1
Tavad falavandiSvilebis sagvareulos istoriuli narkvevi saqarTvelos istoriaSi erT-erT warCinebulTa gvars miekuTvnebian Tavadi falavandiSvilebi. vaxuSti batoniSvilis naSromSi `aRwera samefosa saqarTvelosa~ Tavad falavandiSvilTa gvaris Sesaxeb aRniSnulia, rom `mTavarTa Soris awindelTa JamTa warCinebulesni da SemZlebelni~ arian `falavandiSvilebi, amaT erTobasa Sina aqundaT mamulni imereTs da qarTlsa Sina, da Semdgomad ganyofisa samefosa, erTi Zma iqiT da erTi aqaT daSTnen, viTarca aCens mamulni da sigelni maTni~.1 qarTl-kaxeTis mefis, giorgi XII-is, vaJi - ioane batoniSvili Tavis TxzulebaSi `SemoklebiT aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa~ - Tavad falavandiSvilebis warmoSobis Sesaxeb wers Semdegs: `falavandiSvilni, eseni iyvnen mosaxleni, pirvel naxCevanis nawilsa Sina erinjayad wodebulsa scxovrebden mun welsa qristes aqeT 1184-sa, xolo ukanasknel amaTni winaparni siavkacisa gamo mefeman somexTagan gamorekna da movidnen axalcixes da mun scxovrebden. Semdgomad amisa welsa 1600, ra daipyres saaTabego TurqTa, maSin maTgani romelnime gaTaTrden da darCnen axalcixes, xolo sxvani gardmovidnen da mefeman luarsab uboZa mamuli ZaRinis xeobasa Sina da daasaxla mun da vinaidgan Zveladca iyvnen keTilni da mesamesa xarisxis TavadaTca ixseneboden ama mefeman luarsabman miiRo mesamisa Tavadobisa xarisxiTa welsa qristes aqeT 1615-sa Sina da iwodebian falavandianad, vinaTgan amaTgan gvarTa pirvel Jamsve falavanobisa gamo gaugvardaT da aw arian eseni mosaxleT: 1) glaxas Svilebi, 2) zurabis Svilebi, 3) rostomis Svilebi, 4) zaalis Svilebi, 5) beris Svilebi, xolo romelnime saxloben imereTs~.2 pirveli dokumenturi cnobebi Tavad falavandiSvilebis Sesaxeb qarTul istoriul wyaroebSi gvxvdeba XV saukunis dasawyisidan.3 falavandiSvilTa gvari warmomdgari unda iyos saxelidan `falavandi~, iseve rogorc saxelidan `javaxi~ momdinareobs gvari javaxiSvili.4 am sagvareulos uZvelesi, istoriulad cnobili warmomadgeneli, aris falavand falavandiSvili.5 istoriuli sabuTis cnobiT, 1401 wels saqarTvelos mefe giorgi VII-m (1393-1407), falavand falavandiSvils da mis Zmebs ivane meRvineTuxusess, vardans, qirqiSs da giorgis, uboZa mamuli imereTSi - soflebi Cixa da dunTa.6 1401 wels gacemul sigelSi aRniSnulia - `... da meRvineTuxucesi, gueajnes da mogvaxsenes, raTamca muqafad Cven samkvidrod, samamulod sigliTa amiT miuboZeT. dagvajera RmerTman da vismineT aja da moxseneba maTi da Cixas dunTa samkvidroT samamulo sigliTa amiT miuboZeT misiTa mTiTa, bariTa, veliTa, mindoriTa, SesavliTa, WaliTa, wisqviliTa, mzRvriTa samarTlianiTa, saZebriTa da uZebriTa yovliTa. gqondes Tqven, falavandisSvilTa falavandsa, meRvineTuxucessa ivanes, vardans, qirqiSs, SvilTa da momavalTa TqvenTa yovelTave Cixas dunTa momzRvrebiTa misiTa samarTlianiTa yovliTa... aw vinca naxoT brZaneba da sigeli ese Semdgomad CuenTa mefeTa, dedofalTa, karisa Cvenisa vazirTa, didTa da mcireTa, meremeTa, mekuluxeTa, xorblis mkrefelTa, baziarTa, mparavTa, meZebarTa, mesabanjreTa da yovelTave ase daumtkiceT... daiwera brZaneba da sigeli ese indiktionsa mefobisa Cvenisa kv [26], qronikons pT [89+1312=1401], xeliTa Cvenisa karisa mwignobris TavkbilisZis maxareblisaTa. vamtkiceb mefe giorgi. mona RmrTisa kostantine batoniSvili vamtkiceb nebiTa RmrTisaTa.
2 kirialeison. ese viTa RmrTiv gvirgvinosanTa mefeT mefesa giorgis maTi erTgulni ymani falavandisSvili falavandi da Zmani misni meRvineT-uxucesi iovane, vardan da maTni Svilni Seuwyalebia da samkvidro da samamulo qveyana dunTa uboZebia, Cven, qristes RmrTisa mier qarTlisa kaTalikozi elioz, ama sigelsa kanoniTa vamtkicebT~.7 mTeli me-XV saukunis manZilze Tavadi falavandiSvilebi dasavleT saqarTveloSi, kerZod imereTSi, moRvaweobdnen. 1401 wlidan, vidre 1488 wlebamde, falavandiSvilebis moRvaweobis Sesaxeb istoriul wyaroebSi TiTqmis aranairi cnobebi ar Semonaxula. amasTan dakavSirebiT, me-XIX saukunis cnobili mkvlevari T.Jordania aRniSnavda - `es mxolod imis momaswavebelia, rom XIII-XV saukuneTa istoria, gansakuTrebiT imereTisa, metad mokled aris Setanili qarTlis cxovrebaSi, anu xSirad calis sityviTac ar aris aRniSnuli~.8 amirejib qucna gabeliZem XV saukunis dasawyisSi Sewirulobis wigni (sigeli) ulumbis RvTismSoblis saxelobis monasters Seswira. am Sewirulobis sigelSi aRniSnulia - `rodes falavandiSvilis saqmez/ed/a mefeT-mefema aleqsandrema SexuTa ali, orni Zmani papis C/e/misa da daiWires da tyavebi dahxades da bziT datenes alinjas. aiRes ali misad sanuqfod~.9 XV saukunis II naxevarSi, erTiani saqarTvelos monarqiis daSlis Semdeg, warmoiSva qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebi da samcxe-saaTabagos samTavro. politikurad daSlil saqarTveloSi didi da mcire saTavadoebis Camoyalibeba mimdinareobda calkeul samefos SigniT, magram iyo SemTxvevebi, rodesac erTi saTavados mflobeloba ori samefos teritoriaze vrceldeboda. droTa ganmavlobaSi amgvar saTavadoTa teritoriac gaiyo da maTi mflobeloba calkeul samefoTa SigniT SemoisazRvra. vaxuSti batoniSvilis cnobiT, aseTi saTavado iyo safalavandiSviloc.10 am drosaa savaraudo falavandiSvilTa saTavados Seqmna. Tavad falavandiSvilebis rezidencia sofel oqonaSi da ceronisSi iyo. XVI-XVIII ss-Si iq maT sasaxle, cixe-simagre da karis eklesia hqondaT. maTi sagvareulo saZvale oqonis monasterSi iyo. maT saTavadoSi Semdegi soflebi Sedioda - oqona, ceronisi, avnevi, ZaRini, knolevi, oJora, metexi, balTa, axaSeni, RarisTavi, Worbauli, muxauri, beymari da xundisubani.11 falavandiSvilTa saTavados, iseve, rogorc sxva saTavadoebs, samarTavad unda hyoloda Tavisi moxeleebi (mouravi, mdivani, mamasaxlisi, xelosani da sxv.), magram amis Sesaxeb cnobebi istoriul wyaroebSi ar aris daculi. Tavad falavandiSvilTa aznaurebi iyvnen: gogibaSvilebi, SalbeliqiSvilebi, SalibaSvilebi, samarRaniSvilebi, laSxebi, nadiraZeebi, xuciaSvilebi da naglaZeebi.12 safalavandiSvilos, rogorc qarTlis samefos saTavados, Camoyalibeba sasisxlo davam ganapiroba. ramin (III) gabeliZis saxelTan dakavSirebulia, 1488 wlis Tavad falavandiSvilebTan sasamarTlo dava. 1488 wlis sabuTis mixedviT, amirejib ramin (III) gabeliZis Zmam mokla siaoS falavandiSvilis mama aleqsandre. imereTis mefis aleqsandre II-is (1484-1510) ganCinebiT ramin (III) gabeliZem siaoS falavandiSvilsa da mis Zmebs - bevrozs, zviads, beJans, CiJans, falavands, rusis, mzeWabuks, daviTsa da ivanes sisxlis fasSi misca `oqona monasteri da sofeli sxviTa eklesiebiTa~. sasisxlo ganCinebis sabuTs axlavs TariRi, rodesac gaica es dokumenti - `daiwera sigeli brZaneba ese Cueni indiktionsa mefobisa Cuenisasa samsa, qoronikonsa rov (176+1312=1488), Tuesa ivlissa erTsa, quTaTis, dResa orSafaTsa~.13
3 imave sasisxlo davis faqts, gabeliZe-falavandiSvilTa Soris konfliqts, gadmogvcems amirejib qucna (III) gabeliZis mier XVI s.-is II meoTxedSi gacemuli dokumenti.14 1484-1510 wlebs Soris Sedgenili sabuTis mixedviT, siaoS/SioS falavandiSvili da misi saxlikaci farnaozi mowmed ixseniebian sasisxlo sigelSi, romelic imereTis mefe aleqsandre II-m kaxaber TofuriZes uboZa.15 1503 wlis sabuTis mixedviT, siaoS falavandiSvilis Zmam, zviadma, monawileoba miiRo sasisxlo davis ganCinebaSi Tavad jafariZeebsa da svanebs Soris, romelic imereTis mefe aleqsandre II-m Tavad jafariZeTa sasargeblod gadawyvita.16 siaoS falavandiSvilis Zma falavandi, romelsac meRvineTuxucesis saxelo ekava, ramdenime istoriuli sabuTis damweri iyo, kerZod: 1495 wels imereTis mefis, aleqsandre II-is, mier gelaTis taZrisaTvis micemuli glexebis Sewirulobis wignisa,17 1498 wels bagratis (SemdgomSi muxran-batonis) mier damtkicebuli qvenifnevel erisTavis 18 Sewirulobis wignisa, SiomRvimis monastrisadmi da imereTis mefis, aleqsandre II-is, mier ivane maRlaquelisZisaTvis boZebuli sasisxlo sigelisa, gelaTis taZrisaTvis micemuli glexebis Sewirulobis wignisa.19 siaoS falavandiSvilma Tavis ZmebTan, bevrozTan da zviadTan, erTad oqonis maxloblad, sofel gomarTaSi, erTnaviani, darbazuli tipis eklesia aaSena, romelmac Cvenamde sakmaod dazianebuli saxiT moaRwia. gomarTis eklesia, erT dros, mTlianad iyo moxatuli. eklesiis CrdiloeTis kedelze pilastrebs Soris Semonaxulia qtitorebis siaoS, bevroz da zviad falavandiSvilebis portretebi, romelsac axlavs asomTavrulad ganmartebiTi freskuli warwerebi.20 aseve, siaoS falavandiSvili sofel oJoris maxloblad mcire eklesiis warweraSi ixsenieba - `wmidao RmrTismSobelo meox eqmen siaoSs aleqsandres Zesa~.21 Tavad falavandiSvilebis saTavado, iseve rogorc Sida qarTlis sxva saTavadoebi, kerZod, amilaxvrebis, maCablebis, favleniSvilebis, amirejibebis, xidirbegiSvilebis, diasamiZeebis, TaqTaqiSvilebis da sxv., qarTlis samefos memarjvene sadroSos Seadgenda. memarjvene sadroSos spasalarebad, anu sardarebad, tradiciulad, Tavad amilaxvarTa gvaris warmomadgenlebi iyvnen.22 XVI saukunidan moyolebuli Tavad falavamdiSvilTa gvaris warmomadgenlebi qarTul istoriul sabuTebSi araerTxel ixseniebian. 1518 wels siaoS/SioS falavandiSvilma Tavis SvilebTan, vardanTan, feSangTan da mzeWabukTan, erTad Tavis ymas, giorgi gulikaSvils, uwyaloba Cerqezauli mamuli, gaaTarxna da daakisra TavisTvis aRapis gadaxda Soba dRes.23 siaoS/SioS falavandiSvilis wyalobis sigels XVI s.-is II naxevarSi, xelaxla amtkiceben misi SviliSvilebi, SuaTana vaJis, feSangis, Svilebi - SioSi, falavandi da svimoni.24 1518 wels siaoS/SioS falavandiSvilis wyalobis sigeli misma Zmam beJanma25 da saxlikacma ereklem daamtkices.26 1527-1558 wlebs Soris feSang falavandiSvilma monawileoba miiRo germanoz baraTaSvilsa da kaTalikoss Soris soflebis, yoranTas da ratevanis sacilo sazRvrebis gamo amtydari davis garigebaSi.27 1550-ian wlebSi vardan SioSis Ze falavandiSvilma sveticxovlis sakaTedro taZars Seswira Tavisi kuTvnili miwebi da ymebi sofel axaldabaSi.28
4 1614 wels feSang SioSis Ze falavandiSvili, qarTlis sxva TavadebTan, nugzar aragvis erisTavTan, iese qsnis erisTavTan, anduyafar amilaxorTan da aRaTang xerxeuliZesTan, erTad iranis Sahs, abas I-s (1587-1629), eaxla ganjaSi. qarTlis TavadTa aseTma moqmedebam ganapiroba, rom qarTlis mefe luarsab II-m (1606-1615) da kaxeTis mefe Teimuraz I-ma (1606-1664) uari ganacxades Sah abas I-Tan SebrZolebaze da imereTSi, mefe giorgi III-Tan (1605-1639), gadavidnen. amis Sesaxeb vaxuSti batoniSvlTan aRniSnulia `aramed amisa Semdgomad movida ganjas ugrZneulad Sahabaz Sesvlad kaxeTs, rameTu eaxla mouravi da euwya yeenisaTÂs: Seslva qarTls umjobes ars zamTars, vinaÁTgan ver warvlen xizanni mTaTa Sina da ÃelT igdeb yovelTa. maSin ezraxa batoni Teimuraz mefesa luarsabs erTobasa da mefe, ver-mndobi yeenisa winaTqmulTaTÂs, dahyva nebasa da qmnes piri mtkice. aramed ganiparnen nugzar da iese erisTavni, amilaxori anduyafar, feSangi falavandisSvili, aRaTangi xerxeuliZe da mividnen ganjas winaSe yeenisa~.29 1620 wels Tavadi feSang falavandiSvili moxseniebulia, mowmis saxiT, qaixosro javaxiSvilsa da mourav giorgi saakaZes Soris davis garigebis wignSi.30 1641 wels Tavadi biZina falavandiSvili moxseniebulia, mowmis saxiT, givi amilaxoris mier qalaqis mourav manuCarisaTvis micemuli ymis nasyidobis wignSi.31 1654 wels mRvdelmonazonma nikoloz falavandiSvilma daifica Tavad mamuCi WavWavaZesa da wina sagarejoelTa Soris miwebze davis garigebisas.32 aseve 1668 wels, man dawera `mTawmindis monastris~ mamis iakinTes mier wereTlis asul gulbudaxisaTvis micemuli venaxis nasyidobis wigni.33 1656 wels Tavadma yeSigdas falavandiSvilma, monawileoba miiRo garejelTa da CerqezelTa Soris samamulo davis garigebaSi.34 XVII s.-is II naxevris erT-erT sabuTSi paata da zaza falavandiSvilebi moxseniebulni arian `maSuale~-d da mowmeebad giorgi falavandiSvilis mier beJan wereTlisaTvis micemuli mamulis nasyidobis wignSi.35 XVII s.-is 60-iani wlebis dasawyisSi qarTlis mefe vaxtang V-m (Sahnavazma) (16581676) feSang falavandiSvils, erTguli samsaxuris gamo, uwyaloba levan abaSiZis `kerZo~ oTxi glexi, gorisaSi erTi partaxti da argveTSi xarSilaZe. xolo, rodesac imereTi `saxonTqrod~ darCa, feSang falavandiSvilma es yma-mamuli qaixosro wereTels `daaneba~.36 1666 wels mefe vaxtang V-m, feSang falavandiSvils, agreTve, sofeli knoleTi uboZa, rac feSangs ZmasTan, daviTTan, gayris dros ergo saufroso wilSi.37 1673 wels feSang falavandiSvili moxseniebulia mowmed iese gamcemrisSvilis mier domenti III 38 kaTalikosisaTvis (1660-1676) micemul mRvdlis nasyidobis wignSi. 1670 wels boqaulTuxucesma, Tavadma zaal falavandiSvilma da mdivanma merab yorRanaSvilma qarTlis mefe vaxtang V-is (Sahnavazis) brZanebiT gaariges qvemo da zemo bolnelT Soris xatis mamulebze atexili dava.39 1676-1688 wlebs Soris Sedgenil `falavandiSvilebis saficarSi~ Zmebi daviT, irakli da beJan falavandiSvilebi, maTi aznaurebi SalbeliqiSvilebi, samaRanaSvilebi, laSxebi da nadiraZeebi fics aZleven kaTalikos nikoloz VII amilaxvars (1676-1788, 1691-1696), rom Seasruleben kaTalikosis mier dawesebul akrZalvas tyveTa syidvis Sesaxeb da Tu ar Seasruleben am saficars, CaiTvlebian kaTalikosisa da mefis mesisxleebad.40 1680 wels imereTis mefe bagrat IV-m (1660-1681), aznauri papuna falavandiSvili, mis ZmasTan, fridonTan, erTad col-SviliT, mamuliTa da glexebiT Tavad qaixosro wereTels uwyaloba.41
5 1680-1690-ian wlebSi yaflan falavandiSvilma raWis erisTavTan, SoSitasTan erTad, Suakacoba iTava papuna wereTelsa da daviT amirejibs Soris atexili davis garigebaSi, romelic mosamarTleebma gadawyvites.42 1696 wels Tavadi daviT falavandiSvili moxseniebulia, mowmis saxiT, zurab javaxiSvilis mier yalandar TumaniSvilisaTvis micemuli yma-mamulis nasyidobis wignSi.43 1697 wels qarTlis mefe giorgi XI-m (1676-1688,1703-1709) Tavad papuna falavandiSvilis yma-mamuli ucnob pirs uwyaloba.44 XVII-XVIII ss.-is mijnaze ivane falavandiSvili moxseniebulia, mowmis saxiT, beri qonaSvilis mier Tavad elizbar daviTiSvilisaTvis (bagrationisaTvis) micemuli ymobis pirobis wignSi.45 XVI-XVIII saukuneebSi Tavad falavandiSvildTa gvaris warmomadgenlebi aqtiurad moRvaweobdnen qarTlis samefos politikur cxovrebaSi, rogorc mefis karis kacni, mrCevlebi, spasalarebi da sasuliero Tanamdebobis pirebi. kerZod, zaal falavandiSvili boqaulTuxucesi iyo,46 iese falavandiSvili - uzbaSi,47 zurab falavandiSvili - uzbaSi,48 elizbar falavandiSvili - mdivani,49 beri falavandiSvili - mouravi,50 nikoloz falavandiSvili - mRvdelmonazoni51 da dekanozi.52 XVII s.-is 90-ian wlebSi brZolaSi, romelic mefeebs, erekle I-sa (1688-1703,17031709) da giorgi XI-s (1676-1688,1703-1709) Soris, mimdinareobda, Tavad falavandiSvilebis gvaris warmomadgenelma, zaalma, mxari giorgi XI-s dauWira da masTan erTad ibrZoda. 1695 wels is am brZolas Seewira. vaxuSti batoniSvili, amasTan dakavSirebiT, aRniSnavda - `brZola qarTvelTa da yizilbaSTa gangrZelda, rameTu yizilbaSni mlodineni iyvnen sulmoklebisa da ukunqcevisa qarTvelTasa. xolo qarTelni warCinebulni ara mnebebelni brZolisani da simagreTa maTTa imedebulni, ityodnen: `vacadoT Tovli da ukun-iqcevian yizilbaSni~. aramed mefe wadier iyo brZolisa, vinaÁTgan uwyoda, ukeTu dasZres munidan, verRara daudgmidnen simagreTa maTTa da dabrkoldebodnen eseviTarebiTa. garna Sinagamcemelnica mravalni iyvnen, viTarca ese, rameTu ubrZana mefeman Zmiswulsa TÂssa qaixosros mislvad spiTa da mosrva mebalaxeTa da warmoReba cxenTa maTTa, da mTaTa warmodgomilTa spaTa yizilbaSTa ekueTnen merme spani mefisani didni da mosran igini. ese imcnes maT SinagamcemelTagan, da ganawyunes mun spani rCeulni. xolo misrulsa qaixosros brZanebisaebr ekueTnen mzayofilni igi yizilbaSni da iqmna brZola Zlieri; da moswyda simravle da moukles qaixosros cxeni. maSin mÃned gamoCnda zaal falavandisSvili, gardaÃda da misca cxeni TÂsi qaixosros da TÂT brZoda. Semdgomad aotnes spani qarTvelni da mohkles zaalca mun~.53 1712-1719 wlebSi qarTlis mefis, vaxtang VI-is (1703-1724), iranSi yofnisas, qveyanas misi gamahmadianebuli naxevar Zma iese marTavda. mefe iese (1714-1716,1724-1727) vaxtang VIis momxreebs, TviT misi Svilis, baqaris, CaTvliT, Zlier aviwroebda. am wlebSi Tavadi feSang falavandiSvili mefe ieses emxroboda. 1719 wels qarTlSi dabrunebulma mefe vaxtang VI-m Tavisi mowinaaRmdegeebi sastikad dasaja. zogi maTgani sikvdiliT dasajes, xolo zogierTi, vaxuSti batoniSvilis cnobiT, kerZod, `bagrat ciciSvili, feSang falavandiSvili, jamaspi xerxeuliZe, revaziSvili papuna, vaSapiZe da platon, eseni iÃsna kaTalikosman sikudilisagan da ganyides oseTs TxebTa zeda~.54 1723 wels Tavadma rostom falavandiSvilma aqtiuri monawileoba miiRo brZolaSi kaxeTis mefis, konstantine II-is (mahmad-yuli-xanis), winaaRmdeg da Tavi gamoaCina Tbilisis dacvaSi. vaxuSti batoniSvilis cnobiT - `ra ixiles Jami esreTi, da ivltodnen yovelni;
6 amisman mxilvelman mejinibeman moarTua cxeni mefesa, egreTve baqars da warmovidnen. maSin mﾃハed iyo rostom falavandisSvili, Camoudga mefesa da ara auflebda lekTa moslvad. kualad lekTa mosrnes qarTvelni da kaxni mravali, da moadgnen qalaqs, xolo mefe movida mcxeTas da baqar warvida duSeTs, raTa moeswras spiTa tfiliss. aramed erisTacman giorgim gamouteva ucxenod. xolo misces mahmad-yuli-xans qalaqi~.55 1724 wels mefe vaxtang VI 2000 kaciani amaliT gadasaxlda ruseTSi, sadac, sxva TavadebTan erTad, Tavadi falavandiSvilebic imyofebodnen. eseni iyvnen Tavadi baram falavandiSvili Tavis ojaxis wevrebTan erTad da Tavadi rostom falavandiSvili.56 1741 wels Tavadma ioram falavandiSvilma Tavi gamoiCina qarTlSi, ereTis cixis lekebisgan dacvaSi. mematiane papuna orbelianTan, amasTan dakavSirebiT, aRniSnulia, rom `ra es jari mivida gors, amilaxorisSvili revaz da galega da ori sxva beladi lekisa kais jariT falavandiSvilis iorams misdgomoda ereTis cixeze, diaR SeewuxebinaT. am jaris misvla rom SeetyoT beladi aTas xuTasis cxenosanis lekiT gamovida, Camodga zemo, cixis kacT Zali momatebodaT da miSvelebasac eloden da lekT ki ar icoden yizilbaSTa misvla. erT Rames uyves iereSi lekTa, gamouxdnen cixiT da gulsrulad Semoegebnen, pirvelsave misvlaze samive lekis beladi dasces~.57 1783 wlis 24 ivlisis georgievskis traqtatis im oficialuri danarTis Tanaxmad, romelSic warmodgenilia qarTl-kaxeTis TavadTa da aznaurTa nusxa, moxseniebulia Tavadi falavandiSvilebic, romlebsac, aRniSnuli traqtatis safuZvelze, miniWebuli hqondaT ruseTis Tavad-aznauruli gvarebTan gaTanabrebuli uflebebi.58 1795 wlis 10-11 seqtembers iranis Sahis, aRa-mahmad-xanis (1794-1797), Semosevis dros, Tavadma ioseb giorgis Ze falavandiSvilma Tavis SvilebTan, mixeilTan, nikolozTan, zebedesTan da, aseve, Tavisi gvaris sxva warmomadgenlebTan erTad, aqtiuri monawileoba miiRo krwanisis brZolaSi. ioseb giorgis Ze falavandiSvili, Tavis SvilebTan erTad, iranelebs tyved Cauvarda. SemdgomSi igi samSobloSi dabrunda.59 1801 wels, qarTl-kaxeTis samefos gauqmebisa da rusuli mmarTvelobis sistemis damyarebis gamo, falavandiSvilTa saTavado administraciulad gauqmda. Tavadi falavandiSvilebi, rogorc uwarCinebulesi gvaris warmomadgenelni, aRiarebulni da Setanil iqnen ruseTis imperiis Tavadebis siaSi.60
gamoyenebuli wyaroebi da literatura 1. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. `qarTlis cxovreba~, t.IV. teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s.yauxCiSvilis mier. Tb, 1973, gv.35-36; vaxuSti bagrationi. saqarTvelos geografia. mT. red. z.tataSiZe. Tb, 1997, gv.25. 2. ioane bagrationi. SemoklebiT aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. redaqtori da gamomcemeli z.kacelaSvili. Tb., 1997, gv.26-27. 3. saqarTvelos centraluri istoriuli arqivi (scia), f.1450, davTari 11, saqme #103 (1401 w.). 4. n.SoSiaSvili. TorelTa feodaluri saxlis istoria da SoTa rusTaveli. kr. SoTa rusTaveli, istoriul-filologiuri Ziebani. Tb., 1966, gv.47.
7 5. pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. masalebi Sekribes da gamosacemad moamzades: g.oTxmezurma, g.mWedliZem, m.surgulaZem, d.JRentma, a.baqraZem, T.enuqiZem da d.kldiaSvilma. tomi Seadgines m.surgulaZem da d.kldiaSvilma. Tb., 2007, gv.284; s.kakabaZe. genealogia didis aleqsandre mefisa. Tb., 1913, gv.9; С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.33; Histoire de la Georgie. Depuis l'Antiqute jusqu'au XIX siecle. vol.II, Ire, Traduction et additions par M.Brosset. S.-Petersbourg, 1856, p.462. 6. pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.I. gamosacemad moamzades d.kldiaSvilma, m.surgulaZem, e.cagareiSvilma, g.jandierma. Tb., 1991, gv.243. 7. s.kakabaZe. rusTaveli da misi vefxistyaosani. Tb., 1966, gv.262; g.oTxmezuri. XVXVII saukuneebis qarTuli wyaroebis cnobebi falavandiSvilTa saTavadoze. iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis `Sromebi~, t.328, Tb., 1999, gv.21. 8. T.Jordania. qronikebi da sxva masala saqarTvelos istoriis da mwerlobisa. t.II. Tb., 1897, gv.208. 9. T.Jordania. qronikebi.., t.II. das. naSr. gv.208; g.oTxmezuri. Sewirulobis wigni qucna amirejibisa ulumbis RvTismSoblisadmi. iv.javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis `Sromebi~, t.321, Tb., 1996, gv.198-206; pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.281. 10. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.34. 11. scia, fondi 1450, davTari 31, saqme #2 (1666 w.). 12. georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali da SeniSvnebi daurTo g.paiWaZem. Tb., 1983, gv.63; С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.293-294. 13. xelnawerTa instituti, fondi Hd-8731 (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.I. das. naSr. gv.220,578; pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283-284. 14. g.oTxmezuri. Sewirulobis wigni qucna amirejibisa.., das. naSr. gv.198-200,204-205. 15. quTaisis saxelmwifo muzeumi, sabuTi #1608 (1484-1510 ww.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284. 16. pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283; С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.52. 17. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2892 (1495 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284; С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.32-33. 18. scia, f.1449, aRwera 1, saqme #1614 (1498 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284. 19. xelnawerTa instituti, fondi Qd-7877 (1498 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284. 20. s.makalaTia. frones xeoba. Tb., 1934, gv.64; g.oTxmezuri. XV-XVII saukuneebis qarTuli wyaroebis cnobebi falavandiSvilTa saTavadoze. das. naSr. gv.22.
8 21. Р.Меписашвили, В.Цинцадзе. Архитектура нагорной части исторической провинции Грузии, Шида-Картли. Тб., 1975, 126-127; g.oTxmezuri. XV-XVII saukuneebis qarTuli wyaroebis cnobebi falavandiSvilTa saTavadoze. das. naSr. gv.25. 22. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2124 (1606-1648 ww.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.I. das. naSr. gv.115; Г.Анчабадзе. Источниковедческие проблемы военной истории Грузии. Тб., 1990, стр.164; И.Джорджадзе. История военного искусства Грузии. Тб., 1989, стр.159-160. 23. scia, f.1448, aRwera 1, saqme #2612 (1518 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.I. das. naSr. gv.734; pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284. 24. scia, f.1448, aRwera 1, saqme #2612/1 (XVI s.-is II nax.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284. 25. scia, f.1448, aRwera 1, saqme #2612 (1518 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.281. 26. scia, f.1448, aRwera 1, saqme #2612 (1518 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.282. 27. sanqt-peterburgis aRmosavleTmcodneobis institutis qarTuli sabuTebis fondi H 1320 (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284; qarTuli samarTlis Zeglebi, t.IV. gamosca, SeniSvnebi da saZieblebi daurTo i.doliZem. Tb., 1972, gv.42; С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.197. 28. xelnawerTa instituti, fondi Ad-1654 (XVI s. Sua wlebi) (xelnaweri). 29. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.425. 30. xelnawerTa instituti, fondi Hd-6259 (1620 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.281. 31. xelnawerTa instituti, fondi Hd-14911 (1641 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.281. 32. xelnawerTa instituti, fondi Hd-8389 (1654 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 33. scia, fondi 1450, davTari 31, saqme #42 (1668 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 34. scia, fondi 1450, davTari 26, saqme #150 (1656 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.285. 35. xelnawerTa instituti, fondi Hd-10196 (XVI s. II nax.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 36. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2179 (XVII s.-is 60-iani ww.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284-285. 37. scia, fondi 1450, davTari 31, saqme #2 (1666 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284-285. 38. scia, fondi 1449, aRwera 1, saqme #1197 (1673 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.284-285. 39. scia, fondi 1449, aRwera 1, saqme #1806 (1670 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.282. 40. С.С.Какабадзе. Грузинские документы института народов Азии. М., 1967, стр.293-294.
9 41. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2198 (1680 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 42. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2489 (XVII s.-is 80-90-iani wlebi) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.285. 43. xelnawerTa instituti, fondi Qd-9037a (1696 w.) (xelnaweri); scia, fondi 1450, davTari 3, saqme #6 (1696 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.282. 44. xelnawerTa instituti, fondi Sd-1139 (1697 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 45. xelnawerTa instituti, fondi Hd-2757 (XVII-XVIII ss. mijna) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 46. scia, fondi 1449, aRwera 1, saqme #1806 (1670 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.282. 47. xelnawerTa instituti, fondi Hd-516 (1760 w.) (xelnaweri); a.baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis, naw. I. Tb., 1978, gv.98. 48. xelnawerTa instituti, fondi Hd-6358 (1797 w.) (xelnaweri); a.baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis, naw. I. Tb., 1978, gv.98. 49. xelnawerTa instituti, fondi Hd-3032 (1790 w.) (xelnaweri); a.baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis, naw. I. Tb., 1978, gv.71. 50. xelnawerTa instituti, fondi Hd-10353 (1809 w.) (xelnaweri); a.baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis, naw. I. Tb., 1978, gv.103. 51. xelnawerTa instituti, fondi Hd-8389 (1654 w.) (xelnaweri); pirTa anotirebuli leqsikoni XI-XVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 52. scia, fondi 1450, davTari 31, saqme #42 (1668 w.); pirTa anotirebuli leqsikoni XIXVII ss. qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. t.IV. das. naSr. gv.283. 53. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.473. 54. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.497. 55. vaxuSti batoniSvili. aRwera samefosa saqarTvelosa. das. naSr. gv.503. 56. Российский государственный архив древних актов (РГАДА), фонд 248 (Правительствующий Сенат), дело №769; vaxtang VI-is amalis 1737 wlis sia. wignSi: s.yubaneiSvili. daviT guramiSvili qarTul husarTa polkSi. Tb., 1965, gv.163-164. 57. papuna orbeliani. ambavni qarTlisani. das. naSr. gv.60. 58. georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba.., das. naSr. gv.61. 59. m.berZniSvili. masalebi XIX saukunis pirveli naxevris qarTuli sazogadoebriobis istoriisaTvis, t.II. Tb., 1983, gv.191. 60. Список князей и дворян Грузии. Спб., 1850, №6-11; Списки титулованным родам и лицам Российской империи. Издание Департамента Герольдии Правительствующего Сената. Спб., 1892, стр.7; qarTl-kaxeTis TavadTa da aznaurTa ojaxebi. fototipiuri gamocema z.WumburiZis redaqciiT. Tb., 2005, gv.53-54,243-244.
i.biWikaSvili