«2 ΘΕΜΑ
ΣΗΜΕΡΑ ΣΑΒΒΑΤΟ 12 ΚΥΡΙΑΚΗ 13 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013
Γράφει ο Α.Γ. Κουκουλάς
Περί ελευθερίας
Στον Οκτώβριο, μήνα γιορτής της νίκης της Ελλάδας κατά του φασισμού και επέτειος διδαχής της περί ελευθερίας, αφιερώνεται το σημερινό σημείωμα σε μία σειρά ανάλογων για τη μεγάλη επέτειο που πλησιάζει. Η ελευθερία, ύπατος σκοπός της συνειδητοποιημένης πράξης και κατά τις θεωρίες του φυσικού δικαίου δικαίωμα φυσικό, αναφαίρετο και απαράγραπτο, είναι ως αξία ανυπολόγιστη και ως έννοια δισυπόστατη. Ως προς την τελευταία, τούτο από τη μία πλευρά σημαίνει τη δυνατότητα αποφυγής πιεστικών καταστάσεων επί του ατόμου και από την άλλη, τη δυνατότητα υλοποίησης επιθυμιών εκ μέρους του χωρίς καμία δέσμευση. Κάτι ανάλογο βρίσκει κανείς στο «Μεσσηνιακό» του ρήτορα Αλκιδάμα, ο οποίος υποστήριζε, ότι «ελεύθερους όλους τους κατέστησε ο Θεός, κανένα δεν κατέστησε δούλο η φύση» ή στα λόγια του Σίλλερ: «Ο άνθρωπος πλάστηκε ελεύθερος ακόμα και αν είναι αλυσόδετος». Αλλά κάτι παρόμοιο, ως διατύπωση ενός συνοπτικού όρου σε μία προσπάθεια προσέγγισης της ιδέας της ελευθερίας, θα μπορούσε να διατυπωθεί αρνητικά, δηλαδή «με την απουσία του καταναγκασμού», που δηλώνει ταυτόχρονα και «την απόλυτη ελευθερία». Αλλά αυτό πιστεύω, ότι μπορεί να λειτουργήσει εκτός από ορισμένες μορφές της πχ. πνευματική ελευθερία, είτε σε μία κοινωνία αγγέλων, είτε σε μία περίοδο εκτός κοινωνικής ζωής. Μία ανάλογη περίοδος, ήταν η πρωτόγονη περίοδος της ανθρωπότητας. Τότε που το άτομο ήταν απαλλαγμένο από οποιοδήποτε καταναγκασμό, εκτός εκείνων που του επέβαλε η φύση. Από τη στιγμή που δε μπορεί να υπάρξει αυτοδέσμευση ή εκούσιος αυτοπεριορισμός, τότε θα πρέπει να οδηγηθούμε κατά την άποψή μου, στη λογική του μέτρου κατά τη διανομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων για την οποία έκανε λόγο ο Βίκτωρ Ουγκώ (αληθινή ελευθερία δεν είναι το δικαίωμα να κάνει κανείς ό, τι θέλει, αλλά ό,τι έχει δικαίωμα να κάνει) έστω και αν υφίσταται κίνδυνος της σχετικότητας της ελευθερίας. ΄Ενας κίνδυνος που ο βαθμός του, έχω την άποψη, ότι πρέπει να επιμετρηθεί κάτω από τη διαπίστωση του Πλάτωνος στην Πολιτεία του «Η υπερβολική ελευθερία στους ιδιώτες και στην πόλη, φαίνεται ότι δεν οδηγεί σε τίποτα άλλο, παρά στην υπερβολική δουλεία». Κάτω από τα προηγούμενα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί, ότι «ως ελευθερία νοείται η δυνατότητα του ατόμου να ενεργεί με τη θέλησή του, χωρίς βέβαια με τις ενέργειές του, να περιορίζει την ελευθερία του συνανθρώπου του». Υποθέτω, ότι εκεί στηρίζεται η άποψη του Βολταίρου (η ελευθερία μας τελειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου» ή το απόφθεγμα του Κουμφούκιου (μην κάνεις στον άλλον ότι δεν θα ήθελες
να κάνουν σε σένα) ή τέλος εκείνο που δίδαξε ο Χριστός (ό,τι εσύ μισείς μην κάνεις στον αδελφό σου). Εκτιμώ ότι αυτά δεν αντιστρατεύονται την ουσία της έννοιας της ελευθερίας, αφού πρωταρχικός νόμος της πράξης για την οποία έκανα λόγο στην αρχή είναι: «να είσαι ελεύθερος ή να πράττεις σύμφωνα με το νόμο ή τον κανόνα της ελευθερίας». Η συμμόρφωση ή η σύμπτωση προς αυτό το νόημα που από τίποτα σε τελευταία ανάλυση αιτιοκρατικά δεν εξαρτάται, βάζει τους ειδικότερους κανόνες και τελικά στην πράξη τη σφραγίδα της ελευθερίας, η
οποία κατά τον Κ. Τσάτσο «όσα είναι τα ανθρώπινα προβλήματα τόσες είναι και οι ελευθερίες». Αν οι ειδικοί μπορεί να διαφωνούν για τα όρια της ελευθερίας δικαιώνοντας τον Αβραάμ Λίνκολν, που παραπονιόταν ότι «ο κόσμος ουδέποτε είχε ένα καλό ορισμό ελευθερίας» και στον τρόπο κατάκτησή της, όλοι συμφωνούν με την αξία της. ΄Ισως να διαφωνούν με το πόσο αξίζει, αλλά αυτό δεν αναιρεί το προηγούμενο. Μπορεί ακόμη να διαφωνούν με το εάν η ουσία της είναι θετική ή αρνητική, πνευματική ή υλική, ψυχολογική ή οικονομική, αν εμφανίζεται με μία ή πολλές και ίσως αλληλοσυγκρουόμενες μορφές, αλλά πάντως ως προς την αξία της, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία. Ως προς την προηγούμενη, τούτο δηλώνεται και με τη διακήρυξη της αμερικάνικης ανεξαρτησίας το 1776 που είχε συντάξει ο Τζέφερσον. Αξιοσημείωτο είναι το τμήμα που καθόριζε, ότι «όλοι οι άνθρωποι πλάστηκαν ίσοι. Προικίστηκαν από το δημιουργό με ορισμένα αναφαίρετα δικαιώματα και μεταξύ αυτών είναι η ζωή και η ελευθερία». Ανάλογη είναι και η διατύπωση της δήλωσης των δικαιωμάτων του ανθρώπου που έγινε στη Γαλλία το 1879. ΄Ολοι οι άνθρωποι, αναφέρεται εκεί, γεννήθηκαν ελεύθεροι και με ίσα δικαιώματα, αν και θα μπορούσε να παρατηρηθεί ο αντίλογος του Ζαν
Ζακ Ρουσσώ: «ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, αλλά είναι παντού δεσμώτης». Γιατί είναι τόσο σπάνια η ελευθερία; ρωτάει ο Βολταίρος στα 1764. ΄Ισως γιατί είναι το υπέρτατο αγαθό. Ίσως γιατί είναι πολύ ελεύθερη η ελευθερία για να ερμηνεύεται μόνο με έννοιες, ορισμούς και διατυπώσεις. Η ελευθερία είναι φυσικό γνώρισμα. Δεν γεννιόμαστε μόνο έχοντας μέσα μας την ελευθερία, αλλά γεννιόμαστε επίσης μέσα στην ανάγκη να την διατηρήσουμε. Αλλά θέλει αρετήν και τόλμην, όπως έγραφε ο Κάλβος. Τίμημά της η συνεχής επαγρύπνηση. Γιατί είναι μέσο και σκοπός μαζί, όπως έγραφε ο Ουγκώ, κάστρο που παίρνεται με το σπαθί, όπως γράφει ο Καζαντζάκης. Πως μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτό; Νομίζω, ότι η λογική του μέτρου είναι η καλύτερη. Στόχος θα πρέπει να είναι η διατήρηση ενός κοινά παραδεκτού βαθμού ελευθερίας που θα προάγει πχ. την κοινωνική ευημερία, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την ανάπτυξη αισθήματος κοινωνικής ευθύνης, σαν αποτέλεσμα επίμονης και συνεχούς εκπαίδευσης. Βεβαίως σε σχέση με το προηγούμενο προκύπτει σειρά ερωτημάτων. Ποιοι θα καθορίσουν το περιεχόμενο και τον τρόπο της εκπαίδευσης; Μήπως αυτή θα αποτελεί μια εξευγενισμένη μορφή ομαδικής πλύσης εγκεφάλου για καθορισμό προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς; Τι περιεχόμενο θα δοθεί σ΄ αυτήν; Θα είναι ο άνθρωπος ελεύθερος να δράσει μέχρι το σημείο που η συμπεριφορά του δεν θα θίγει τους άλλους ή θα απαγορευθούν οι ενέργειες που επιδρούν επικίνδυνα πάνω στον ίδιο το δράστη, με τη σκέψη, ότι οι συνέπειες της αλόγιστης ενέργειας επιβαρύνουν το κοινωνικό σύνολο; Ποιος θα καθορίσει τα μέτρα και σταθμά σε μια έννοια τόσο υποκειμενική και άϋλη, όπως η ελευθερία; Το πρόβλημα νομίζω, ότι δεν είναι τεχνικό, αλλά πολιτικό και πολιτιστικό. Ασφαλώς κοινωνιολογικό και παιδείας λχ. Το άτομο πρέπει το ίδιο να γνωρίζει πότε μία πράξη του μπορεί να διέπεται από το πνεύμα επιδίωξης του προσωπικού συμφέροντος και πότε αυτή πρέπει να γίνεται με βάση ηθικές αξίες και με αίσθημα αγάπης προς τον πλησίον και αλτρουϊσμού προς την ολότητα. Αυτοί που έχουν ελευθερία πρέπει να γνωρίζουν τα σύνορα μεταξύ κοινωνικής ευθύνης και εγωιστικής αυθαιρεσίας. Τότε είναι βέβαιο, ότι για την ελευθερία «θα δακρύσει από χαρά ο ήλιος», όπως γράφει στο στίχο του ο Ελύτης και θα έχουν αποδείξει πως ανήκουν σε κείνους που έχουν βιώσει το περιεχόμενο της φράσης του Βολταίρου: «Το να σκέπτεται κανείς ελεύθερα είναι ωραίο. Το να σκέπτεται ορθά, είναι ωραιότερο».