το χρώμα.»82, σχολιάζει ο Pauly για έναν από τους καλύτερους χειριστές του έντονου μεξικάνικου φωτός, και μελετητές του μεσογειακού άμεσου φωτισμού. Σε μια παρένθεση «τοπικιστικού παραληρήματος» θα μπορούσαμε να πούμε πως είμαστε υπέρμαχοι της σκιάς όπως αυτή τη ρίχνει το μεσογειακό φως. Αυτό το φως και η σκιά του μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως συνθετικά στοιχεία συμπλήρωσης, διαστρέβλωσης, φόρτισης ενός χώρου. Φως που δεν εκθέτει, αναδεικνύει. Σκιά που δεν θολώνει, κρύβει. Άυλα παράγωγα, υλικών στοιχείων που δίνουν μια εξωπραγματική διάσταση της πραγματικότητας. Ο Louis Kahn θα χρησιμοποιήσει αυτό το φως, θα μιλήσει για αυτό και για τον τρόπο που αλληλοεπιδρά με τις συνθέσεις του. Γράφει χαρακτηριστικά: «Η δομή ενός κτιρίου είναι ο πάροχος του φωτός. Όταν επιλέγω μια σειρά δομής που παραπέμπει σε κολώνα δίπλα σε κολώνα, αντιπροσωπεύει ένα ρυθμό από όχι φως, φως, όχι φως, φως, όχι φως, φως. Μία κρύπτη, ένας θόλος, είναι επίσης μια επιλογή του χαρακτήρα του φωτός.»83 (εικ. 19) Θα εκφράσει, επίσης, ευστρόφως και την αντίστροφη επίδραση φωτός και ύλης. Την αλληλένδετη σχέση των δύο, καθώς δεν είναι μόνο το φως που επηρεάζει την ύλη δίνοντας της δικαίωμα στην ύπαρξη αλλά και αντίστροφα, σχολιάζει το θαύμα της ανθρώπινης ποίησης που δίνει αξία στον ήλιο: «Επίσης αυτό που είναι εκπληκτικό σε ένα δωμάτιο είναι το φως που μπαίνει μέσα από τα παράθυρα αυτού του δωματίου και τα οποία ανήκουν στο δωμάτιο. Ο ήλιος δε συνειδητοποιεί πόσο υπέροχος είναι μέχρις αφού φτιαχτεί ένα δωμάτιο. Η δημιουργία ενός ανθρώπου, το φτιάξιμο ενός δωματίου, δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα θαύμα. Απλά σκεφτείτε, πως ο άνθρωπος μπορεί να διεκδικήσει ένα κομμάτι ήλιου.»84 81

an emotive value

82

Pauly, Daniele, Barragan: Space and shadow, walls and colour, σελ. 164

83

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 34 84

φ

Ο.π, σελ 38

ω

ς

69

εικ. 19

Kahn,

Louis,

Salk

Institute

walkway

Ο αρχιτέκτονας που σκέφτεται μαζί με το φως, που στήνει έτσι το αρχιτεκτονικό του σκηνικό ώστε το φως να έρθει και να το διευρύνει ποιοτικά και αισθητηριακά. Το φως λειτουργεί έτσι όπως όλα τα άλλα, ως συνθετικό στοιχείο. Φως που δίνει ρυθμό, ένταση, εναλλάσσει τις ποιότητες χώρου και συμπληρώνει την αρχιτεκτονική δομή.

Δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την ύπαρξη του φωτός παρά από τη σκιά του, και συνεπώς δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την ύπαρξη του φωτός χωρίς την ύλη για να λουστεί με αυτό και να ρίξει τη σκιά της. Ένας ακόμη μαέστρος του φωτός, ο Steven Holl, συμπληρώνει την πιο πάνω άποψη, δίνοντας άλλη μία παράμετρο, κατά την οποία το φως δε μπορεί μεν να ιδωθεί αλλά μπορεί να γίνει αισθητό σε έναν αρχιτεκτονημένο χώρο: «Η αποκάλυψη νέων χώρων, σαν συνυφασμένες γλώσσες, διαλύονται και επανεμφανίζονται στο φως. Σε σπουδαίους χώρους, το φως αλλάζει και εμφανίζεται για να περιγράψει μορφές. Μια έκλειψη από λευκή καθαρότητα ξαφνικά δίνει τη θέση του σε έναν παλμό χρώματος. Το φως είναι απρόοπτο, οι σκιές του διακοπτόμενες. Το φως που δεν βλέπεται με τα μάτια, μπορεί να γίνει αισθητό. Οι ψυχολογικές επιδράσεις του φωτός μπορούν να οδηγήσουν σε ακραία συναισθήματα με άμεσες συνέπειες. Ή μπορούμε να μιλήσουμε για το φως σε ένα όνειρο.»85 Η γενικότερη αρχιτεκτονική του Holl αντιπροσωπεύει μια αρχιτεκτονική από φως, μιας και τα περισσότερα έργα του είναι μονολιθικές συνθέσεις που βασίζονται κυρίως σε ανοίγματα εν είδει σχισμών ή οπών κατασκευασμένων με τρόπο τέτοιο ώστε το φως να εμφανίζεται στο χώρο με ποικίλους τρόπους μέσα στη μέρα. Κάθε του σύνθεση είναι και ένας πειραματισμός που αποδίδει το φως διαφορετικά. Κίνηση, ένταση, χρώματα, ένας άνθρωπος ακόμα μαζί με μας το φως, με διαθέσεις και προσωπικότητα. (εικ. 20) Ο Τανιζάκι ,από την άλλη, μιλά για τις ψυχολογικές επιδράσεις της σκιάς στην ανατολική κουλτούρα. Υποστηρίζοντας την ιαπωνική συνθετική δύναμη, το μινιμαλισμό και τη διαχειριστική της δεινότητα στο ζήτημα του φωτός, γράφει: «Απλώς, με μόνο το απλό ξύλο και απλούς τοίχους οροθετούμε το άδειο διάστημα, έτσι που το φως, τρυπώντας εκεί μέσα, να γεννήσει μες στο κενό ομιχλώδεις κρύπτες.»86 Φαίνεται κατ’ αυτό τον τρόπο πως στόχος της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής σύνθεσης είναι η δημιουργία χώρων ημίφωτων ή και σκοτεινών μέσα από τη συνεχή διάσπαση ή απομάκρυνση από το φως. Παρότι μιλά με το ίδιο πάθος με τον Τανιζάκι για τη συνθετική εκμετάλλευση του φωτός και για τις ψυχοπνευματικές αρετές της σκιάς, ο Barragan δημιουργεί χώρους που απέχουν παρασάγγας από την ιαπωνική λογική. Μιλώντας για την περίπτωση του Studio House ο John Lobell γράφει: «Το Studio House είναι ένα καλό παράδειγμα του πως το φως μπορεί να επιστρατευθεί και για το σχεδιασμό χωρικών διαρρυθμίσεων και για τη δημιουργία διαφορετικών τύπων από ατμόσφαιρες. Η κατοικία περιέχει σχεδόν το πλήρες φάσμα από μεθόδους φωτισμού χωρισμένες από τον αρχιτέκτονα, οι οποίες

85

Holl, Steven, Parallax, σελ. 112

86

Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 73

φ

ω

ς

71

εικ. 20

Holl,

Steven,

Museum

of

the

city

in

Cassino

Όταν μια απλή οπή δημιουργεί φαινόμενο. Με μόνο εργαλείο το φως το δωμάτιο μεταμορφώνεται ανά πάσα στιγμή της ημέρας δίνοντας διαφορετικές οπτικές εντυπώσεις. Ένας έμπρακτος πειραματισμός που δίνει στο φως χωρική υπόσταση και παρουσία.

είναι είτε παραλλαγές από λύσεις που χρησιμοποιήθηκαν σε προηγούμενα έργα, ή πειραματικές τεχνικές που ο Barragan θα σχεδίαζε και αργότερα. Περιλαμβάνουν άμεσο ή έμμεσο πλάγιο φωτισμό, φως το οποίο εντοπίζεται μέσω ενός ανοίγματος στην οροφή, φως το οποίο μπορεί να ρυθμιστεί με εσωτερικά παντζούρια, και φιλτραρισμένος φωτισμός που δημιουργείται και από δικτυωτές κουρτίνες και από χρωματισμένο γυαλί. Το φως επίσης μπορεί να διοχετευτεί μέσω γωνιακών παραθύρων, έτσι ώστε να μπορεί να αναπηδά στους τοίχους και να διαγράφεται πάνω σε πανέλα, όπως στην περίπτωση του σαλονιού.»87 Μια ακόμη περίπτωση αρχιτέκτονα που αντιλαμβανόμενος τη συνθετική δύναμη που του δίνει το φως, εξαντλεί όλα τα αρχιτεκτονικά τεχνάσματα που διαθέτει ώστε να παράξει χώρους φορτισμένους μα παράλληλα απαλλαγμένους από περίσσια στοιχεία. Το φως είναι και αυτά. Καταφέρνει με αυτούς τους χειρισμούς, να δημιουργεί μια σειρά χωρικών ατμοσφαιρών. Σε κάθε μια, η συνύπαρξη φωτός, σκιάς και ύλης δημιουργεί συνθέσεις που ενώ από τη μία δίνουν την εντύπωση δισδιάστατου χώρου σταματημένου στο χρόνο, από την άλλη εντείνουν το βάθος και υμνούν την υλικότητα. (εικ. 21) Ερχόμενος σε σύμπνοια με τα λεγόμενα του Τανιζάκι περί σκιάς αλλά εμμένοντας στη διαφορετική της διαχείριση ο ίδιος ο Barragan αναφέρει: «Ακόμη και σε κτίρια στα οποία δεν υπάρχει κάτι να γειτνιάζουν, παρά μονό το γύρω τοπίο, επίσης χρειάζεται να έχεις μερικούς τοίχους για να δημιουργούν γωνίες με μια οικεία ατμόσφαιρα, και όλο αυτό είναι πιθανό να προέρχεται από την ανάγκη που έχουμε- όντας τα θηλαστικά που είμαστε- για κομμάτια σκιάς.»88 Όπως άλλωστε θα συμπληρώσει ο Bachelard: «Και η σκιά είναι και αυτή μια κατοικία.»89 Συνεχίζει ο Barragan: «Αυτές οι σκιές μπορούν επίσης να θεωρηθούν μια βασική ανθρώπινη ανάγκη, ένα είδος πνευματικής ανησυχίας η οποία αντιπροσωπεύεται από τη ιδέα του διαλογισμού. Και αυτός ο διαλογισμός χρειάζεται όχι μόνο να αναφέρεται σε εμπειρίες θρησκευτικού περιεχομένου, αλλά απλά σε ένα άτομο να μπορεί, ορισμένες στιγμές, να αναλογίζεται τον εαυτό του90, τα προβλήματα του και τα όνειρά του.» Μια ακόμη ενδιαφέρουσα άποψη, σε σχέση με το σχεδιασμό ενός χώρου αναφορικά με τη διαχείριση και τη συνθετική συνεισφορά του φωτός, έρχεται από τον Peter Zumthor ο οποίος χαρακτηριστικά επισημαίνει: «Λοιπόν η πρώτη από τις αγαπημένες μου ιδέες είναι αυτή: να σχεδιάζω το κτίριο σαν μια αμιγή

87

Pauly, Daniele, Barragan: Space and shadow, walls and colour, σελ. 175

88

Ο.π, σελ. 158

89

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.158

90

to take stock of himself

φ

ω

ς

73

εικ. 21

μελέτη

στο

φως,

Barragan,

Luis,

studio

house,

Μια φωτογραφία που αντικατοπτρίζει τη διπλή φύση που δίνει στα πράγματα και πιο συγκεκριμένα στην αρχιτεκτονική του Barragan το φως. Αν κανείς μισοκλείσει τα μάτια θα έλεγε πως ο χώρος χάνει την τρίτη του διάσταση και αποτελείται μόνο από αποχρώσεις. Τόσο έντονες οι αντιθέσεις που δημιουργούνται. Από την άλλη αν κάποιος κοιτάξει από κοντά και πιο προσεκτικά θα διαπιστώσει όλες τις ιδιότητες και την ουσία των υλικών με το διαφορετικό τρόπο που «γράφει» πάνω τους το φως. Φως που δείχνει και αναδείχνει.

σκίτσα,

Π.

Μπεσίνης

μάζα σκιάς ύστερα, αργότερα, να βάζω μέσα φως σα να σκάβω το σκοτάδι, σαν το φως να ήταν μια νέα μάζα που εισέρχεται σταδιακά.»91 (εικ. 22) Ερχόμαστε με αυτό τον τρόπο αντιμέτωποι με το φως σαν ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο με υλική υπόσταση. Πράγματι , το φως μέσα σε ένα χώρο κινείται, αλλάζει θέση, ένταση χρώμα, σχήμα όπως ένας άνθρωπος θα υπήρχε σε ένα χώρο, και θα τον επιφόρτιζε διαφορετικά ανάλογα με τη διάθεση του. Έτσι και το φως παίρνοντας «σάρκα και οστά» επιφορτίζει το χώρο με τις διαθέσεις και τα παιχνίδια του, διαμορφώνοντας πλήθος συγκινησιακών εμπειριών. Η πρόκληση έγκειται στην παρατήρηση αυτής της βουβής ύλης. Έτσι ο αρχιτέκτονας παίρνει στα χέρια του και τη διαχειρίζεται παρεμβάλλοντας υλικά στοιχεία που θα της δώσουν φωνή. Το φως με τη σειρά του θα δανειστεί το σώμα τους για να του δώσει υπόσταση ανθρωπινή. Σύμφωνα με τον Werner Blaser, υπέρμαχος αυτής της προσπάθειας είναι και ο Tadao Ando, ο οποίος «μας εκχυλίζει αναπνοή μέσα από τα βάθη και τις επιστρώσεις του χωρικού σχεδιασμού που πλημμυρίζει από φως. Μας δείχνει τις αντανακλάσεις του φωτός. Όλα είναι αιωρούμενο φως, χωρίς αφαίρεση. Είναι μια ύφανση και μια αιώρηση αέρα και φωτός σαν να μην υπήρχαν προκαθορισμένες χωρικές συνθέσεις. Όλα είναι μια συνεχής μεταμόρφωση, ένας διαρκής μετασχηματισμός, και μια αντανάκλαση του βλέποντος ματιού και του σκεπτόμενου μυαλού.»92

91

Zumthor, Peter, Atmospheres, σελ. 59

92

Blaser, Werner, Tadao Ando: Architecture of Silence, σελ. 17

φ

ω

ς

75

εικ. 22

Zumthor,

Peter,

Therme

Το διάγραμμα αυτό εκφράζει ακριβώς την άποψη του Zumthor πως το φως τρυπά τη μάζα της σκιάς που αρχικά καλύπτει το χαρτί του. Και έτσι δημιουργεί αρχιτεκτονική. Αποτυπώνει την κάθε του σύνθεση σα συμπλήρωμα φωτός και σκιάς, κάνοντας ταυτόχρονα πρακτικά σαφές τους αμιγώς κλειστούς, ημίκλειστους, ευέλικτους ή απόλυτα ανοικτούς χώρους της σύνθεσής του. Όλα με το μάυρο και το λευκό του κάρβουνου.

Vals

Λέξεις

Από τον Τανιζάκι και τη σκιά, στη Μεσόγειο και το φως, στο φως, στη σκιά στην αρχιτεκτονική, στο φως. Γιατί τελικά όλα είναι φως. Για να εκπληρώσει η αρχιτεκτονική την υπόσχεση της για συγκίνηση θέλει το φως. Για να φτιάξει σκιά ο Τανιζάκι πρέπει να διαχειριστεί φως. Χωρίς το τελευταίο δεν υπάρχει σκιά, υπάρχει σκοτάδι. Μια άυλη ουσία πλάθεται κατάλληλα ώστε να αποδώσει υλικές συνθήκες χώρου. Φως λευκό εως κόκκινο, μαλακό ή σκληρό, άτονο ή έντονο, για μια στιγμή ακίνητο, αέναα σε κίνηση. Σαν μια διαρκής παρουσία μέσα σε έναν άδειο χώρο που δεν είναι ποτέ άδειος. Και ο αρχιτέκτονας. Τρυπά τον τοίχο της επιστήμης του έτσι ώστε να εκμεταλλευτεί αυτό το άπλετο εργαλείο. Ένα άνοιγμα ψηλά η στο πλάι, μεγάλο η μικρό, σχισμή ή παράθυρο, ένα η περισσότερα. Κάθε συνδυασμός και μια ιστορία προσωπική αλλά πανανθρώπινη. Και ύστερα, υπό το φως η αρχιτεκτονική ζωντανεύει και υπό την σκιά του παίρνει βάθος και διάσταση ονειρική. Τα υλικά χαίρονται που τα λούζει ο ήλιος, να δείξουν όλη τους τη δύναμη, την αλήθεια τους, το λόγο που επιλέχθηκαν. Από τη γλυπτικότητα των μορφών, στην υλικότητα και τη λεπτομέρεια των επι μέρους στοιχείων, το φως δείχνει τη λανθασμένη αρχιτεκτονική ή αναδείχνει την αρχιτεκτονική που το χειρίζεται σωστά. Γιατί το φως είναι αλήθεια. Είναι καθήκον του αρχιτέκτονα να χειρίζεται αυτά τα κενά στους τοίχους του, όχι σαν ευκαιρίες θέασης προς τα έξω, αλλά σαν διόδους φωτός για τη δημιουργία συγκινησιακών παραστάσεων μέσα. Θα κάνει το χώρο έτσι ένα κέλυφος οικείο στο χρήστη του, θα κάνει το πρότερο σπίτι του, σπιτικό του. Θα περάσει σε μια αρχιτεκτονική που αγγίζει την καρδιά και όχι τα μάτια. Θα πληρώσει την καμηλοπάρδαλη93 και δε θα μείνει στα πόδια τη

93

Αναφορά στην Όμορφη καμηλοπάρδαλη του Αλέξανδρου Τομπάζη (εκδόσεις Πατάκη, 2009): «Κι έτσι, έχω φτιάξει στο νου μου -σαν ιδανικό που θα ήθελα να αγγίξω- την εικόνα μιας όμορφης καμηλοπάρδαλης. Γιατί έχει τέσσερα πόδια που πατούν στη γη. Δεν πετά ώστε να μην προλαβαίνει να αφομοιώνει. Καμιά φορά μπορεί να μοιάζει σαν να έχει ακόμα και κάποια αστάθεια. Αλλά πατά σταθερά. Έχει το χρόνο να απορροφά τις ουσίες της γης, τις ανάγκες και την πραγματικότητα, είτε αυτή είναι η λάσπη είτε το ανθόσπαρτο λιβάδι, χωρίς να το ισοπεδώνει με το βάρος της. Παράλληλα έχει το κεφάλι της ψηλά στον ουρανό. Εκεί βρίσκει και την τροφή της, δεν έχει ανάγκη να σκύψει. Βλέπει μακριά, έχει όραμα, όπως πρέπει να έχουμε κι εμείς, και η τροφή μας να είναι πιο πνευματική, πιο άυλη. Και, τέλος, κάπου στο μεταξύ έχει και μια καρδιά. Γιατί αρχιτεκτονική χωρίς καρδιά δεν πιστεύω ότι μπορεί να υπάρξει.»

φ

ω

ς

77

Μ ι λ ά μ ε ,

μ ι λ ά μ ε ,

μ ι λ ά μ ε :

William Faulkner, 1897-1962, Αμερικανός συγγραφέας

η

α π ό λ υ τ η

και σπαρακτική ηλιθιότητα των λέξεων.

σιωπή (η) 1. η κατάσταση ενός ή περισσοτέρων προσώπων που

δεν μιλούν, η έλλειψη, η διακοπή ή η παύση κάθε ομιλίας: ζητώ να γίνει | τηρώ ~ || όταν μπήκε μέσα, έγινε απόλυτη ~ || μεγάλη | βαριά | παγερή (που προκύπτει από δυσάρεστη κατάσταση ή αδιαφορία) | νεκρική ~ ΣΥΝ. σιγή ΦΡ. (παροιμ.) η σιωπή είναι χρυσός για την αξία τού να σιωπά κανείς 2. (κατ’ επέκτ.) η απουσία απάντησης ή αντίδρασης, το να μην παίρνει θέση κανείς, προφορικώς ή γραπτώς, για ζητήματα που τον αφορούν: οι καταγγελίες αυτές και η ~ της κυβέρνησης προκάλεσαν έντονες ανησυχίες στο εκλογικό σώμα || ο πρώην υπουργός τηρεί επιμελώς εδώ και λίγες ημέρες απόλυτη ~ σχετικά με τα ειςβάρος του δημοσιεύματα || πότε πρόκειται, επιτέλους, να λύσεις τη ~ σου; || στην περίπτωση αυτή η ~ σημαίνει συναίνεση- ΦΡ. (α) συνωμοσία σιωπής η συμφωνημένη, συστηματική αποφυγή κάθε αναφοράς, σχολιασμού, μνείας για κάτι που δημοσιεύεται, εκδίδεται ή γενικότ. για τη δράση προσώπου ή για κάποιο γεγονός η συνεννοημένη αγνόηση: - στον αθηναϊκό Τύπο για τις καταγγελίες τού πρώην υπουργού (β) η σιωπή μου προς απάντηση σου απαξιώ να σου απαντήσω (γ) νόμος τής σιωπής βλ. λ. νόμος 3. (ως επιφών.) σιωπή! σταμάτα να μιλάς, σιώπησε, άχνα! ΣΥΝ. πάψε, (οικ.) σκάσε, σουτι, μιλιά!, τσιμουδιά! 4. (κατ’ επέκτ.) η απουσία κάθε θορύβου, η ησυχία: στην πλάση απλωνόταν απόλυτη ~ || ζω μέσα στη μοναξιά και τη -1| άκρα τού τάφου ~ στον κάμπο βασιλεύει... (E. Σολωμός) ΣΥΝ. σιγή ΑΝΤ. θόρυβος. [ΕΤΥΜ. αρχ. < σιωπώ (-άω), βλ.λ.]. _____________________________________

Σ Ι Ω Π Η

Όταν τα τελευταία άτομα που περιηγούνταν εγκαταλείπουν το δωμάτιο η βαριά πόρτα κλείνει. Μια οριακή στιγμή σα να βυθίστηκα σε μια δεξαμενή νερού. Σιωπή.

Σιωπή. Να λες τα πάντα χωρίς να λες τίποτα. Να υπονοείς, να αφήνεις στη φαντασία, στην κρίση, στο όνειρο. Όπως ένας λευκός καμβάς αφήνεται προς έκφραση, έτσι και ένας χώρος απαλλαγμένος από ήχους αποτελεί το χώρο για σκέψη, περισυλλογή, ταξίδια. Αν προσπαθήσω να φανταστώ έναν τέτοιο χώρο αυτόματα θα επέλεγα να τον απαλλάξω και από τα περιττά οπτικά ερεθίσματα. Ίσως και γιαυτό οι περισσότεροι χώροι θρησκείας βρίσκονται στα μίσα αυτού του δρόμου.O Pallasmaa γράφει χαρακτηριστικά: «Ο χώρος που εντοπίζεται από το αυτί μέσα στο σκοτάδι γίνεται μια κοιλότητα η οποία σμιλεύεται απευθείας στο εσωτερικό του νου.»94 «Με πόση τέχνη ο συγγραφέας θίγει στην αρχή το απόλυτο της σιωπής, την απεραντοσύνη των χώρων της σιωπής! «Τίποτα δεν υποβάλλει την αίσθηση του απεριόριστου χώρου όσο η σιωπή. Mπήκα μέσα σε αυτούς τους χώρους. Οι θόρυβοι χρωματίζουν την έκταση και της δίνουν ένα είδος ηχηρό σώμα. Η απουσία τους την αφήνουν ολόαγνη και είναι η αίσθηση του αχανούς, του βάθους, του ατέρμονου που μας κυριεύει μες στη σιωπή. Με συνεπήρε, και για λίγες στιγμές συγχωνεύτηκα μέσα σε αυτή τη μεγαλοσύνη της νυχτερινής γαλήνης»95

94

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, σελ. 50

95

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ.71,72

82

σ

ι

ω

π

ή

Σιωπή της ύπαρξης Στην Ασκητική του ο Καζαντζάκης θα κατονομάσει τη Σιγή ως τελικό στάδιο της Πορείας του ανθρώπου, όπου ήσυχα πλέον εκείνος, αντιλαμβάνεται την ύπαρξη του και συναντά το Σύμπαν: «Σιγή θα πει: Καθένας, αφού τελέψει τη θητεία του σε όλους τους άθλους, φτάνει πια στην ανώτατη κορφή της προσπάθειας – πέρα από κάθε άθλο, δεν αγωνίζεται, δε φωνάζει, ωριμάζει ολάκερος σιωπηλά, ακατάλυτα, αιώνια με το Σύμπαντο.»96 Σε συνθήκες σιωπής ο άνθρωπος φτάνει πιο κοντά στην αντίληψη της ύπαρξης του. Έχοντας αποκλείσει κάθε περισπασμό δε μένει παρά να ακούσει τον εαυτό του. Ο Bachelard θα γράψει για τον ποιητή πως «ακούει τον εαυτό του να βλέπει.» Ακούω τη ζωτική μου λειτουργία να αντηχεί και να δίνει τον παλμό της στο χώρο. Στεκούμενος σε ένα σιωπηλό χώρο, ακούγοντας τη σιγή του, υπάρχουν στιγμές που άνθρωπος δράττεται της ευκαιρίας, αφήνει για λίγο το σώμα του και το βλέπει ως εξωτερικός παρατηρητής να υπάρχει στο χώρο, μαζί με το χώρο. Συνειδητοποιεί την ύπαρξή του. Πάνω στο εν λόγω θέμα θα διερωτηθεί με δύναμη ο Bachelard, παραθέτοντας αυτό τον μικρό μονόλογο της σκέψης του: «Η σιωπή, που βρίσκεται η ρίζα της, είναι μια δόξα του μη- είναι ή μια κυριαρχία του είναι; Είναι «βαθιά». Αλλά που βρίσκεται η ρίζα του βάθους της; Στο σύμπαν όπου προσεύχονται οι πηγές που θα γεννηθούν, ή στην καρδιά ενός ανθρώπου που έχει υποφέρει; Και σε ποιο ύψος του είναι πρέπει ν’ ανοίξουν τα αυτιά που αφουγκράζονται; […] Και σε ποιο βάθος του είναι κατεβαίνει αυτός ο σύντομος διάλογος ανάμεσα στους Violaine και Mara, στο L’ annonce faite a Marie; Συνδέει με λίγα λόγια την οντολογία του αοράτου και του ανήκουστου.

Violaine: (τυφλός) : - Ακούω …

Mara: - Τι ακούς; Violaine: - Τα πράγματα να υπάρχουν μαζί μου. Το ύφος είναι εδώ τόσο βαθύ, ώστε θα έπρεπε να στοχαστούμε για πολύ ένα κόσμο που υπάρχει σε βάθος από την ηχητικότητά του, έναν κόσμο όπου όλη η ύπαρξη θα ήταν η ύπαρξη φωνών. Η φωνή, ον εφήμερο και εύθραυστο, μπορεί να μαρτυρήσει τις πιο δυνατές πραγματικότητες.»97 96

Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική,Salvatores Dei, σελ. 96

97

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 205

σ

ι

ω

π

ή

83

Μέσα σε σιωπή το άτομο ετυμολογεί τον εαυτό του, διερωτάται για την αρχή του, για τη θέση του και για το τέλος του. Συνειδητοποιεί πως σε αυτό το περιβάλλον σιωπής βρίσκονται όλες οι απαντήσεις ακόμα και αν ο ίδιος δεν της βρει. Όπως θα γράψει ο Picard: «Ο άνθρωπος ζει μεταξύ του κόσμου της σιωπής, από τον οποίο έρχεται, και τον κόσμο της άλλης σιωπής στην οποία πηγαίνει.»98 Λόγια τα οποία παραπέμπουν στη θέση του Καζαντζάκη, με τους δύο άντρες να ενώνουν στην κοινή τους σκέψη τη σιωπή και το σκοτάδι. «Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο, καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο, το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.»99 Ο Juhani Pallasmaa βρίσκει τη σιωπή απαραίτητο συστατικό στον αρχιτεκτονικό χώρο και κρίνει πως ο άνθρωπος μπορεί μέσα σε αυτόν να βρει τον εαυτό του, την πρωταρχική του ύπαρξη, το είναι του: «Μια δυνατή αρχιτεκτονική εμπειρία απαλείφει το θόρυβο και στρέφει τη συνείδηση μας στον εαυτό μας. Στο ίδιο μας το είναι. Σε έναν εντυπωσιακό χώρο, ακούμε μόνο το χτύπο της καρδιάς μας. Η έμφυτη σιωπή μιας εμπειρίας της αρχιτεκτονικής προκύπτει από το γεγονός ότι επικεντρώνει την προσοχή μας στην στην ίδια μας την ύπαρξη. Βρίσκω τον εαυτό μου να ακούει το ίδιο του το είναι.»100 Ό,τι είναι χρήσιμο γίνεται άχρηστο στη σιωπή, επανέρχεται στην κατάσταση του απλά να υπάρχει. Έτσι και ο άνθρωπος σε ένα χώρο σιωπής γνωρίζει την ύπαρξή του γιατί απλά και μόνο υπάρχει στο χώρο. Δεν έχει ιδιότητα, χαρακτηριστικά, χρησιμότητα, είναι αυτός. Ο Picard θα υποστηρίξει πως: «Το αυτόνομο είναι των πραγμάτων ενδυναμώνεται στη σιωπή. Αυτό το οποίο είναι αναπτύξιμο και εκμεταλλεύσιμο στα πράγματα εξαφανίζεται όταν αυτά βρίσκονται στη σιωπή. Δια μέσου αυτής της δύναμης του αυτόνομου είναι, η σιωπή κατευθύνει προς μια κατάσταση όπου μόνο το να είναι κανείς είναι έγκυρο: η κατάσταση του Θείου. Το σημάδι του Θείου στα πράγματα διατηρείται με τη σχέση που έχουν με τον κόσμο της σιωπής.»101

98

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 25

99

Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική,Salvatores Dei, σελ. 9

100

Pallasmaa, Juhani, Light, Silence and Spirituality in Architecture and Art, από το βιβλίο σε επιμέλεια του Bermudez, Julio, Transcending Architecture, Contemporary Views on Sacred Space, σελ. 29 101

84

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 4

σ

ι

ω

π

ή

Στιγμές σιωπής Σιωπή. Τι ανακούφιση. Να είχα μια πόρτα να έκλεινα έξω όλο τον κόσμο. Να ζούσα κατά βούληση αυτή την οριακή βουτιά στη σιωπή του χώρου με το κλείσιμο της. Δεν υπάρχει πλέον η σιωπή. Υπάρχουν μόνο στιγμές της.

|το χιόνι Το λευκό. Σιωπηλό, υποσχόμενο, μακριά από το θόρυβο, απαλλαγμένο, ακίνητο, τίθεται προς οικειοποίηση. Έρχεται σε αντίθεση και συχνά υπερκαλύπτει το ομιλών, φυλακισμένο, ήδη οικείο χρώμα. Θα πει ο Gross πως «υπάρχει η σιωπή εκείνου που βαδίζει πάνω στο χιόνι. Η σιωπή από τα βήματα που πνίγονται πάνω στο λευκό του ορίζοντα. Πλήρης ακινησία. Ο χρόνος έχει παγώσει μαζί με τα αντικείμενα. Ακινησία υπόκωφη, όλα είναι σταματημένα, ενωμένα, συγκεντρωμένα. Η σιωπή ισοδυναμεί με αναμονή, με λευκή, μετέωρη απαλή παρένθεση.»102 Σα το λευκό να θέλει να επιβάλλει για λίγο τη σιωπή του. Και είναι και ο άνθρωπος. Μια κουκίδα, να δώσει νόημα σε ένα λευκό καμβά. Να τον κάνει κατανοητό. (εικ. 23) Ο Picard θα γράψει: «Το χειμώνα η σιωπή είναι ορατή: το χιόνι είναι σιωπή που γίνεται ορατή.[…] Σιωπή συναντά σιωπή. […] Αυτό που απομένει από τον άνθρωπο είναι το σώμα του να στέκεται στο χιόνι σαν ένα ορόσημο σιωπής. Οι άνθρωποι μένουν ακίνητοι και η σιωπή κινείται ανάμεσα τους.»103

|ο έρωτας Πόσα πράγματα μπορούν να ειπωθούν χωρίς να ειπωθεί τίποτα, το ξέρουν μόνο όσοι αγαπούν. Θέλω τόσα να σου πω, μα θα προτιμήσω να μη σου πω τίποτα. Όχι από αδυναμία ή φόβο. Αλλά επειδή θέλω να στα πω όλα. «Μια απλή κίνηση,» θα πει ο Μπαλζάκ, «ένα τρεμούλιασμα των χειλιών, μπορεί να αποτελέσει την τρομερή λύση ενός δράματος, από καιρό κρυφού, ανάμεσα σε δυο καρδιές.»104

102

Gros, Frederic, Περπατώντας, σελ. 89

103

Picard, Max, The World of Silence, σελ.107

104

Μπαλζάκ, Ονορέ, Θεωρία του βαδίσματος, σελ. 75

σ

ι

ω

π

ή

85

εικ. 23

άνθρωπος

στο

χιόνι,

σκίτσο,

Mια εικόνα που μιλά για σιωπή. Ο ορίζοντας, η ευθεία γραμμή, η πιο απλή των γεωμετριών. Το λευκό, όλα τα χρώματα μαζί και κανένα συνάμα. Και ο άνθρωπος, στη μοναδικότητα της ύπαρξης του.

H σιωπή βρίσκεται στην απλότητα των πραγμάτων, στην ακινησία τους, σε χώρους απαλλαγμένους από το θόρυβο της περιττότητας. Αυτοί οι χώροι είναι που πρέπει να ξαναεπισκεφθούμε.

Π.

Μπεσίνης

Αρκεί η σιωπή του βλέμματος για να μιλήσουν δυο άνθρωποι. Η γλώσσα λανθάνει μπροστά στην ειλικρίνεια της σιωπής. Ο Picard για τη σιωπή και τον έρωτα: «Οι λέξεις των εραστών αυξάνονται στη σιωπή. Εξυπηρετούν μόνο στο να κάνουν τη σιωπή ακουστή. Μόνο η αγάπη μπορεί να αυξήσει τη σιωπή μιλώντας.[…] Όταν ένας άντρας μιλάει στην αγαπημένη του, εκείνη ακούει περισσότερο τη σιωπή πάρα τις ομιλούμενες λέξεις του εραστή της.»105

|ο ύπνος Στο κρεβάτι η σιωπή παίρνει υπόσταση. Αποφασίζουμε όλοι να σιωπάσουμε και την ακούμε. Σε κάθε παραμικρό ήχο η σιωπή είναι εκεί ακριβώς που ο ήχος δεν είναι. Πρώτη φορά το συνειδητοποιούμε αυτό όταν αφηνόμαστε στο δικαιωματικό μας οχτάωρο σιωπής. «Οι ήχοι από τις κινήσεις πάνω στο στρώμα παίρνουν εξωπραγματικές διαστάσεις. Τι είναι άραγε αυτό που τον ξυπνά; Μήπως ο ήχος της σιωπής;»106 Και όταν κοιμόμαστε, γιατί να μην είμαστε ξύπνιοι. Να μπορούσαμε από κοινού να συνειδητοποιήσουμε την αξία αυτής της σιωπής που χάνεται στη λήθη της μνήμης μας. Πίσω από τα βλέφαρα βλέπουμε τη σιωπή του σύμπαντος. Είμαστε προς το παρόν τόσο τυχεροί ώστε να τη βλέπουμε κάθε βράδυ. Ο Picard θα γράψει: «Στον ύπνο του ο άνθρωπος επιστρέφει με τη σιωπή που είναι μέσα του, πίσω στη μεγάλη σιωπή του σύμπαντος. Αλλά ο άνθρωπος υπολείπεται της σιωπής σήμερα, η οποία τον οδηγούσε πίσω στη μεγάλη σιωπή του σύμπαντος.»107

|η νύχτα Ακίνητη σαν τη νύχτα (still as the night108), λέει ένα τραγούδι που μου αρέσει να ακούω τελευταία. Στη νυχτερινή σιωπή είναι σα να μπορείς να ακούσεις τα πάντα εκεί που δεν ακούγεται τίποτα. Σαν πάντα κάτι να υπάρχει. Και πάλι πόσες μορφές μπορεί να πάρει ένας χώρος που επιτρέπει την φαντασία. Ο Pallasmaa θα γράψει σχετικά: «Ο νυχτερινός ήχος είναι μια υπενθύμιση της

105

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 84

106

Gros, Frederic, Περπατώντας, σελ. 89

107

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 215

108

Crystal Stilts, Still as the Night

σ

ι

ω

π

ή

87

ανθρώπινης μοναξιάς και θνητότητας, και κάνει κάποιον να συνειδητοποιήσει όλο το λήθαργο της πόλης.»109 Θίγοντας αντίστοιχα τη νυχτερινή σιγή, ο Picard αναφέρει: «Οι λέξεις της μέρας διαλύονται μέσα στη σιωπή της νύχτας», ενώ θα προσθέσει αργότερα: «Αλλά αυτά ακόμη παραμένουν: η ησυχία της αυγής και το κλεφτό πέσιμο της νύχτας. Ποτέ η σιωπή αυτών των πραγμάτων δεν ήταν πιο τέλεια απ’ ότι τώρα, ποτέ δεν ήταν πιο όμορφη.»110 |η εκκλησία «Είδαμε τον ανώτατο κύκλο των στροβιλιζόμενων δυνάμεων. Τον κύκλο αυτόν τον ονοματίσαμε Θεό. Μπορούσαμε να του δώσουμε ό,τι άλλο όνομα θέλαμε: Άβυσσο, Μυστήριο, Απόλυτο Σκοτάδι, Απόλυτο Φως, Ύλη, Πνέμα, Τελευταία Απελπισία, Σιωπή.»111 Σιωπή λέει ο Καζαντζάκης και γω μπαίνω στον λανθάνων ναό της. Για να τη βρω. Άλλωστε γιατί μπαίνουμε ακόμη σε μια ορθόδοξη εκκλησία. Δεν είναι οι κουραστικές, πολύχρωμες, καθώς πρέπει τοιχογραφίες. Δεν είναι οι υπερφωταψία του πολυελαίου και η υπεροσμία του λιβανιού. Όλα αυτά είναι υπερβολές και ο άνθρωπος έχει ήδη αρκετές και έξω από αυτή. Νομίζω είναι η ανάγκη για σιωπή. Η ευκαιρία να πάψουμε να μιλάμε. (εικ. 24) Τα υπόλοιπα είναι χρηστικές καρικατούρες ενός θορυβώδους σύγχρονου κόσμου. Ο Picard θα σχολιάσει: «Κι όμως υπάρχει περισσότερη βοήθεια και γιατρειά στη σιωπή απ’ ότι σε όλα τα «χρήσιμα πράγματα». Άσκοπη, ανεκμεταλλεύσιμη σιωπή ξαφνικά εμφανίζεται πλάι σε όλα όσα θεωρούνται χρήσιμα, και μας τρομάζει με την ίδια της τη μη- σκοπιμότητα.[…] δίνει στα πράγματα κάτι από τη δική της ιερή αχρηστία, γιατί αυτό είναι η σιωπή: ιερή αχρηστία.»112 Μια βαριά πόρτα να χωρίσει τον υπερηχητικό, υπερχρηστικό υπερκαταναλωτικό κόσμο έξω, από τον σιωπηλό, άχρηστο και πνευματώδη κόσμο μέσα. Η αφαιρετικότητα των καθολικών χώρων προσεγγίζει αυτή την πεποίθηση. Παρέχουν τα απολύτως απαραίτητα υλικά αντικείμενα για να βρει κανείς το Θεό. Δυο γραμμές και μια φωνή λιγότερα για να βρει κανείς τον προσωπικό του Θεό. Ας δώσουμε στη σιωπή την ευκαιρία να ακουστεί σε χώρους απαλλαγμένους.

109

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, σελ. 50

110

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 214

111

Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική, Salvatores Dei, σελ. 67

112

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 3

88

σ

ι

ω

π

ή

εικ. 24

Ando, Tadao, Church of light, λεπτομέρεια

|

Zumthor, Field

Peter, Chapel,

Δυο εκκλησιαστικοί χώροι που εμπνέουν σιωπή με τα μορφολογικά και υλικά τους χαρακτηριστικά. Από τη μία ο Ando με τα μπετονένια, σκληρά στοιχεία που μαρτυρούν την ησυχία της πρώτης αρχιτεκτονικής, τη γύμνια και την αλήθεια του χώρου. Από την άλλη ο Zumthor με τη μικρή του ιερή στιγμή να κοιτάζει στον ουρανό και να αναβλύζει ακόμα την καμμένη όψη του ξύλου πάνω στο μπετόν.

Bruder Klaus λεπτομέρεια

Σιωπής αντιφάσεις Δε νομίζω ότι μπορώ να φανταστώ ένα φωτεινό, ήσυχο δωμάτιο. Το ίδιο μου το σώμα δείχνει να αντιδρά. Είναι σα να ακούω το φως να μουρμουράει και να με αποσπά. Είναι αυτοματισμός στον άνθρωπο να κλείνει τα μάτια όταν θέλει να συγκεντρωθεί. Κλείνει το φως στο δωμάτιο του μυαλού του. Κλείνω τα μάτια , να μην ακούω. Ο Bachelard θα γράψει: «Κάθε μοναχικός ονειροπόλος ξέρει πως ακούει διαφορετικά όταν κλείνει τα μάτια. Για να στοχαστούμε, για ν ‘ακούσουμε την εσωτερική φωνή, για να γράψουμε την κεντρική, συμπυκνωμένη φράση που λέει το «βάθος» της σκέψης, ποιος δεν έχει τον αντίχειρα και τα δύο πρώτα δάχτυλα σφιχτά πάνω στα βλέφαρα; Τότε το αυτί ξέρει ότι τα μάτια είναι κλειστά, ξέρει ότι η ευθύνη του όντος που σκέπτεται, που γράφει, είναι απάνω του. Η χαλάρωση θα έρθει όταν ξανανοίξουμε τα βλέφαρα.»113 Ο Τανιζάκι εκθειάζοντας τους σκοτεινούς χώρους διαβίωσης της Ανατολής βρίσκει μέσα τους τη σιωπή ως κυρίαρχο συνθετικό στοιχείο που προκύπτει από τη σκιά. Αναφέρει χαρακτηριστικά : «[…] έχουμε την έντονη αίσθηση πως αυτό το μικρό κομμάτι ατμόσφαιρας σαν να είναι βυθισμένο στην απόλυτη σιωπή και πως μέσα σε αυτό το μαύρο σκοτάδι βασιλεύει μια αιώνια, αδιασάλευτη γαλήνη. Αυτό που οι δυτικοί ονομάζουν «μυστήριο της Ανατολής», αναφέρεται πιθανότατα στην τρομακτική σιωπή αυτής της μαυρίλας.»114 Την αντίθετη άποψη εκφράζει ο Max Picard, ο οποίος δείχνει να υποστηρίζει το φως σαν αντιπρόσωπο, και μεσολαβητή της σιωπής: «Όχι το σκοτάδι αλλά το φως ανήκει στη σιωπή. Αυτό δεν είναι ποτέ τόσο σαφές όσο το απόγευμα του καλοκαιριού όταν η σιωπή μεταμορφώνεται ολοκληρωτικά σε φως.»115 Αντίστοιχα νόμιζα πως δε μπορώ να φανταστώ ένα, θορυβώδες, ήσυχο δωμάτιο. Δεν βγάζει καν νόημα. (εικ. 25) Ο Καμύ όμως στο βιβλίο του Το καλοκαίρι δείχνει να εκφράζει μια αντίθετη άποψη που παρακινεί το ενδιαφέρον και τη σκέψη. «[…]Πράγματι, ίσως όλα τούτα να μην είναι όσο πρέπει ανώτερα! Όμως η μεγάλη αξία αυτών των πυκνοκατοικημένων νησιών είναι πως εκεί η καρδιά ξεγυμνώνεται. Τη σιωπή τη βρίσκεις πια μόνο στις θορυβώδεις πόλεις. Από το Άμστερνταμ ο Ντεκάρτ γράφει στο γερό Μπαλζάκ: «Κάνω τη βόλτα μου καθημερινά μέσα σε μια έντονη οχλοβοή, το ίδιο ξεκούραστα κι ελεύθερα όπως εσείς θα περπατούσατε στις αλέες σας».116 113

Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 206

114

Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 74

115

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 134

116

Καμύ, Αλμπέρ, Το καλοκαίρι, σελ. 26

90

σ

ι

ω

π

ή

εικ. 25

αρχιτεκτονικός συνεργασία με

σχεδιασμός 6, Μαρίνα Φιλιπποπούλου

Ένας μικρός, κλειστός, ημίφωτος χώρος λειτουργεί ως χοάνη που μεταφέρει το δημόσιο ήχο του ισογείου στο τελευταίο πατάρι του μουσειακού χώρου. Μια συνθήκη με αναντιστοιχία ακουστική και οπτική. Φως και ωχλοβοή. Πόσο ήσυχο είναι ένα τέτοιο δωμάτιο;

Όσο μια σιωπή «(η σιωπή) δεν αναπτύσσεται ή αυξάνεται στο χρόνο, αλλά ο χρόνος αυξάνεται στη σιωπή.»117 Με τα λόγια αυτά o Picard μας μεταφέρει σε ένα χώρο σιωπής να δοκιμάσουμε τα όρια του χρόνου που τεντώνονται μέσα του. Όλα εδώ συμβαίνουν πιο αργά, χρονοτριβούν, δίνουν χρόνο στον επισκέπτη να αντιληφθεί, να σκεφθεί, τελικά να εξοικειωθεί την πραγματικότητα τη ύλης που παρουσιάζεται μπροστά του. Σύμφωνα με τον Frederic Gros: «Βραδυπορώ σημαίνει στέκομαι σε κάθε λεπτό, σε κάθε στιγμή, σε σημείο ώστε τα δευτερόλεπτα που κυλούν να γίνονται αισθητά, όπως στο ψιλόβροχο οι σταγόνες αφήνουν μία-μία το ίχνος τους πάνω στις πέτρες. Αυτή η επιμήκυνση του χρόνου προσδίδει βάθος στο χώρο. Ιδού ένα μυστικό από τα μυστικά του βαδίσματος: η αργή κίνηση προς το τοπίο επιτρέπει τη σταδιακή εξοικείωση με αυτό.»118 Στη σιωπή οι τρεις διαστάσεις συναντούν την τέταρτη, και την καθυστερούν για χάρη του ανθρώπου τους. Ένας άνθρωπος που μιλά λίγο και κινείται αργά, εκπέμπει ταυτόχρονα μια ηρεμία, μια εμπιστοσύνη, μια περιέχουσα σοφία. Όσο μιλά μετρημένα, σκέφτεται αμέτρητα. (εικ. 26) Και πάλι ο Picard: «Ένας άνθρωπος στον οποίο η ουσία της σιωπής είναι ακόμη μια ενεργή δύναμη, κουβαλάει τη σιωπή σε κάθε του κίνηση. Έτσι, οι κινήσεις του είναι αργές και μετρημένες. Δεν τραντάσσονται βίαια η μια προς την άλλη, είναι γεννημένες στη σιωπή, είναι απλά κύματα της σιωπής.[…] Η ταπεινότητα ενός τέτοιου ανθρώπου προέρχεται από το κουβάλημα της σιωπής του στον κόσμο.»119 Με τον ίδιο τρόπο και ένας σιωπηλός, βραδυκίνητος στο χρόνο χώρος, αποπνέει μεγαλείο και σιγουριά. Προσομοιάζει το χαμένο καταφύγιο του ανθρώπου. Του θυμίζει την πρωτόγονη κατάσταση του, την ηρεμία της κάποτε φυσιογνωμίας του. Τη μίμηση της σιωπηλής φύσης που είχε κάνει φύση του. Ο Μπαλζάκ στη Θεωρία του βαδίσματος αναφέρει για την πρωτόγονη σιωπηλή στάση του ανθρώπου: «Ο άγριος παρουσία των ομοιών του, δεν κάνει παρά μόνο κινήσεις αργές και μετρημένες. Εκ πείρας γνωρίζει ότι όσο περισσότερο οι εξωτερικές εκδηλώσεις προσομοιάζουν στην ανάπαυση, τόσο περισσότερο αδιαπέραστη παραμένει η σκέψη. Εξού και το ακόλουθο αξίωμα: Η ανάπαυση είναι η σιωπή του σώματος.»120 Περνά έτσι από την αργή κίνηση 117

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 2

118

Gros, Frederic, Περπατώντας, σελ. 56

119

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 51

120

Μπαλζάκ, Ονορέ, Θεωρία του βαδίσματος, σελ. 83

92

σ

ι

ω

π

ή

εικ. 26

Θεόδωρος, Αγγελόπουλος, Αιωνιότητα και μια μέρα, 1998

Οι φιγούρες που πρωταγωνιστούν στις ταινίες του Θεόδωρου Αγγελόπουλου εκπέμπουν πάντα μια σωματική σιωπή. Ο τρόπος που σκηνοθετούνται, τοποθετούνται και συμπεριφέρονται αποπνέουν μια περιέχουσα ηρεμία που χαρακτηρίζει και ολόκληρο το έργο του σκηνοθέτη. Οι περισσότερες εκ των ταινιών του θίγουν κρίσιμα κοινωνικά, πολιτικά ζητήματα, με έντονο το στοιχείο του σχολιασμού μέσα από τη σκηνοθετική του ευφυία. Έτσι όταν επιμένει σε ένα πλάνο, ή όταν οι φιγούρες του κινούνται αργά ή και καθόλου, θα έλεγε κανείς πως δίνει στις ίδιες αλλά και στον θεατή το χρόνο να αφουγκραστούν το χώρο και να αντιληφθούν τη στιγμή με όσες πνευματικές προεκτάσεις αυτή ενέχει.

στη μη κίνηση, την ακινησία. Στην απόλυτη σιωπή της έκφρασης. Άλλωστε την έννοια της ακινησίας συναντά κανείς στην ίδια την ετυμολογία της λέξης Σιωπή. Stille. Η σιωπή στα γερμανικά. Η σιωπή που περιέχει μέσα της την ακινησία [still= ακίνητος]. Όταν τίποτα δεν κινείται, υπάρχει σιωπή. Ακόμα και η προφανής πηγή θορύβου, η γλώσσα, η φωνή, προέρχεται από την κίνηση, την ταλάντωση των φωνητικών χορδών καθώς και την κίνηση του στόματος για να αρθρώσει λόγο. Μένοντας ακίνητος μέσα σε ένα χώρο γίνομαι κομμάτι του. Βυθίζομαι στη βουβή σιωπή του, βουβός. Τον αφουγκράζομαι, παίρνω το χρόνο να τον κατανοήσω. Τον βλέπω αμίλητο και δεν τολμώ να μιλήσω, ακίνητο και ευθύς στέκομαι σαν στοιχείο άψυχο. Ένα από τα έργα που πάντα με εντυπωσίαζαν με τη σιωπή και την ακινησία στο χρόνο που απέδιδαν είναι οι στάβλοι του Luis Barragan. Παρότι έχω μαρτυρήσει αυτή τη σύνθεση (γιατί περί σύνθεσης πρόκειται) μόνο μέσω φωτογραφιών και παρότι οι φωτογραφίες συλλαμβάνουν τα αντικείμενα σε μια στιγμή ακινησίας τους, αυτός ο χώρος νιώθω πως αν δεν είναι ακίνητος στο χρόνο, τότε κινείται πολύ αργά. Όλα με υποβάλλουν σε μια τέλεια σιωπή. Σε όποια άλλη φωτογράφηση αρχιτεκτονικού χώρου, φαντάζομαι τον εαυτό μου να κινείται, να θέλει να περιηγηθεί. Εδώ, στέκομαι και γω όπως όλα. Θέλω να μοιραστώ κάτι από την αιωνιότητα τους. (εικ. 27) Ο Picard γράφει: «Ο χρόνος επεκτείνεται στη σιωπή. Αν η σιωπή είναι τόσο κυρίαρχη στο χρόνο, που ο χρόνος απορροφάται πλήρως από αυτή, τότε ο χρόνος μένει ακίνητος. Δεν υπάρχει τίποτα παρά σιωπή: η σιωπή της αιωνιότητας.»121

121

94

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 107

σ

ι

ω

π

ή

εικ. 27

Barragan,

Luis,

San

Cristobal

Υπάρχει σε αυτό το έργο κάτι το εξωπραγματικό. Το χρώμα, το νερό και ο τοίχος έχουν ως αποτέλεσμα μια περίεργη ακινησία. Μορφολογικά όλα τα στοιχεία σα να γεμίζουν το χώρο με σιωπηλούς γίγαντες. Και ο άνθρωπος ανάμεσα τους δεν μπορεί παρά να υπακούσει στην ησυχία τους.

Stables

Υδάτινη σιγή Βυθίζομαι στο χώρο, στη σιωπή του. Σαν όταν κρατώ την ανάσα μου μέσα στο νερό. Εκεί όπου επικρατεί μια εκκωφαντική σιωπή. Ακινησία, ησυχία, σιωπή χώρου- σιωπή σκέψης. Κλειστά μάτια, κενή ακοή, η αοριστία της πλεύσης, της ύπαρξής μου στο χώρο, ακινησία. Να μείνω σε αυτό το σύμπαν αρνούμενος ένα άλλο. Το κατ’ ελάχιστον των ερεθισμάτων, οπτικά, απτικά, οσμικά, ακουστικά. Εκεί όπου βρίσκομαι μόνος. Πόσο σημαντική η μοναδικότητα στο χώρο.. Μόνος στο χώρο και μοναδικός για το χωρό. « Ήμουνα θεσπέσια μόνος!»122 αναφέρει ο Rilke και ο Bachelard σχολιάζει: «Μόνος όπως είμαστε στην αρχή κάθε αληθινής πράξης, μιας πράξης που δεν είμαστε «αναγκασμένοι» να κάνουμε. Και είναι το θαύμα των εύκολων πράξεων που μας τοποθετεί στην αρχή της πράξης.»123 O Louis Kahn αναφέρει την έννοια της έμπνευσης ως «το αίσθημα της αρχής στο κατώφλι όπου σιωπή και φώς συναντώνται.»124 Θα πει παρόλαυτα ο Gross: «Γίνεται όμως κανείς να είναι εντελώς μόνος; Μονάδα; Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν είναι εντελώς μόνος. Ο Θορώ έγραφε: «Είχα όλο το πρωί καλή παρέα μέχρι που κάποιος ήρθε να μ ‘επισκεφτεί» […] Κατά βάθος, πολύ συχνά η συνάντηση με τον άλλο είναι αυτή που μας επαναφέρει στη μοναξιά.»125 Μου αρέσει να πιστεύω πως ο υδάτινος κόσμος είναι ο ιδανικός κόσμος. Πως ένας πραγματικός αρχιτεκτονικός χώρος μπορούσε να επιτευχθεί αν πληρούσε τις συνθήκες κάτω από το νερό, χωρίς το νερό.

O Bill Viola είναι ένας καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί έντονα το στοιχείο του νερού στα έργα του, βυθίζοντας το ανθρώπινο σώμα σε αναζήτηση ενός άλλου Σύμπαντος μιας άλλης, χωρικής, κοσμικής συνθήκης. Μιλώντας ο John Walsh για το έργο Five Angels for the Millennium (εικ. 28) αναφέρει πως το νερό παίζει ένα σημαντικό ρόλο στο να εκφράσει τις πνευματικές ανησυχίες του Viola ξυπνώντας «ένα φωτεινό κενό αγνώστων διαστάσεων όπου οι νόμοι τις φύσης μοιάζουν να αιωρούνται και τα όρια μεταξύ του απεριόριστου κόσμου και του πεπερασμένου σώματος συγχωνεύονται.»126 122

Rilke, Rainer Maria, Rilke and Benvenuta: An Intimate Correspondence, 1987

123

Bachelar, Gaston, Ποιητική του χώρου, σελ. 98

124

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I.

Kahn, σελ. 20 125

Gros, Frederic, Περπατώντας, σελ. 81

126

Viola, Βill, The Passions, σελ. 146

96

σ

ι

ω

π

ή

εικ. 28

Bill,

Viola,

Five

Angels

for

the

Ανθρώπινες φιγούρες βουτούν στο νερό. Μόνες, αφήνονται στους κανόνες του νέου σύμπαντος που τους προτείνει ο υδάτινος κόσμος. Άγγελοι σύμφωνα με τον καλλιτέχνη που βρίσκουν στη σιωπή του νερού κάτι το θείο.

Millennium,

2001

Ο ίδιος ο Viola αναφέρεται στον τρόπο σκέψης του: «Υποθέτω η σύνδεση τελικά έχει να κάνει με την παραδοχή ή την επίγνωση ή την αναγνώριση ότι υπάρχει κάτι πάνω, πέρα, κάτω, αυτό που είναι μπροστά στα μάτια μας, σε ότι η ζωή μας είναι εστιασμένη. Υπάρχει άλλη μια διάσταση η οποία απλά ξέρεις ότι είναι εκεί, η οποία μπορεί να είναι πηγή πραγματικής γνώσης, και η προσπάθεια για να συνδεθείς με αυτό, και να το αναγνωρίσεις είναι όλη η ώθηση για να καλλιεργήσω αυτές τις εμπειρίες και να κάνω τη δουλειά μου. Και, σε μια ευρύτερη κλίμακα, είναι επίσης η καθοδηγητική δύναμη πίσω από όλες τις θρησκευτικές προσπάθειες. Υπάρχει ένας απαρατήρητος κόσμος εκεί έξω και εμείς ζούμε μέσα του.»127 Στο κεφάλαιο του Σιώπη και Φύση, ο Picard θα προσθέσει για το βουβό ήχο στο βάθος της θάλασσας: «[…] η θάλασσα βυθίζεται στον εαυτό της, είναι σαν με τον ήχο της θάλασσας όλοι οι ανθρώπινοι ήχοι έχουν βουλιάξει μέσα στη θάλασσα και ο άνθρωπος κλαίει από φόβο.»128 Θα εισάγει έτσι την έννοια του φόβου σαν ένα στοιχείο προς επεξεργασία στην μετέπειτα μεταφορά της υδάτινης σιωπής στον αρχιτεκτονικό χώρο.

127

Viola, Bill, exhibition catalogue, σελ. 143

128

Picard, Max, The World of Silence, σελ.136

98

σ

ι

ω

π

ή

Σιωπηλή αρχιτεκτονική «Δημιουργείστε σιωπή! Φέρτε τους ανθρώπους στη σιωπή!», θα διαλαλήσει ο Sοren Kierkegaard. Πώς μπορούμε όμως να μεταφέρουμε το στοιχείο της σιωπής στην αρχιτεκτονική εμπειρία; Πριν σιωπάσουμε θα πρέπει πρώτα να μάθουμε να ακούμε. «Μπορεί να ακουστεί η αρχιτεκτονική;» αναρωτιέται ο Rasmussen. «Οι περισσότεροι άνθρωποι πιθανότατα θα έλεγαν πως η αρχιτεκτονική δεν παράγει ήχο, δεν μπορεί να ακουστεί. Αλλά ούτε φως εκπέμπει, παρόλαυτα μπορεί να ιδωθεί. Βλέπουμε το φως που αυτή αντανακλά και έτσι έχουμε την εντύπωση της μορφής και της υλικότητας. Με τον ίδιο τρόπο ακούμε τους ήχους που αντανακλά και αυτοί, επίσης, δίνουν την εντύπωση της μορφής και της υλικότητας. Διαφορετικά σχηματοποιημένα δωμάτια και διαφορετικά υλικά, αντηχούν διαφορετικά.»129 Όταν μάθουμε πως ακούγονται τα διάφορα υλικά αυτόματα γνωρίζουμε και πως δεν το κάνουν. Ο Tadao Ando είναι ένας από τους αρχιτέκτονες που σμιλεύοντας και περιεργαζόμενος το μπετό κατάφερε να βγάλει τη σιωπή από μέσα του. (εικ.

29) Ο Werner Blaser, μιλώντας για την αρχιτεκτονική της σιωπής στην περίπτωση του Ando σχολιάζει πως με τον τελευταίο, «η εσωτερική καθαρότητα, περιορίζεται στο σημείο της μοναστικής σιωπής, παρόλο που ποτέ δεν αμελεί τον ενθουσιασμό. Αυτοί οι απλοί χώροι εμπνέουν και προτείνουν αισθησιασμό μέσα από μια βαθιά, αυστηρή πολυτέλεια σαν μια σοβαρή μουσική εισαγωγή. Οι ήπιοι χειρισμοί των οξειών ακμών, οι καθαρές γραμμές και οι λείες επιφάνειες είναι αυτά που μας διεγείρουν. Αυτοί είναι χώροι πνευματικής συνδιαλλαγής. Οι στιγμές σιωπής είναι δώρα. Στη σιωπή νιώθουμε σπίτι μας.»130 Ορμώμενοι από την έννοια της μοναστικής σιωπής και όπως προηγούμενα έχει αναφερθεί, η σιωπή σήμερα βρίσκει καταφύγιο σε αρχιτεκτονικές θρησκευτικού περιεχομένου. Έχει όμως κλειστεί μέσα τους και ο άνθρωπος δε μπορεί παρά να την επισκέπτεται. Όπως θα παρατηρήσει ο Picard: «Είναι αλήθεια ότι η σιωπή ακόμα υπάρχει ως αληθινή σιωπή στις μοναστικές κοινότητες. Κατά το Μεσαίωνα η σιωπή των μοναχών ήταν ακόμα συνδεδεμένη με τη σιωπή των άλλων ανθρώπων έξω από το μοναστήρι. Σήμερα, η σιωπή των μοναστηρίων είναι απομονωμένη, ζει κυριολεκτικά μόνο στη μοναστική απομόνωση.»131 Ταυτόχρονα, τα «εγκόσμια» καταδυναστεύονται από το θόρυβο και τη μανία της γλώσσας. Και πάλι ο Picard θα σχολιάσει πως «δεν υπάρχει σιωπηλή ουσία στον κόσμο σήμερα. Όλα τα πράγματα είναι παρόντα όλη την ώρα, σε μια ατμόσφαιρα θορυβώδους επαναστατικότητας,

129

Rasmussen, Steen Eiler, Experiencing Architecture, σελ. 224

130

Blaser, Werner, Tadao Ando: Architecture of Silence, σελ. 15

131

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 224

σ

ι

ω

π

ή

99

εικ. 29

Ando, Tadao, Meditation space Unesco

Ένας χώρος που αντηχεί μπετονένια σιωπή, το φως και ένα κάθισμα. Ο Ando θα πει: “Δεν πιστεύω πως αρχιτεκτονική πρέπει να μιλάει πολύ. Πρέπει να παραμένει σιωπηλή και να αφήνει τη φύση ντυμένη με φως και αέρα.”

και ο άνθρωπος, ο οποίος έχει χάσει τη σιωπή μέσα στην οποία να βυθίσει το μεγάλο και παρόν πλήθος πραγμάτων, τους επιτρέπει να εξατμιστούν και να εξαφανιστούν στην υπερκαταναλωτική κενότητα της γλώσσας.»132 Έτσι, σε ένα περίγυρο γεμάτο ήχους, θορύβους, παρεμβολές, όχι μόνο σε επίπεδο δημόσιας διαβίωσης αλλά πλέον και ιδιωτικής, ένα ησυχαστήριο είναι πια σύγχρονη ανάγκη του ανθρώπου. Ένας χώρος ήρεμος και απαλλαγμένος όπου ο περιηγητής του θα απευθυνθεί για πρώτη φορά στον εαυτό του και όχι στον έξω κόσμο. Ο Kahn σε μια ανάλογη αναφορά γράφει σε ποιητικό ύφος: «Ένα έργο φτιάχνεται υπό τους παρορμητικούς ήχους της βιομηχανίας, και όταν τα πράγματα ηρεμήσουν133 , η πυραμίδα, αντηχώντας σιωπή, δίνει στον ήλιο τη σκιά του.»134 (εικ. 30) Ο άνθρωπος έχει ανάγκη τη σιωπή αυτή της πυραμίδας τουλάχιστον σε όρους ιδιωτικής ζωής. Την ανάγκη αυτή εντοπίζει ένας ακόμη μεγάλος αρχιτέκτονας της περιόδου του, ο Luis Barragan. Έχοντας πολλάκις ασχοληθεί με την κατοικία στο Μεξικό, επιστρατεύει το τρίπτυχο φως, σκιά, τοίχος, για να δημιουργήσει ένα κλίμα ειρηνευτικής σιωπής σε επίπεδο ιδιωτικής διαβίωσης. Ο Daniele Pauly υπογραμμίζει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι μέθοδοι φωτισμού του Barragan αντιπαραβάλλονται, «εμπλουτίζουν τον χωρικό πλούτο του σχεδιασμού και λούζουν έπιπλα και αντικείμενα με μια «ήπια φωτεινότητα». Είναι μια τεχνική «sfumato», η οποία υπογραμμίζει τα χωρικά βάθη της κατοικίας και δημιουργεί μια «παχιά σιωπή». Σε πολλές περιπτώσεις, ανέφερε πόσο κρίσιμη μια τέτοια σιωπή ήταν για το σχεδιασμό ιδιωτικών χώρων. Κάνοντας το σπίτι του ένα κόσμο σκιάς και ειρήνης, συνδέονταν άμεσα με το εσωτερικό σύμπαν της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής, για την οποία έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια.»135 (εικ. 31) Ο Kahn θα πει πως «η σιωπή δεν είναι πολύ, πολύ ήσυχη.» Η ουσία της έγκειται πιο πολύ στην «επιθυμία να είσαι , να εκφράζεις.»136 Και τι εκφραστικό μέσο η σιωπή! Ένας ακόμη μεσολαβητής, υποκινητής της φαντασίας. Να φτιάχνεις για τον άνθρωπο έναν μηχανισμό ονείρου και ο άνθρωπος να ονειρευτεί μέσα του. Τι τύχη για έναν αρχιτέκτονα. Να πληρεί τους τοίχους του με σιωπή για τον άνθρωπο να ησυχάσει. Άλλωστε όπως θα πει και Picard: «(η σιωπή) είναι πάντα εξ ολοκλήρου παρούσα μέσα της και ολότελα πληρεί το χώρο στον οποίο

132

Picard, Max, The World of Silence ,σελ.56

133

when the dust settles

134

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 48 135

Pauly, Daniele, Barragan: Space and shadow, walls and colour, σελ. 182

136

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ.20

σ

ι

ω

π

ή

101

εικ. 30

η

σιωπή

της

πυραμίδας

,

σκίτσο,

Π.

Μπεσίνης

“The pyramid, echoing Silence, gives the sun its shadow”

εμφανίζεται.» Ενώ θα συμπληρώσει: «Η σιωπή δεν είναι ορατή και όμως η ύπαρξή της είναι καθαρά εμφανής.[…] είναι άυλη, και όμως μπορούμε να τη νιώσουμε όσο άμεσα νιώθουμε τα υλικά και τα υφάσματα.»137 Όμοια με το φως λοιπόν έτσι και η σιωπή αποκτά υλική υπόσταση. Βρίσκεται εκεί όπου ο ήχος δεν είναι. Βρίσκεται πίσω από το κλείσιμο της πόρτας ή του παραθύρου. Πίσω από τον τοίχο της αρχιτεκτονικής. Σε χώρους ήρεμους, ηχομονωμένους. Όπως θα παρατηρήσει και ο Zumthor: «νιώθεις πραγματικά πως κάτι άλλο υπάρχει εκεί, μόνο όταν μπαίνεις σε ένα χώρο που είναι ηχομονωμένος. Είναι υπέροχο. Βρίσκω πως είναι ένα όμορφο πράγμα όταν φτιάχνεις ένα κτίριο και το φαντάζεσαι σε αυτή την ακινησία. Εννοώ να προσπαθήσεις να κάνεις το κτίριο ένα ήσυχο μέρος. Είναι αρκετά δύσκολο αυτές τις μέρες.»138 (εικ. 31) Παρά τη δυσκολία του σημερινού αρχιτεκτονικού έργου για τη δημιουργία ήσυχων χώρων, η ανάγκη για την ύπαρξη των τελευταίων εντείνεται εν μέσω μιας πολύβουης καθημερινότητας. Ο Pallasmaa θα τονίσει πως «η πιο απαραίτητη ακουστική εμπειρία που δημιουργείται από την αρχιτεκτονική είναι η ηρεμία. Η αρχιτεκτονική παρουσιάζει το δράμα της κατασκευής σιωπηρό μέσα στην ύλη το χώρο και το φως. Τελικά, η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της απολιθωμένης σιωπής. […] Μια δυνατή αρχιτεκτονική εμπειρία ησυχάζει όλους τους εξωτερικούς θορύβους, επικεντρώνει την προσοχή μας στην ίδια μας την ύπαρξη, και όπως με κάθε τέχνη, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τη θεμελιώδη μοναξιά μας.»139 Η αρχιτεκτονική λαμβάνει επομένως εν μέσω σιωπής έναν ρόλο πολύ πιο πνευματικό, ουσιώδη και ανθρωποκεντρικό. Εν αντιθέσει με τις αρχιτεκτονικές θεωρήσεις του παρελθόντος που κατά κύριο λόγο βασίζονταν στη συζήτηση, σε μορφή μανιφέστου, γύρω από έννοιες όπως μορφή, όψη, γλώσσα, η αρχιτεκτονική πλέον στρέφει την προσοχή της στην εκπλήρωση ενός τριπτύχου που αφορά στη ψυχική, πνευματική και σωματική υπόσταση του χώρου. Ο άνθρωπος βρίσκεται στο κέντρο, ο χώρος δημιουργείται γύρω του για να του επιτρέψει να σκεφτεί, να ησυχάσει, να καταφύγει, να συγκινηθεί μέσα του. Να ονειρευτεί, να φανταστεί και τελικά να ζήσει οικειοποιούμενος ένα περιβάλλον απαλλαγμένο από μορφολογικές φόρμες, εύκολες πολυτέλειες και απάνθρωπες χειρονομίες. Γιατί όπως θα πει εύστοχα και μετρημένα ο Luis Barragan : « Το σπίτι μου είναι το καταφύγιο μου, ένα συγκινητικό κομμάτι αρχιτεκτονικής, όχι ένα κρύο μερίδιο άνεσης.» Η επιδίωξη σιωπής αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για την 137

Picard, Max, The World of Silence, σελ.1, 2

138

Zumthor, Peter, Atmospheres, σελ. 31

139

Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, σελ. 51,52

σ

ι

ω

π

ή

103

εικ. 31

Luis, Barragan, Casa Luis Barragan

|

Zumtor,

Peter,

Οι τοίχοι που κρύβουν μέσα τους τη σιωπή. Η γωνία όπως συντάσσεται χρωματικά και συνθετικά από το Barragan αποτυπώνει πάνω της το χρόνο και την ηρεμία του κενού χώρου. Το χρώμα δε θορυβεί τη στιγμή, την ισορροπεί, την καθιστά σαφή. Η λεπτομέρεια στην επεξεργασία των τοίχων του Zumthor προτείνει μια αυστηρότητα, μια τελειοτήτα συναρμογής που σε αφήνει με μια ευχάριστη σιγουριά. O αρχιτέκτονας εδώ ντύνει τους τοίχους με τη σιωπή που τους πρέπει. Κάθε τεχνοτροπία που εισάγει κρύβει μέσα της από μια ήσυχη στιγμή.

Therme

Vals

επίτευξη του παραπάνω στόχου. Μέσα της ο άνθρωπος μένει γυμνός, στέκει με το χώρο να του παρέχει μόνο την παρουσία του. Ανακαλύπτει έτσι την έννοια του στοιχειώδους όπως τη συναντάμε στα γραπτά του Frederic Gros: «Το στοιχειώδες αποκαλύπτεται ως πληρότητα της παρουσίας.[…] Στο στοιχειώδες όμως οι αντιθέσεις εξαλείφονται: για όποιον δεν έχει τίποτα, αυτό είναι τα πάντα.»140 Και στη σιωπή δεν έχεις τίποτα. Το άδειο είναι γεμάτο. Γεμάτο σκέψεις, συναίσθημα. Το τίποτα είναι τα πάντα. Η σιωπή μιλά. Μεταμορφώνει ,επιτρέποντας τη φαντασία, το τίποτα στα πάντα. (εικ. 32) Δια της απουσίας ήχου, δια της απουσίας, ο αρχιτέκτονας φτάνει ένα βήμα πιο κοντά στην προσέγγιση της αιώνιας αναζήτησης του, την αναζήτηση της ομορφιάς. Όπως θα πει ο Picard: «Η ομορφιά είναι επίσης παρούσα στη σιωπή, πρωταρχικά στη σιωπή.»141 Ο Zumthor θα έρθει να συμπληρώσει ή να γενικεύσει αυτή την άποψη εντοπίζοντας την ομορφιά στην απουσία. Με ότι αυτό συνεπάγεται. Γράφει: «Η ομορφιά, νομίζω[…] είναι στην πιο έντονη φάση της142 όταν γεννιέται από την απουσία.[…] Η εμπειρία της ομορφιάς με κάνει να αντιληφθώ την απουσία. Ότι βιώνω, ότι με «αγγίζει», προυποθέτει και χαρά και πόνο. Επίπονη είναι η εμπειρία της απουσίας και αγνή ευτυχία η εμπειρία μιας όμορφης μορφής που έχει πυροδοτηθεί από το αίσθημα της απουσίας. Στα λόγια του συγγραφέα Martin Walser: 143«Όσο πιο πολύ μας λείπει κάτι, τόσο πιο όμορφο μπορεί να γίνει εκείνο το οποίο πρέπει να κινητοποιήσουμε προκειμένου να υπομείνουμε την απουσία.»» 144 Απουσία ήχου, απουσία φωτός, απουσία ανθρώπινης παρουσίας, και όλα αυτά μαζί παρόντα σε ένα χώρο. Πόσο πολύ θέλει να μιλήσει μια εικόνα ενός αρχιτεκτονικού χώρου, στον οποίο δε βρίσκεται κανένας άνθρωπος. Κι όμως βρίσκονται πολλοί, ή μόνο ένας. Μια εικόνα που συντίθεται από τοίχο, φως και σιωπή. Και «αν ο τοίχος ήταν μόνο μια πέτρα, θα ήταν σαν ένα μνημείο σιωπής- μόνο ένα μνημείο. Αλλά όπως είναι, φτιαγμένος από πολλές πέτρες, αυτές οι πέτρες καθώς υψώνονται από το έδαφος και εκτείνονται σε όλο τους το μήκος και

140

Gros, Frederic, Περπατώντας, σελ. 251

141

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 19

142

at its most intense

143

The more we miss something, the more beautiful may become that which we have to mobilize in order to endure absence.

144

σ

Zumthor, Peter, Thinking Architecture, σελ.81

ι

ω

π

ή

105

εικ. 32

man

in

the

centre,

σκίτσο,

Ένα άδειο δωμάτιο και ο άνθρωπος. Ένα άδειο δωμάτιο να επιτρέψει τη φαντασία και να μεταμορφωθεί. Στη σιωπή του ο άνθρωπος θα επενδύσει με υφές τους τοίχους του με βάθος τις γωνίες του. Θα καθίσει στο κέντρο του, όντας το κέντρο του. Γιατί χωρίς αυτόν δεν είναι παρά ένα άδειο δωμάτιο.

Π.

Μπεσίνης

το φάρδος, είναι σαν τα πλευρά της σιωπής. Η σιωπή είναι ζωντανή, δεν είναι απλά μνημείο. Οι πολλές πέτρες είναι σαν την πέτρινη σάρκα της σιωπής. Ένας μπορεί να νιώσει την υφή της σιωπής σε αυτό τον θαυμαστό πέτρινο τοίχο.»145 Η εικόνα της αρχιτεκτονικής που γεννιέται και περιμένει τον άνθρωπο να τη μεγαλώσει, να την κάνει τρανή. Και όλα αυτά με οδηγούν στο δικό μου συνειρμό. Στη δική μου εικόνα με εμένα μόνο άνθρωπο μέσα της. Ένα άδειο δωμάτιο, μια γωνιά και εγώ. Ένα ψηλό άνοιγμα δίνει την ανάσα μου. «Η Σιωπή, το αμέτρητο, η επιθυμία του να είσαι, η επιθυμία του να εκφράζεις, η πηγή κάθε νέας ανάγκης, συναντά το Φως, το μετρήσιμο, δότης κάθε παρουσίας[…]»146 Μπορώ τώρα να σιωπήσω μαζί με το χώρο. Υπερακούω. Ήχους που ποτέ πριν δε γνώριζα. Τον ήχο που κάνει το φως όταν πέφτει στον τοίχο. Νομίζω ακούω τη σιωπή. Ή είναι μόνο οι σκέψεις μου που συνωστίζονται για να μοιραστούν μαζί μου το χώρο. Ακούω την ανάσα μου, τους παλμούς μου. Μα ακόμα και αυτά θέλω να τα σταματήσω για να ακούω καλύτερα. Ακούω το χώρο, τις ακμές του να μου λένε ιστορίες ανθρώπων και τις αδρές του επιφάνειες να με καλούν να εναποθέσω πάνω τους τις σκέψεις μου. Ένα μεγάλο ποτήρι ο χώρος, που μέσα του αντί για το αυτί το σώμα μου, και ξάφνου βρίσκομαι στη θάλασσα. Υπερακούω.

145

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 127

146

Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 20

σ

ι

ω

π

ή

107

Λέξεις

Μιλώ για τη σιωπή σε όλες της τις εκφάνσεις. Σιωπή και ύπαρξη, έρωτας, χρόνος, αρχιτεκτονική. Μιλώ για σιωπή μέσα από το θόρυβο των λέξεων. Πώς να πω όμως για αυτή; Πώς να την κάνω αρχιτεκτονική όταν δε θέλω να υπάρχει τίποτα που να θορυβεί. Πώς; Η στροφή στην τεχνολογία θα ήταν μάλλον μάταιη. Όσο προκλητικά ενδιαφέρον και αν έχει η σκέψη ενός πλήρως ηχομονωμένου δωματίου, η σιωπή τελικά ίσως να μην έγκειται εκεί. Αφενός γιατί ψάχνουμε την πρωτόλεια αρχιτεκτονική. Αυτή που είναι, όχι αυτή που πασχίζει να γίνει. Αφετέρου γιατί για να συνειδητοποιήσει κανείς την ύπαρξη σιωπής χρειάζεται κάποιο ήχο. Χρειάζεται να την ορίσει σε σχέση με κάτι. Ακίνητος στην άκρη του μώλου και λέω σιωπή γιατί ακούω το ρυθμικό κύμα και τους γλάρους. Μήπως όχι σιωπή αλλά ηρεμία. Αυτή που δίνουν τα υλικά, αυτή που υπάρχει στα υλικά. Και στο φως. Από την ανεπίχρηστη γύμνια του τσιμέντου στον Tadao Ando, στα βαριά, παράτολμα, ιδιαίτερα υλικά στον Peter Zumthor, μέχρι την αριστοτεχνική χρήση του χρώματος και του φωτός στον Luis Barragan. Οι τοίχοι που περικλείουν τον άνθρωπο είναι ντυμένοι με τη σιωπή που ο αρχιτέκτονας έχει διαλέξει για αυτούς. Στην άκρη του μώλου μεταξύ τσιμέντου και νερού και νομίζω η σιωπή βρίσκεται στο άλμα. Στο ενδιάμεσο. Η σιωπή που βρίσκεται στην άκρη. Στην οριακή στιγμή. Να γίνει χώρος ο χώρος που βρίσκεται πίσω από τα κλειστά βλέφαρα. Γιατί σε αυτή τη μικρογραφία χώρου καταφεύγει ο άνθρωπος για να σιωπάσει. Φτιάχνουμε δωμάτια οριακών στιγμών. Δωμάτια που τα ενδιαφέρει ο άνθρωπος να ζήσει μέσα τους σκεπτόμενος. Δωμάτια που με την ιδιαίτερη σιωπή που τους έχει εμφυσήσει ο αρχιτέκτονας επιτρέπουν στον άνθρωπο τη φαντασία, τη συγκίνηση, την απόσυρση και την εναπόθεση σκέψεων, τη δημιουργία αναμνήσεων. Δωμάτια που με λίγα λόγια ο άνθρωπος μπορεί φυσιολογικά να εμπιστευτεί την παρουσία του μέσα τους. Και μαζί τους να σιωπήσει και αυτός μιλώντας δυνατά.

108

σ

ι

ω

π

ή

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ

Τη γωνία που κούρνιασα, το φως που κοίταξα, τη σιωπή που άκουσα. Τρία βασικά στοιχεία που συντέλεσαν σε μια εμπειρία που θυμάμαι μέχρι σήμερα. Τρία στοιχεία για μια αξιομνημόνευτη αρχιτεκτονική. Ένα υλικό. Η γωνία. Η πιο απλή των γεωμετριών, μα και η πιο κομβική. Το σημείο από όπου η κάθε απτή σύνθεση ξεκινά και στο οποίο κάθε άνθρωπος καταλήγει. Η αρχή για κάθε επόμενη γεωμετρία που θα καθορίσει με τις αναλογίες της το φάσμα της ανθρώπινης ψυχολογίας. Και μετά τη γωνία, ο τοίχος. Και πριν από αυτή. Η πρώτη ύλη. Δύο άυλα. Το φως και η σιωπή. Χρειάζονται και τα δύο τον αρχιτέκτονα να τους δώσει υπόσταση υλική. Το φως να βρει το σωστό παράθυρο ώστε να τρυπώσει με τρόπο τέτοιο ώστε να γεμίσει το χώρο με την παρουσία του. Να εμφανίσει, να αναδείξει, να θυμίσει, να ζεστάνει στο λευκό του. Να κρύψει, να προστατεύσει, να ησυχάσει, να αποσύρει στο μαύρο του. Και η σιωπή, περιμένει την κατάλληλη γεωμετρία και υλικότητα που θα την ανασύρουν, θα την εμφανίσουν στο χώρο, περικλείοντας τη στα προσεκτικά τους όρια. Και κει ο άνθρωπος με τη σειρά του να ησυχάσει, να μιλήσει λίγο, για να σκεφτεί πολύ. Καθώς μιλούσα για καθένα από αυτά ξεχωριστά αλλά και ταυτόχρονα, αναπόφευκτα σχηματίστηκε στο μυαλό μου μια εικόνα. Μια εικόνα απλή αλλά έντονη, που φορτώνεται τη σύνθεση των τριών αυτών στοιχείων μελέτης. Θα μπορούσα κάλλιστα να την οπτικοποιήσω στον πιο ρεαλιστικό βαθμό που μπορώ ώστε να αποδοθεί στον αναγνώστη, αλλά δείχνω να απωθούμε από μια τέτοια ιδέα. Φοβάμαι μήπως έτσι διώξω τη μαγεία αυτής της εικόνας αναγκάζοντας τη στην πραγματικότητα των δύο διαστάσεων του χαρτιού. Οπότε εμπιστεύομαι μια σύντομη περιγραφή μου και αφήνω την πολυδιάστατη φαντασία να κάνει το έργο της για χάρη μου. Πρόκειται λοιπόν για έναν τοίχο που στέκεται σε μέτρα ανθρωπινά. Τον τοίχο αυτό κόβει διαγώνια ένα έντονο φως, δίνοντας του δύο χωρικές ταυτότητες. Η πέτρα του Picard, το μπετόν του Ando, ή το χρώμα του Barragan δίνουν στην εικόνα τη σιωπή της. Μια φιγούρα διαγράφεται με το πηγούνι στα γόνατα να κάθεται στο φωτεινό μέρος του τοίχου. Ή και στο σκοτεινό. Ακουμπά πάνω του. Δε μιλά. Συνεισφέρει στο κατ ‘ελάχιστο της αρχιτεκτονικής που τον έχει κάνει μέρος της. Με την ακινησία του. Με τη σιωπή του σώματος του. Του αρκούν όσα του δίνονται. Γιατί με αυτά μπορεί να φανταστεί. Μια παρόμοια εικόνα μοιάζει να φαντάζεται και ο Max Picard όταν λέει πως:

111

«Μερικές φορές όταν ο τοίχος από ένα σπίτι στέκεται στο απογευματινό φως, είναι σαν το φως να πήρε στην κατοχή του τον τοίχο εκ μέρους της σιωπής. Ένας μπορεί να αισθανθεί την προσέγγιση της σιωπής στην απογευματινή ζέστη. Το φως απλώνεται αποφασιστικά στον τοίχο σαν ένα σημάδι ότι ο τοίχος ανήκει στη σιωπή.» 147 Ο τοίχος που συμπυκνώνει πάνω του τη γωνία, το φως και τη σιωπή. Ένας τοίχος για τον άνθρωπο να ακουμπήσει, για το φως να απλωθεί, για τη σιωπή να υπάρξει. Άλλωστε «ο τοίχος», θα πει ο Bernard Rudofsky, «είναι το ψωμί της αρχιτεκτονικής.»148 (εικ. 33) Όλα τείνουν σε μια ανθρωποκεντρική αρχιτεκτονική, όχι με την έννοια της χρήσης, της βολής, της λύσης, αλλά με αυτή της εμπειρίας, της συγκίνησης, του ψυχισμού. Του ανθρώπου ως ύπαρξη, όχι ως χρήστη. Ένα ποίημα του Bo Carpelan, με το οποίο τυχαία διασταυρώθηκα, νιώθω πως θέτει όλα τα κομμάτια της ερευνητικής μου αναζήτησης σε ένα πλαίσιο σκηνογραφικό και αφηγηματικό με τρόπο που εσωκλείει όλα τα στοιχεία εκείνα που να απαρτίζουν μια αρχιτεκτονική οικειοποιημένη. Το στιγμιότυπο από ένα σπίτι που ο άνθρωπος έχει κάνει σπιτικό. Παραθέτω χωρίς να μεταφράσω όπως αρμόζει στα ποιήματα:

«There are still houses with low ceilings, window-splays where children climb up and squatting, chin against knees, watch the wet snow falling peacefully over dark, narrow courtyards.

There are still rooms that speak of lives, of cupboards of clean, hereditary linen.

There are quiet kitchens where someone sits reading with the book propped against the loaf of bread.

147 148

Picard, Max, The World of Silence, σελ. 125

Rudofsky, Bernard, “Giardino, stanza all’aperto: A proposito della ‘casa giardino a Long Island’,N.Y.”, σελ. 70, 71

112

εικ. 33

Nivola

House-Garden,

Bernard

Rudofsky

with

Costantino

Ο Rudofsky θα χαρακτηρίσει αυτόν τον τοίχο ως ένα μνημείο. Στα λόγια του Louis Kahn: «Για να κάνω ένα μνημείο ξεκίνησα με ένα δωμάτιο και έναν κήπο. Αυτά ήταν όλα όσα είχα.[…] Γιατί ένας κήπος είναι μια προσωπική συγκέντρωση της φύσης και το δωμάτιο είναι η αρχή της αρχιτεκτονικής.»

Nivola

The light falls there with the voice of a white blind.

If you shut your eyes you can see that a morning, however fleeting, awaits and that its warmth mingles with the warmth in here and that each flake’s fall is a sign of homecoming.» 149

Ας ψάξουμε περαιτέρω λοιπόν για στοιχεία απόντα. Για όσα μας συγκινούν χωρίς να είναι εκεί. Όσα συνεισφέρουν στην προηγούμενη θεώρηση δια της απουσίας τους. Τέτοια μπορεί να είναι η θερμοκρασία ενός δωματίου, η υγρασία του, η μυρωδιά του. Η όσφρηση άλλωστε είναι από τις αισθήσεις εκείνη που κινητοποιεί πιο έντονα, και επαναφέρει τη μνήμη. Πόση αρχιτεκτονική μπορεί να χωρέσει με αυτό τον τρόπο σε ένα άδειο δωμάτιο. Πόσες απουσίες μπορούν να στριμωχτούν σε τέσσερις τοίχους. Γιατί όπως έχει ήδη αναφερθεί μέσα εκεί βρίσκει ο αρχιτέκτονας και την ομορφιά. Στην απουσία. Σε αυτό που είναι εκεί χωρίς να είναι.

149

114

Carpelan, Bo, Homecoming, μτφρ στα αγγλικά David Mc- Duff ,Manchester, 1993

«Αν διεισδύσετε βαθιά στα ανθρώπινα, θα συναντήσετε τον τρομακτικό ανταγωνισμό δύο δυνάμεων, ο οποίος παράγει τη ζωή, αλλά και δεν αφήνει στην επιστήμη παρά την άρνηση κάθε βεβαιότητας. Ουδέν: αυτό θα είναι εσαεί το απόφθεγμα των επιστημονικών μας προσπαθειών.», Μπαλζάκ, Ονορέ, Θεωρία του βαδίσματος

εκεί που κούρνιασα, ανάσανα , σιώπασα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ (τα αποσπάσματα που χρησιμοποιήθηκαν από τα παρακάτω βιβλία είναι σε μετάφραση του γράφοντος.)

Zumthor, Peter, Thinking Architecture, Birkhauser, Μάιος 2006 Zumthor, Peter, Atmospheres, Birkhauser, Μάιος 2006 (πρώτη έκδοση Ιανουάριος 2006) Pallasmaa, Juhani, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley and Sons, Μάιος 2005, (πρώτη έκδοση Απρίλιος 1996) Rilke, Rainer Maria, Rilke and Benvenuta: An Intimate Correspondence,μετάφραση στα αγγλικά Joel Agee, Fromm International 1987 Lobell, John, Kahn ,Louis I. ,Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn,Shambhala Publications, Boston, 2008 Pauly, Daniele, Barragan: Space and shadow, walls and colour, μετάφραση στα αγγλικά: Sarah Parsons, Kate LeBlanc, Birkhauser, Basel, 2002 Holl, Steven, Parallax, Princeton Architectural Press, New York, 2000 Merleau- Ponty, Maurice, Phenomenology Of Perception, μετάφραση στα αγγλικά Colin Smith, εκδόσεις Routledge & Kegan Paul, New York, 2002, πρώτη έκδοση στα αγγλικά 1962 Andersson, Stig, The Empowerment of Aesthetics, εκδόσεις Forlaget Wunderbuch, 2014, Δανία Rasmussen, Steen Eiler, Experiencing Architecture, The MIT Press, USA, 1959

118

Picard, Max, The World of Silence, πρώτη έκδοση 1948, εκδόσεις Gateway, Washington 1988 Blaser, Werner, Tadao Ando: Architecture of Silence, μτφρ στα αγγλικά Schwaiger, Elizabeth, Birkhauser, Ελβετία, 2001 Schopenhauer, Arthur, The world as will and representation, μτφρ από γερμανικά στα αγγλικά E. F. J. Payne, εκδόσεις Donver, Νέα Υόρκη, 1969 Bermudez, Julio (επιμέλεια), Transcending Architecture, Contemporary Views on Sacred Space, The Catholic University of America Press, 2015

ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΑ - ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ Bachelard, Gaston, Ποιητική του χώρου, πρωτότυπος τίτλος La Poetique de l’ espace, μτφρ. Βέλτσου, Ελένη, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Φεβρουάριος 2014 Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς ,μετάφραση Ευαγγελίδης Παναγιώτης, 2η έκδ. Αθήνα : Άγρα, 1995 Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, μετάφραση Λήδα Παλλαντίου, επιμέλεια Γιώργος Σημαιοφορίδης, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2009 Γιαννόπουλος, Περικλής ,Η Eλληνική Γραμμή και το ελληνικόν χρώμα, Nέα Σύνορα-Α.Α Λιβάνη, Αθήνα, 1992 Κωνσταντινίδης, Αρης, Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, Hμερολογικά Σημειώματα, Άγρα, Αθήνα, 1992 Heidegger, Martin, Διαμονές: το ταξίδι στην Ελλάδα, μετάφραση: Φαράκλας, Γιώργος, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα Δεκεμβριος 2014, πρώτη έκδοση Νοέμβριος 1998 Δήμου, Νίκος, Το φως των Ελλήνων ,Αθήνα : Μουσείο Μπενάκη, 2009, πρώτη έκδοση 1984

119

Καμύ, Αλμπέρ, Το καλοκαίρι, μετάφραση: Καρακίτσου- Ντούζε, Νίκη, Κασαμπλόγλου- Ρομπλέν, Μαρία, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα , Μάιος 2015, πρώτη έκδοση στην ελληνική, Μάρτιος 1997 Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 1983 Valery, Paul, O άνθρωπος και το κοχύλι, μτφρ. Ξενοφώντας Κομνηνός, εκδόσεις Ίνδικτος, Νοέμβριος 2005 Καζαντζάκης, Νίκος, Ασκητική,Salvatores Dei, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα, 2014 Gros, Frederic, Περπατώντας: Φιλοσοφία, πρωτότυπος τίτλος Marcher:une filosophie, μτφρ Τσιτούρη, Ρούλα, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, 2015 Μπαλζάκ, Ονορέ, Θεωρία του βαδίσματος, μτφρ. Ζακοπούλου Νικολέττα, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2015 Λαέρτιου, Διογένη, Διογένης ο Κυνικός, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, Ιανουάριος 2012 Καμύ, Αλμπέρτ, Ο μύθος του Σίσυφου, δοκίμιο για το παράλογο, μετάφραση: Καρακίτσου- Ντούζε, Νίκη, Κασαμπλόγλου- Ρομπλέν, Μαρία, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005 Πεπονής, Γιάννης, Χωρογραφίες, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, Οκτώβριος 2003, πρωτη έκδοση Ιανουάριος 1997 Τομπάζης, Αλέξανδρος, Η Όμορφη καμηλοπάρδαλη, εκδόσεις Πατάκη, 2009 Μπαμπινιώτης, Γεώργιος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε, Αθήνα, 2002, πρώτη έκδοση 1998

120

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΝΤΥΠΑ (τα αποσπάσματα που χρησιμοποιήθηκαν από τα παρακάτω ξενόγλωσσα άρθρα ή έντυπα είναι σε μετάφραση του γράφοντος.)

Goldberg, Steven, “Daniel Libeskind: Architecture that touches the heart and soul”, CNN Style, 5 Οκτωβρίου 2015 Viola, Bill, exhibition catalogue, Whitney Museum of American Art, New York, 2000 Fujimoto, Sou, “Primitive Future”, Revista 2G, τεύχος 50, Gustavo Gili, Barcelona, 2009 Ching-Yu-Chang, “Japanese spatial conception 6”, The Japan Architect, Tokyo, 1984 Τραγανού, Τζίλλυ, «Άρης Κωνσταντινίδης, Tadao Ando: Μια Παράλληλη Ανάγνωση», Τεχνικά Χρονικά, Τόμος 14, Τεύχος 4, 1994 Viola, Βill, “The Passions”, exhibition catalogue, J. Paul Getty Museum, Los Angeles 2003 Rudofsky, Bernard, “Giardino, stanza all’aperto: A proposito della ‘casa giardino a Long Island’,N.Y.”, Domus, τεύχος 272, Ιούλιος- Αύγουστος, 1952 ΠΟΙΗΜΑΤΑ- ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Ελύτης, Οδυσσέας, Αναλογίες Φωτός, 1975 Σεφέρη, Γιώργος, Το φως, Οκτώβριος 1946 Carpelan, Bo, Homecoming, μτφρ στα αγγλικά David Mc- Duff ,Manchester, 1993 Arnaud, Noel, L’etat d’embauche , 1951 Crystal Stilts, Still as the Night, 2011

121

122

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

εικ.1 : ARP Jean (Hans), Le chant entre deux astres, 1887-1966 |artprice. com εικ. 2: das Dasein ist rund, σχέδιο- κολλάζ, Π. Μπεσίνης εικ. 3: Τραβώντας τις γραμμές, σχέδιο, Π. Μπεσίνης εικ. 4: Oskar, Schlemmer, Drawing of man as dancer, 1921, |Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, εξώφυλλο εικ. 5: Οικισμός στο Djenne, Mali |archeyes.com εικ. 6: Sou, Fujimoto, Primitive Future House, project, 2001 |Fujimoto, Sou, “Primitive Future”, Revista 2G Final Wooden House, 2008 |archdaily.com εικ. 7: Ο τοίχος, σκίτσο, Π. Μπεσίνης εικ. 8: John William Waterhouse, Diogenes, 1905 |jwwaterjouse.com εικ. 9: formations, ειδικό εργαστήριο σχεδιασμού,επιβλέπων καθηγητής Σπανομαρίδης Αθαν. συνεργασία με Μ. Φιλιπποπούλου εικ. 10: «Η τελετή του τσαγιού. Στο βάθος η τοκονόμα» |Tanizaki, Junichiro, Το εγκώμιο της σκιάς, σελ. 139 εικ. 11: ο σήφης, φωτογραφία, Π. Μπεσίνης εικ. 12: Stanley, Kubrick, 2001: A Space Odyssey, 1968 |wikipedia.org εικ.13: «Ο Jeanneret δίπλα στα μέρη μιας από τις κολόνες στην αριστερή πλευρά του Παρθενώνα.» |Le Corbusier, Κείμενα για την Ελλάδα, σελ. 87 Le Corbusier, Convent of La Tourette | ruscarch.wordpress.com

123

εικ. 14: Κωνσταντινίδης, Άρης, κατοικία στην Ανάβυσσο, 1962-1978 | attikanet.blogspot.gr, Ιστορικές εξοχικές κατοικίες δίπλα στο κύμα εικ. 15: Υδατογραφία φιλοτεχνημένη από την Ελφρίντε Πέτρι, σύζυγο του Μάρτιν Χάιντεγκερ, από τον Όρμο της Πάτμου | Heidegger, Martin, Διαμονές: το ταξίδι στην Ελλάδα εικ. 16: αρχιτεκτονικός σχεδιασμός 8 , συνεργασία με Μαρίνα Φιλιπποπούλου εικ. 17: Kahn, Louis, σκίτσα |Lobell, John, Kahn ,Louis I., Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ. 23 εικ. 18: Edward, Hopper, morning sun, 1952 | edwardhopper.net Giorgio de Chirico, Piazza d ‘Italia, 1913 | italianways.com, Italy’s squares in Giorgio de Chirico’s works εικ. 19: Kahn, Louis, Salk Institute walkway |Lobell, John, Kahn ,Louis I., Between Silence and Light: Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, σελ.

35 εικ. 20: Holl, Steven, Museum of the city in Cassino | scarletdinh.wordpress. com εικ. 21: μελέτη στο φως, Barragan, Luis, studio house, σκίτσα, Π. Μπεσίνης εικ. 22: Zumthor, Peter, Therme Vals |arquitextosblog.blogspot.gr εικ. 23: άνθρωπος στο χιόνι, σκίτσο, Π. Μπεσίνης εικ. 24: Ando, Tadao, Church of light | someslashthings.com, φωτογραφικό υλικό της Cassie Greentree Zumthor, Peter, Bruder Klaus Field Chapel |cargocollective.com, φωτογραφικό υλικό της Jola Pieslak εικ. 25: αρχιτεκτονικός σχεδιασμός 6, συνεργασία με Μαρίνα Φιλιπποπούλου εικ. 26: Θεόδωρος, Αγγελόπουλος, Αιωνιότητα και μια μέρα, 1998 | forgottenclassicsofyesteryear.blogspot.gr

124

εικ. 27: Barragan, Luis, San Cristobal Stables | noticias.arq.com.mx εικ. 28: Bill, Viola, Five Angels for the Millennium, 2001 |billviola.com κολλάζ φωτογραφιών από τη σελίδα του Bill Viola εικ. 29: Ando, Tadao, Meditation space Unesco |architectboy.com εικ. 30: η σιωπή της πυραμίδας , σκίτσο, Π. Μπεσίνης εικ. 31: Luis, Barragan, Casa Luis Barragan |casaluisbarragan.org Zumtor, Peter, Mine Zinc Museum |archdaily.com, φωτογραφικό υλικό Aldo, Amoretti εικ. 32: man in the centre, σκίτσο, Π. Μπεσίνης εικ. 33: Nivola House-Garden, Bernard Rudofsky with Costantino Nivola |getty.edu, Lessons from Bernard Rudofsky

125