ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΑΣ 1912-2012

Περιφερειακή Διεύθυνσης Π/θμιας και Δ/θμιας Εκπαίδευσης Κ. Μακεδονίας Τμήμα Επιστημονικής και Παιδαγωγικής Καθοδήγησης Δ.Ε. Κ. Μακεδονίας

Μαθητικό Συνέδριο Ιστορίας Συμβολή στον εορτασμό των 100 χρόνων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης Θέμα εργασίας: «Θεσσαλονίκη…στιγμές από την ιστορία της πόλης μας 1912-2012»

Σχολείο: 1ο Γυμνάσιο Πυλαίας Τάξη-Τμήμα: Γ΄ e-mail: mail@1gym-pylaias.thess.sch.gr Ονοματεπώνυμα μαθητών/τριών: Βαρυτιμιάδης Χαράλαμπος, Γεώργα Ειρήνη, Δαμιανίδου Παναγιώτα, Δημητρίου Δέσποινα, Διρχαλίδου Φαίδρα, Μαγιώνα Ιωάννα, Μπακαλούδη Χριστίνα, Μπουλάκη Μαρία, Νιαούρη Άννα, Παπαδάφου Διαλεκτή, Πατσινακίδου Ανθία, Τζάστα Αναστασία. Ονοματεπώνυμα μαθητών/τριών που θα παρουσιάσουν την εργασία: Μπακαλούδη Χριστίνα, Μπουλάκη Μαρία, Παπαδάφου Διαλεκτή, Πατσινακίδου Ανθία, Τζάστα Αναστασία. Ονοματεπώνυμο/α, κλάδος και e-mails εκπαιδευτικού/ών:

2 Σπυροπούλου Σοφία, ΠΕ02, spyropoulousofia@hotmail.com

Θέμα εργασίας: Θεσσαλονίκη…στιγμές από την ιστορία της πόλης μας 1912-2012» Εισαγωγή Η εργασία αυτή επιχειρεί να φωτίσει ιστορικές στιγμές της σύγχρονης Θεσσαλονίκης, γεγονότα και πρόσωπα της τελευταίας εκατονταετίας που επηρέασαν τη ζωή της πόλης και γενικότερα τη νεότερη ελληνική ιστορία. Όταν ο βασιλιάς Κάσσανδρος της Μακεδονίας ίδρυε τη Θεσσαλονίκη το 315 π.Χ. στην περιοχή της αρχαίας ελληνικής κωμόπολης Θέρμη, επέλεξε να δώσει στην πόλη ένα όνομα σημαντικό για εκείνον, το όνομα της συζύγου του, ετεροθαλούς αδερφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Έτσι ξεκινούσε η ιστορία μιας πόλης που περισσότερα από 4.000 χρόνια προσελκύει τα διεθνή βλέμματα. Η Θεσσαλονίκη κερδίζει σύντομα τη φήμη της «Μητέρας όλης της Μακεδονίας» και ενδύεται τον μανδύα ενός κομβικού εμπορικού κέντρου με συνδέσεις προς όλα τα λιμάνια της Ανατολής, αναπτύσσοντας παράλληλα μια ξεχωριστή πολιτιστική ταυτότητα. Η πόλη αυτή στο πέρασμα των αιώνων έζησε πολλές και μεγάλες αλλαγές ποτέ όμως δεν έχασε τη θέση της ως σπουδαίο κέντρο του ελληνισμού. Από την απελευθέρωσή της το 1912 και την ενσωμάτωσή της στον εθνικό κορμό, έπειτα από 5 αιώνες εδαφικής απουσίας, δεν έπαψε να προσφέρει, να αναπτύσσεται σε κάθε τομέα, να συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση της ελληνικής ιστορίας.

Βαλκανικοί Πόλεμοι. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 αποτελούν σταθμό στην ιστορία του ελληνικού έθνους, καθώς οδήγησαν στην εδαφική επέκταση και την πληθυσμιακή αύξηση της Ελλάδας. Οι βαλκανικές χώρες - Σερβία, Μαυροβούνιο, Ελλάδα, Βουλγαρία - ανέλαβαν τον αγώνα κατά της Τουρκίας και τον Οκτώβριο του 1912 ξεκίνησε ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος. Το ελληνικό ναυτικό, η μόνη ναυτική δύναμη της Συμμαχίας, εξασφάλισε την κυριαρχία του Αιγαίου. Σημαντική επιτυχία σημείωσε στις 18 Οκτωβρίου 1912 έξω από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, όπου το θρυλικό τορπιλοβόλο «Τ11» με Κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Νικόλαο Βότση βύθισε το τουρκικό θωρηκτό «Feth-I-Bulend» (Φετίχ-Μπουλέντ). Καθοριστικές για την έκβαση του πολέμου ήταν και οι νίκες του στις ναυμαχίες: της "Έλλης" στις 3 Δεκεμβρίου 1912 και της Λήμνου στις 5 Ιανουαρίου του 1913. Όσο για τον ελληνικό στρατό, που κινήθηκε από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία μέσω του στενού του Σαρανταπόρου, αφού κατέλαβε την Κοζάνη και τα Γρεβενά αντιμετώπισε το δίλημμα: προέλαση προς τα βόρεια, προς το Mοναστήρι ή προς τα ανατολικά για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης; Mε παρέμβαση της κυβέρνησης και προσωπικά του Bενιζέλου ο αρχιστράτηγος, διάδοχος Kωνσταντίνος, συναίνεσε στη δεύτερη επιλογή.

H ήττα των τουρκικών στρατευμάτων στα Γιαννιτσά στις 19-20 Οκτωβρίου άνοιξε το δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη, την οποία ο Ταξίν Πασάς, ο Τούρκος στρατιωτικός διοικητής, παρέδωσε στον ελληνικό στρατό την ημέρα εορτής του πολιούχου της, Αγίου Δημητρίου, στις 26 Οκτωβρίου. «Είναι όνειρο. Η Σαλονίκη είναι στ’ αλήθεια ελληνική», έγραψε ένας Γάλλος δημοσιογράφος, που είχε συνοδεύσει το στρατό στην προέλασή του. «Το Βυζάντιο ξαναξυπνά!». Ωστόσο, οι Βούλγαροι που μπήκαν στην πόλη μετά την κατάληψή της από τον ελληνικό στρατό δεν έκρυβαν τη δυσαρέσκειά τους. Έτσι, στις 29 Ιουνίου 1913 ξέσπασε ο Δεύτερος Βαλκανικός Πόλεμος. «Το επόμενο κιόλας πρωί η ατμόσφαιρα στη Θεσσαλονίκη ήταν ηλεκτρισμένη. Οι μαγαζάτορες έφραζαν με σανίδες τα μαγαζιά τους και οι κρητικοί χωροφύλακες των περιπόλων «περπατούσαν αργά-αργά πάνω-κάτω στις άδειες γραμμές των τραμ». Το

3 ίδιο απόγευμα άρχισαν συμπλοκές, που έληξαν με την παράδοση των Βουλγάρων.

1.300 στρατιώτες και περισσότεροι από 500 κομιτατζήδες μεταφέρθηκαν με ατμόπλοιο στις φυλακές της παλιάς Ελλάδας, όπου έμειναν ως το τέλος του πολέμου.» Το Νοέμβρη του 1913 η ελληνοτουρκική Συνθήκη των Αθηνών επισφράγισε την ελληνική κυριαρχία στην περιοχή και οι Βούλγαροι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την ήττα τους. «Η απειλή όμως που συνιστούσαν ποτέ δεν εξέλιπε τελείως. Και στους δύο παγκόσμιους πολέμους οι βουλγαρικές ένοπλες δυνάμεις πέρασαν τα σύνορα και οι κάτοικοι της πόλης έτρεμαν και τις δύο φορές, μήπως έρθουν να πάρουν εκδίκηση για τα συμβάντα του 1912-13.» Το δύσκολο έργο της διοίκησης της Μακεδονίας ανατέθηκε στον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν, διαπρεπή νομικό και υπουργό Δικαιοσύνης ο οποίος εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1912. Ως πολιτικός διοικητής οργάνωσε τη διοίκηση με βάση την αρχή της ισονομίας των πολιτών και διέταξε απογραφή του πληθυσμού της πόλης. Σύμφωνα με αυτή οι Έλληνες ανέρχονταν σε 39.956, οι Οθωμανοί σε 45.867, οι Ισραηλίτες σε 61.439, οι Βούλγαροι σε 6.263 και οι λοιποί ξένοι σε 4.364. Τη στιγμή της απογραφής, περισσότερα από τα δύο τρίτα των κατοίκων ζούσαν μέσα απ’ τα παλιά τείχη. «Η Άνω Πόλη παρέμενε ακόμα κυρίως μουσουλμανική, ενώ μεγάλο μέρος του τμήματος της κάτω πόλης που ήταν πιο κοντά στη θάλασσα ήταν εβραϊκό σε ποσοστό μεταξύ 60% και 90%. Οι Έλληνες ζούσαν κυρίως στις παραδοσιακές τους συνοικίες στο ανατολικό και στο δυτικό τμήμα της πόλης.»

Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος-Εθνικός Διχασμός. Ο Α’ παγκόσμιος πόλεμος δίχασε την ελληνική ηγεσία και κοινωνία. Ο Κωνσταντίνος ο Α’, που ανέβηκε στο θρόνο μετά τη δολοφονία του πατέρα του στη Θεσσαλονίκη το 1913, πεπεισμένος για την ανωτερότητα των γερμανικών όπλων ήθελε να παραμείνει η Ελλάδα ουδέτερη. Ο Βενιζέλος, πρωθυπουργός και αρχιτέκτονας του εσωτερικού εκσυγχρονισμού της Ελλάδας και της εξωτερικής της επέκτασης, εξίσου πεπεισμένος ότι θα θριάμβευε η Τριπλή Συνεννόηση, συμμαχία Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, υποστήριζε την είσοδο στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Η παραίτησή του τον Οκτώβριο του 1915 υπήρξε η αφετηρία του εθνικού διχασμού. Το Μάιο του 1916 πραγματοποιείται στη Θεσσαλονίκη στρατιωτικό κίνημα. Το Σεπτέμβριο φτάνει στη Θεσσαλονίκη ο Βενιζέλος, αναλαμβάνει την ηγεσία του κινήματος και σχηματίζει δική του προσωρινή κυβέρνηση. Έτσι, στα τέλη του 1916 η Ελλάδα είχε δύο κυβερνήσεις και δύο στρατούς: η Ελλάδα της Θεσσαλονίκης ήταν αντιμέτωπη με την Ελλάδα του Κωνσταντίνου. Τελικά ο βασιλιάς μετά από πιέσεις των Αγγλογάλλων παραιτήθηκε υπέρ του γιου του Αλέξανδρου (2/15 Ιουνίου 1917), και έτσι η Ελλάδα ενωμένη εισήλθε στον πόλεμο. Οι πολιτικές αυτές συγκρούσεις άφηναν μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης ασυγκίνητο. Η εβραϊκή κοινότητα ήταν στην πλειονότητα της υπέρ των Κεντρικών Δυνάμεων, οι Μουσουλμάνοι υποστήριζαν στα κρυφά την Οθωμανική αυτοκρατορία και πολλοί Έλληνες παρέμεναν πιστοί στο βασιλιά, που τον ευγνωμονούσαν ακόμα για την ένδοξη νίκη του 1912. Ο κόσμος ήταν σε γενικές γραμμές κουρασμένος απ’ τον πόλεμο. Ένας Βρετανός πολεμικός ανταποκριτής, παρακολουθώντας την αναμέτρηση ανάμεσα στους βενιζελικούς και τους αντιπάλους τους, διαπίστωνε με απορία «πόσο λίγη προσοχή έδωσε ο ανώνυμος πληθυσμός της Σαλονίκης σε αυτά τα συμβάντα. Περνούσαν πεζή ή με το τραμ μπροστά από το δρόμο στο κάτω μέρος του πεδίου παρελάσεων και ούτε που γύριζαν το κεφάλι να δουν τους επαναστάτες με τα μπλε αμπέχονα και τους βασιλικούς με τα χακί, τους μεν απέναντι απ’ τους δε με τα όπλα στο χέρι, στα κράσπεδα του δρόμου.

4 Κατά τη διάρκεια του πολέμου (1914-1918) οι σύμμαχοι αποβίβασαν στη Θεσσαλονίκη τη Στρατιά της Ανατολής, για να προσβάλουν τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες απó τα Νóτια, να βγουν απó το αδιέξοδο που είχε δημιουργηθεί στο δυτικό μέτωπο και να ανακουφίσουν τη Ρωσία. Στην ήδη πολύγλωσση πόλη η άφιξη της στρατιάς της Ανατολής προσθέτει πλήθος νέες αποχρώσεις και γλώσσες. «Πιθανώς η πόλη με το μεγαλύτερο συνωστισμό σε όλη την οικουμένη»: αυτή ήταν η Θεσσαλονίκη του 1916, όπως την είδε Βρετανός δημοσιογράφος. Κάτι ανάλογο μαρτυρά και η περιγραφή του Στρατή Μυριβήλη, στρατιώτη και δημοσιογράφου ανταποκριτή στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο: «Η Σαλονίκη. Πφ! Ανοστότερη από όλες τις φορές που την είδα. Ξένοι, ξένοι, ξένοι! Σέρβοι αξιωματικοί με ωραία κορμιά. Εγγλέζοι αξιωματικοί και φαντάροι κομψότατοι. Γάλλοι όλων των όπλων. Ιταλιάνοι που μας κοιτάζουν με ενδιαφέρον ευκολοεξήγητο. Αράπηδες, Τογκινέζοι, Ιντιάνοι, Ρούσοι, καλόκαρδοι και ευγενικοί, Εβραίοι, Έλληνες. Αυτοκίνητα, αυτοκίνητα, αυτοκίνητα! Θόρυβοι βάρβαροι, άγριοι και αναιδείς. Σκόνη. Ζέστη. Νταβατούρι. Γλώσσες όλων των φυλών. Χρώματα όλων των εθνοσήμων». Το πιο δραματικό ίσως γεγονός την περίοδο αυτή στάθηκε η πυρκαγιά, που εκδηλώθηκε στις 18 Αυγούστου 1917. Με τη βοήθεια του δυνατού βαρδάρη άρχισε να καταστρέφει ταχύτατα και αδιακρίτως αρχοντικά, φτωχόσπιτα, δημόσια κτίρια, εκκλησίες, ακόμη και καράβια, που ήταν δεμένα στο μουράγιο. Ο συμμαχικός στρατός δραστηριοποιήθηκε με τμήματα του μηχανικού, που με πολύ κόπο κατάφεραν να ελέγξουν και τελικά να σβήσουν τη φωτιά, μετά από 32 ολόκληρες ώρες. Ο δυνατός άνεμος, οι στενοί δρόμοι, η έλλειψη νερού, όλα είχαν συμβάλει στην κλίμακα του ολέθρου. 9.500 κτίρια καταστράφηκαν και πάνω από 70.000 άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους. Η παλιά οθωμανική πόλη με τα στενά δρομάκια και τον εβραϊκό πυρήνα είχε καεί. Από τις στάχτες θα ξεπροβάλλει μια σύγχρονη μεγαλούπολη προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις της νέας ελληνικής κοινωνίας. Μεταξύ 1917 και 1923 ο ελληνοτουρκικός ανταγωνισμός κορυφώθηκε με το μικρασιατικό πόλεμο, με την ελληνική απόβαση και κατοχή της Σμύρνης και με την προέλαση στην Ανατολία. Η καταστροφική ήττα από το νέο τουρκικό στρατό του Μουσταφά Κεμάλ οδήγησε σε μια αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών χωρίς προηγούμενο στην ιστορία. Πάνω από 30.000 Μουσουλμάνοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη και την ίδια στιγμή εγκαταστάθηκαν σε αυτήν 92.000 χιλιάδες βίαια ξεριζωμένοι πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Η Θεσσαλονίκη υποβλήθηκε στην πιο ακραία δοκιμασία. Κατάφερε όμως με την προσπάθεια και των ίδιων να ενσωματώσει τους νέους κατοίκους και να ξεπεράσει τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν ως προς τη στέγασή, την επαγγελματική αποκατάσταση και την περίθαλψή τους, χωρίς βέβαια, να είναι λίγοι αυτοί που πέθαναν από τις κακουχίες και τις αρρώστιες.

Μεσοπόλεμος. Το 1926 ιδρύεται η Διεθνής Έκθεση και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στα χρόνια του μεσοπολέμου, η πρωτεύουσα των προσφύγων, η Θεσσαλονίκη, φέρει έντονα τα χαρακτηριστικά της φτώχειας, και της κοινωνικής ανισότητας, και το Μάη του 1936 αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις. Διεκδικώντας βελτίωση των συνθηκών εργασίας τους ξεσηκώνονται πρώτοι οι καπνεργάτες, ενώ ακολουθούν και άλλα σωματεία. Η αγωνιστική εργατική δράση απειλεί την κρατική εξουσία, παραλύει την πόλη και δίνει το πρόσχημα για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά στις 4 Αυγούστου 1936, παραμονή εικοσιτετράωρης γενικής απεργίας. Οι αιματηρές διαδηλώσεις της Θεσσαλονίκης εμπνέουν τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο, που γράφει τον "Επιτάφιο".

Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.

5 Γερμανική κατοχή Η κατάληψη της Aλβανίας από τους Iταλούς, το 1939, αποκαλυπτική των ιταλικών προθέσεων στην περιοχή της ανατολικής Mεσογείου, αποτέλεσε το προοίμιο της επέκτασης του πολέμου και στο βαλκανικό χώρο. Στο ταπεινωτικό ιταλικό τελεσίγραφο της 28 Οκτωβρίου 1940 σύσσωμο το Έθνος απαντά το περίφημο ΟΧΙ. Έτσι άρχισε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος που κατέληξε σε μια σειρά από εντυπωσιακές επιτυχίες στα βουνά της Hπείρου. Τον Απρίλιο του 1941, ο Χίτλερ αποφάσισε να συνδράμει το σύμμαχό του Μουσολίνι. Οι Γερμανοί εισέβαλαν στη χώρα στις 6 Aπριλίου και τρεις ημέρες αργότερα μπήκαν στη Θεσσαλονίκη. Στο τέλος του Mαΐου, η Ελλάδα πέρασε οριστικά στην κατοχή των Γερμανών, ενώ ο βασιλιάς και η κυβέρνηση εγκαταλείπουν την χώρα και σχηματίζεται μια κυβέρνηση ανδρεικέλων. Η Ελλάδα χωρίζεται σε κομμάτια. Οι Γερμανοί δίνουν στους Ιταλούς την Πελοπόννησο, την κεντρική Ελλάδα και τα περισσότερα νησιά, ενώ επιτρέπουν στους Βούλγαρους να πάρουν την Ανατολική Μακεδονία. Η Θεσσαλονίκη και η περιοχή της, ζωτικής στρατηγικής σημασίας, βρίσκονται υπό τον έλεγχο του γερμανικού στρατού. Μέσα σε εντυπωσιακά σύντομο χρονικό διάστημα η πείνα απλώνεται στους δρόμους. Ορισμένοι μετακόμισαν στην ύπαιθρο, όπου ήταν πιο εύκολο να βρουν τροφή, αλλά ούτε οι πρόσφυγες ούτε οι Εβραίοι είχαν ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς με τα χωριά. Συνολικά, πάνω από 5.000 άνθρωποι πέθαναν από την πείνα, πολύ λιγότεροι απ’ ό,τι στην Αθήνα ή στα νησιά. Ήταν πάντως μια καταστροφή που δεν την είχε ξαναζήσει η Θεσσαλονίκη. Κι όμως, όσο φοβερό κι αν ήταν αυτό, για τους Εβραίους της πόλης ήταν μόνο η αρχή. Λιγότερο από το 5% του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης γλίτωσε τους εξευτελισμούς, τα βασανιστήρια, τις εκτοπίσεις. Σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία, από τη Θεσσαλονίκη εστάλησαν στο Άουσβιτς περίπου σαράντα πέντε χιλιάδες άνθρωποι. Μέσα σε λίγες ώρες από την άφιξή τους, οι περισσότεροι είχαν θανατωθεί στους θαλάμους αερίων. Εθνική Αντίσταση Από την πρώτη στιγμή της γερμανικής κατοχής άρχισε να αναπτύσσεται το κίνημα της εθνικής αντίστασης. Ο ελληνικός λαός ατομικά και συλλογικά προέβη σε αυθόρμητες πράξεις αντίστασης, η οποία δεν άργησε να εκδηλωθεί και σε οργανωμένα σχήματα, με την ίδρυση των αντιστασιακών οργανώσεων από το φθινόπωρο του 1941. Στην ελληνική ύπαιθρο o E.Λ.Α.Σ συνεπικουρώντας στις επιχειρήσεις των Συμμάχων ανέλαβε αντάρτικο πόλεμο εναντίον των Γερμανών και των Ιταλών, την πραγματοποίηση δολιοφθορών, την παρεμπόδιση συγκοινωνιών. Παράλληλα στην Αθήνα αλλά και στη Θεσσαλονίκη, οργανώθηκαν απεργίες και άλλες δυναμικές μαζικές εκδηλώσεις, οι οποίες κατάφεραν σοβαρά πλήγματα στην κατοχική εξουσία. Το Μάιο του 1941 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση «Ελευθερία», η οποία τον Ιούνιο του 1941 εξέδωσε την ομώνυμη εφημερίδα, την πρώτη παράνομη εφημερίδα της κατοχής. Οι Γερμανοί κατακτητές και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, προκειμένου να αναχαιτίσουν το διαρκώς ογκούμενο ρεύμα της αντίστασης κατέφυγαν στην κτηνώδη μέθοδο των αντιποίνων σε βάρος αθώων πολιτών. Κάθε υποψία αντιστασιακής συμμετοχής αντιμετωπιζόταν με καταδίκη σε θάνατο και κάθε θάνατος Γερμανού στρατιώτη τιμωρούνταν με εκτέλεση αρκετών πατριωτών, οι οποίοι επιλέγονταν από τους εκατοντάδες φυλακισμένους του στρατοπέδου «Παύλος Μελάς» Συνήθεις τόποι εκτελέσεων ήταν το Γεντί-Κουλέ, τα Σφαγεία, η κοίτη του Γαλλικού, η τούμπα των Διαβατών. Βαρύ τίμημα για την αντιστασιακή τους δράση πλήρωσαν αρκετά χωριά του κάμπου της Θεσσαλονίκης (Κουφάλια, Καλοχώρι, Χαλκηδόνα) και ο μαρτυρικός Χορτιάτης, όπου στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 οι Γερμανοί κατακτητές ξεσπούν σε πράξεις

6 παράφορης βίας με αφορμή το θάνατο ενός Γερμανού λοχία και τον τραυματισμό ενός υπολοχαγού από τους αντάρτες. Οι Γερμανοί στρατιώτες συνεπικουρούμενοι από ταγματασφαλίτες σκοτώνουν βρέφη, βιάζουν, εκτελούν εν ψυχρώ, καίνε και λεηλατούν. Συγκεντρώνουν όσους δεν έχουν εγκαταλείψει το χωριό στο φούρνο του Γκουραμάνη και το σπίτι του Νταμπούδη, μετατρέποντας τους δύο χώρους σε νέα κρεματόρια. Ο απολογισμός θα είναι τραγικός: 149 νεκροί, από τους οποίους οι 51 ανήλικοι και από αυτούς οι 36 κάτω των 10 ετών, ακόμη και αβάπτιστα βρέφη. Απελευθέρωση Για άλλη μια φορά ο μήνας Οκτώβριος αναδεικνύεται σε μήνα απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης. Ανήμερα του Αγίου Δημητρίου το 1944 ο απελευθερωτικός στρατός εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη, για να βάλει τέλος στη γερμανική κατοχή. Συγχρόνως η λαϊκή οργή αναζητά τους απανταχού δοσίλογους και συνεργάτες των κατακτητών, οι περισσότεροι των οποίων γνωρίζουν φριχτό τέλος. Την ξεχωριστή εθνική έξαρση περιγράφει ο Γιώργος Ιωάννου ο οποίος έζησε ως παιδί τη μεγάλη μέρα: «Πανζουρλισμός. Φιλιόμασταν, αγκαλιαζόμασταν, δεν ξέραμε τι λέμε από την ταραχή μας. Λέγαμε «Χριστός Ανέστη», λέγαμε «Ελευθερία», «Ποτέ ξανά». Σάμπως να ’ταν στο χέρι μας, αλλά έτσι νομίζεις σε τέτοιες στιγμές...».

Σύγχρονη Ιστορία Στα χρόνια του Εμφυλίου. Ο εμφύλιος πόλεμος διήρκεσε από τον Μάρτιο του 1946 έως τον Αύγουστο του 1949. Ξεκίνησε με μια σειρά ένοπλων συγκρούσεων μεταξύ των κυβερνητικών δυνάμεων και των δυνάμεων των αριστερών οργανώσεων. Η αρχή του Εμφυλίου Πολέμου έγινε στις 30 Μαρτίου 1946, όταν μια ομάδα πρώην ανταρτών επιτέθηκε στο Σταθμό Χωροφυλακής του Λιτοχώρου. Η Θεσσαλονίκη έγινε με τους μήνες η πρωτεύουσα των «ανταρτόπληκτων», στην οποία υπήρχαν ισχυρές δυνάμεις ασφαλείας και μεγάλη παράδοση αντεκδικήσεων από τους παλιούς συνεργάτες των Γερμανών που τώρα ήταν «νόμιμοι». Επιπλέον ως βάση του εθνικού στρατού παρείχε δυνατότητες αποκλεισμού περιοχών και αεροπορικών βομβαρδισμών. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την περίοδο του Εμφυλίου έγιναν στο Επταπύργιο εκατοντάδες εκτελέσεις έπειτα από αποφάσεις των στρατοδικείων. Έτσι, η Θεσσαλονίκη απέκτησε κατά τον Εμφύλιο τα θεσμικά χαρακτηριστικά μιας πόλης υπό αμυντική ιδιοσυγκρασία. Σε αυτήν, την «πρωτεύουσα της Ήττας», κατέφευγαν όλο και περισσότεροι κάτοικοι των χωριών της Μακεδονίας. Ήταν άνθρωποι που φοβήθηκαν το Δημοκρατικό Στρατό ή τα ΜΑΥ ή τον εθνικό στρατό και άρχισαν να ζουν υπό σκοτεινές συνθήκες στην πόλη κάνοντας δουλειές του ποδαριού. Αυτή την περίοδο η πόλη ζει έντονα τη μετάβαση από τη σφαίρα της βρετανικής επιρροής στην ανάληψη του ελέγχου από την Αμερική. Το Μάιο του 1948 δολοφονείται ο αμερικανός δημοσιογράφος του CBS, Τζωρτζ Πολκ, ο οποίος είχε έρθει στη Θεσσαλονίκη, για να καλύψει τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. Μια δολοφονία για την οποία κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη ο επίσης δημοσιογράφος Γρηγόρης Στακτόπουλος. Τον επόμενο χρόνο, 1949, μετά από πολυετείς εργασίες αναστύλωσης παραδίδεται στους πιστούς ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος είχε καταστραφεί από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Αστικοποίηση. Στην περίοδο 1952-63 συντελέστηκε μια διαδικασία αστικοποίησης του πληθυσμού στην Ελλάδα, κατά την οποία η αναλογία αγροτικού-αστικού τομέα ανατράπηκε υπέρ του δεύτερου. Οι δομικές αλλαγές που σημειώθηκαν αποτυπώνονται κυρίως στην εργασία, στην κατανάλωση και στα κυβερνητικά μέτρα για τη σταθεροποίηση και την ανάπτυξη της οικονομίας. Στη Θεσσαλονίκη το 1951

7 επαναλειτουργεί η Διεθνής Έκθεση, ενώ το 1957 ξεκινά τη λειτουργία της η Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή, η οποία, το 1990, μετασχηματίζεται στο Πανεπιστήμιο Μακεδονία. Το 1960 εγκαινιάζεται το Καυταντζόγλειο Στάδιο, 40.000 θέσεων, το οποίο θα αποτελέσει έκτοτε σπουδαία κυψέλη αθλητισμού και την ίδια χρονιά διοργανώνεται το πρώτο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το οποίο, στα χρόνια που ακολουθούν, καθιερώνεται ως το μεγαλύτερο φεστιβάλ της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Επιπλέον το 1957 εγκαινιάζεται το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, στο οποίο θα εκτίθενται έκτοτε οι εξαιρετικοί θησαυροί της Μακεδονίας. Πολιτική πόλωση. Στις 22 Μαΐου του 1963, στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Σπανδωνή πέφτει θανάσιμα τραυματισμένος ο βουλευτής της ΕΔΑ και υπέρμαχος της ειρήνης, Γρηγόρης Λαμπράκης. Γρήγορα αποδεικνύεται ότι δύο παρακρατικοί αποτελούν τους φυσικούς αυτουργούς του εγκλήματος. Ωστόσο, η αναζήτηση των ηθικών αυτουργών του εγκλήματος οδηγεί σε ταχύτατες και καταλυτικές για τον τόπο πολιτικές εξελίξεις. Η κατακραυγή για τη δολοφονία Λαμπράκη ήταν τόσο μεγάλη που οδήγησε σε παραίτηση της κυβέρνησης Καραμανλή μέσα σε λιγότερο από τρεις εβδομάδες από το έγκλημα (11 Ιουνίου 1963). Το Σεπτέμβριο ο ανακριτής Χρήστος Σαρτζετάκης σε συμφωνία με τον εισαγγελέα Δελαπόρτα διέταξε την προφυλάκιση των ανώτατων αξιωματικών της χωροφυλακής, διαλύοντας κάθε αμφιβολία στην κοινή γνώμη για την εμπλοκή κράτους και παρακρατικών στη δολοφονία Λαμπράκη. Το Νοέμβριο διεξήχθησαν εθνικές εκλογές τις οποίες κέρδισε η Ένωση Κέντρου. Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η «Νεολαία Λαμπράκη», της οποίας πρώτος πρόεδρος εκλέχτηκε ο Μίκης Θεοδωράκης. Το 1966 αποκαλύπτεται σε ανασκαφές η αρχαία Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης, η οποία τις επόμενες δεκαετίες θα αποτελέσει έναν από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της πόλης. Η κατάλυση της δημοκρατίας. Με την εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος στις 21 Απριλίου του 1967 το κοινοβουλευτικό πολίτευμα καταλύθηκε και οι συνωμότες αξιωματικοί με αρχηγό το συνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο επιβλήθηκαν εκμεταλλευόμενοι την απαξία στην οποία είχαν οδηγηθεί οι πολιτικοί θεσμοί, αλλά και την αδράνεια του θρόνου. Στοχεύοντας στην άμεση εδραίωσή της η στρατιωτική χούντα επιδίωξε να εξουδετερώσει, συχνά με βίαιο τρόπο, κάθε πιθανή απόπειρα αμφισβήτησής της, από όπου κι αν προερχόταν. Στο στράτευμα και σε στελέχη του δημόσιου τομέα έγιναν εκκαθαρίσεις και απολύσεις. Όσοι θεωρήθηκαν πολιτικοί αντίπαλοι του καθεστώτος φυλακίστηκαν, εκτοπίστηκαν σε ξερονήσια και υπέστησαν βασανιστήρια που έφταναν στη φυσική τους εξόντωση. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 ήταν μια μαζική διαδήλωση λαϊκής αντίθεσης στο καθεστώς της Χούντας των Συνταγματαρχών. Η εξέγερση ξεκίνησε στις 14 Νοεμβρίου 1973, για να κλιμακωθεί τις επόμενες μέρες και να λήξει με αιματοχυσία το πρωί της 17ης Νοεμβρίου, έπειτα από μια σειρά γεγονότων που ξεκίνησαν με την είσοδο αρμάτων μάχης στον χώρο του Πολυτεχνείου. Είχε και η Θεσσαλονίκη το δικό της “Πολυτεχνείο”, τις δικές της μεγάλες αντίστοιχες αντιδικτατορικές -και πολύ λίγο μέχρι σήμερα γνωστές- εκδηλώσεις. Βέβαια, τα γεγονότα στην Πολυτεχνική Σχολή Θεσσαλονίκης, εκείνο το σημαδιακό Νοέμβρη του 1973, δεν ήταν στην ίδια έκταση με τα αντίστοιχα γεγονότα της Αθήνας, ούτε είχαν τις ίδιες πανελλαδικές διαστάσεις, ούτε θύματα. Παρ’ όλα αυτά όμως, η αντιδικτατορική εξέγερση και στο Πολυτεχνείο της μακεδονικής πρωτεύουσας,

8 αποτέλεσε ένα σπουδαίο αντιφασιστικό γεγονός. Το 1974 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα την αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Η σύγχρονη Θεσσαλονίκη. Το 1978 μεγάλος καταστρεπτικός σεισμός 6,5 βαθμών της κλίμακας ρίχτερ προκαλεί μεγάλες καταστροφές στην πόλη και το θάνατο 49 ανθρώπων, 29 εκ των οποίων από την κατάρρευση μιας οικοδομής στην πλατεία Ιπποδρομίου. Σε ολόκληρη την πόλη δημιουργούνται καταυλισμοί με σκηνές για τη στέγαση των πολιτών. Το 1979 ιδρύεται το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το πρώτο ίδρυμα σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα. Το 1982 εγκαινιάζεται το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα για τη διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης και το 1983 ιδρύεται από το Δήμο Θεσσαλονίκης το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης για τη διάσωση ιστορικών αρχείων της πόλης και την ανάπτυξη των ιστορικών σπουδών για τη Θεσσαλονίκη. Παράλληλα ξεκινάει τη λειτουργία του το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο μετά από δωρεά του ζεύγους Αναστασίας και Γεωργίου Βαφόπουλου, ενώ το 1985 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει την επέτειο των 2.300 ετών από την ίδρυσή της με πλήθος καλλιτεχνικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Από το 1988 έως το 1999 με τις αλλαγές που επέρχονται στο γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης η Θεσσαλονίκη αποκτά όλο και περισσότερες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις με τον ευρύτερο χώρο της διεκδικώντας το ρόλο του πρωταγωνιστή στην ανάπτυξη των σχέσεων της Ελλάδας με τις γειτονικές χώρες και του οικονομικού και πολιτιστικού κέντρου της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων. Το 2012 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει το ιστορικό ορόσημο των 100 ετών από την απελευθέρωση της.

Επίλογος. Η Θεσσαλονίκη, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ελλάδας, κατά την περίοδο 1912-2012 μεταμορφώθηκε σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή μεγαλούπολη, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και την αναδιοργάνωση του ελληνικού έθνους. Πλεονεκτήματά της η σημαντική γεωπολιτική θέση της στο χώρο της νοτιανατολικής Ευρώπης, αλλά και οι δεσμοί φιλίας με τους λαούς της Βαλκανικής, τα εύφορα εδάφη της ενδοχώρας, το λιμάνι της που αποτελούσε και συνεχίζει να αποτελεί σταθμό του διαμετακομιστικού εμπορίου, οι χερσαίοι δρόμοι, η βιομηχανική υποδομή και η μεγάλη επιχειρηματική παράδοση της πόλης. Στη διάρκεια της εκατονταετίας η πόλη κλήθηκε να αντιμετωπίσει σοβαρά προβλήματα. Χιλιάδες Μουσουλμάνοι πρόσφυγες από διάφορες περιοχές της Μακεδονίας την κατέκλυσαν το 1912, γεγονός που προκάλεσε σοβαρές ελλείψεις σε τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Παράλληλα προέκυψε ο κίνδυνος εκδήλωσης επιδημικών ασθενειών. Ανάλογα προβλήματα δημιουργήθηκαν έπειτα από τη μικρασιατική καταστροφή με την άφιξη των χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων αλλά και κατά τη διάρκεια της κατοχής. Πάντως παρά τις δυσχέρειες η Θεσσαλονίκη κατάφερε να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες επιβίωσης εξασφαλίζοντας παράλληλα την ειρηνική και χωρίς προβλήματα διαβίωση των πληθυσμών που ζούσαν σε αυτή. Το τέλος του εμφυλίου πολέμου και των εσωτερικών διαμαχών ακολουθεί οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική άνθηση. Χαρακτηριστική είναι η συμβολή της Θεσσαλονίκης στον εμπορικό και τεχνολογικό τομέα σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, κυρίως με την διοργάνωση και λειτουργία της Διεθνούς Έκθεσης. Σημαντικό κομμάτι της ελληνικής κληρονομιάς, η κοσμοπολίτισσα του Θερμαϊκού, ζωντανό ιστορικό μουσείο αλλά και σύγχρονη πολυπληθής πόλη, διαδραματίζει το δικό της ξεχωριστό ρόλο αλλά και συμπορεύεται στον αγώνα για το κοινό μέλλον.

9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Mark Mazower (2006), Θεσσαλονίκη, η πόλη των φαντασμάτων, Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια.  Θεόδωρος Γκλαβέρης, Ο κάμπος της Θεσσαλονίκης.  www.biblionet.gr (20-11-2012)  http://thessaloniki2012.gr  http://www.thessaloniki.gr  http://www.fhw.gr  http://www.agelioforos.gr  Η Kαθημερινή, Επτά Ημέρες, Η Ελλάδα τον 20ο αιώνα. 1960-1965, 5 Δεκεμβρίου 1999, 1965-1970, 12 Δεκεμβρίου 1999.