De laatste levensfase Ik wens je in dit loslaten, ook een warm vasthouden van herinneringen aan elkaar.
Zo dichtbij en toch ver weg
Dit boekje is bedoeld om u als familie of betrokkene te ondersteunen in de laatste levensfase van uw naaste. De meeste mensen maken niet zo vaak een sterfbed mee. Ieder sterfbed is weer anders, maar er zijn wel algemene richtlijnen en adviezen. Wij hopen u met dit boekje te informeren over wat u de komende tijd kunt verwachten. U mag dit boekje mee naar huis nemen, het is uw eigendom. Mocht u nog andere vragen hebben, stel ze gerust aan de verzorgenden. Zij kunnen u over het algemeen direct antwoord geven of de arts vragen met u in gesprek te gaan.
U denkt misschien dat u in deze fase nog maar weinig voor uw dierbare kunt doen, maar er zijn allerlei kleine dingen die u nog wèl kunt doen.
Zorgen - in de laatste levensfase
Wat kunt u nog betekenen voor uw dierbare U denkt misschien dat u in deze fase nog maar weinig voor uw dierbare kunt doen, maar schijn bedriegt. Er zijn allerlei kleine dingen die u nog wèl kunt doen. Als uw naaste aanspreekbaar is, kunt u praten over de mooie en moeilijke momenten die u samen hebt gedeeld of over wat komen gaat. Praten over de dood is soms lastig, maar ervaring leert dat het goed is om in alle openheid gedachten, gevoelens, laatste wensen en praktische uitvaartwensen met elkaar te bespreken. In deze laatste fase van iemands leven is het belangrijk om een sfeer van rust, respect en liefde te scheppen. U kunt in de kamer een fijne sfeer creëren door foto’s, bloemen en kaarten in het zicht van uw geliefde op te hangen of neer te zetten. Ook kunt u samen luisteren naar mooie muziek. Ga er altijd vanuit dat de stervende u kan horen, want het gehoor blijft lang intact, ook als iemand niet meer aanspreekbaar
Zorgen - in de laatste levensfase
is. Vertel gerust over de dagelijkse dingen, haal mooie herinneringen op of lees een gedicht of verhaal voor. Maar ook in stilte aanwezig zijn kan waardevol zijn. Het gaat erom dat de stervende zich veilig en vertrouwd voelt. Ook wanneer het lijkt alsof er geen contact meer mogelijk is, is uw aanwezigheid nog steeds van betekenis. Soms kunt u de hand van uw dierbare vasthouden of een zachte handmassage geven. Het is bij alles wat u doet belangrijk om goed te kijken hoe iemand erop reageert. Soms vindt iemand het niet zo fijn om aangeraakt te worden en dan kunt u dit beter niet doen. Ieder mens sterft op zijn eigen manier. Waar de één tot het laatste moment helder probeert te blijven en regie wil houden, raakt de ander steeds meer vermoeid en in zichzelf gekeerd. Vaak zien we dat de mens die gaat sterven steeds minder bezig is met de wereld om hem heen en steeds minder behoefte heeft aan contact. Mag ik meehelpen? De verzorgenden zullen uw geliefde optimale zorg bieden en als u dat wilt kunt u hen daarbij ondersteunen en aanvullen. Overleg en samenwerking worden positief ervaren. Wie kan in deze fase extra mentale ondersteuning bieden? Een algemeen geestelijk verzorger is een professionele stervensbegeleider. De verzorgende kan aanbieden een geestelijk verzorger in te schakelen, maar u kunt er ook zelf om vragen. Want sterven brengt vaak veel emoties met zich mee, denk aan verdriet, angst, woede en wanhoop, zowel bij u als bij de stervende. Dit is een fase waarin mensen vaak de balans van hun leven opmaken, onaffe zaken willen afronden en waarin vragen kunnen opkomen over leven en dood. Begeleiding van een geestelijk verzorger kan rust en verlichting brengen. Zij zijn er in deze moeilijke periode voor uw geliefde, maar ook voor u, ongeacht uw levensbeschouwelijke achtergrond.
Zorgen - in de laatste levensfase
Hoe regel ik geestelijke ondersteuning? De laatste levensfase kan ook een tijd zijn voor kerkelijke rituelen, zoals een ziekenzalving of een ziekenzegen. Uw eigen pastor of dominee is altijd van harte welkom. Zo nodig kan ook een beroep gedaan worden op geestelijke bijstand van buitenaf. Geeft u uw wensen dan door aan de verzorgenden of aan de geestelijk verzorger. Wat te doen op het moment van overlijden? Hoe voorbereid we ook zijn, op het moment waarop iemand de laatste adem uitblaast kan soms toch nog een soort paniekreactie ontstaan. U denkt misschien dat u onmiddellijk moet opstaan en iemand moet roepen. Dat mag natuurlijk, maar u mag ook rustig nog even blijven zitten. Het is tenslotte een verdrietig, maar ook een intiem en bijzonder moment.
U beslist zelf of u wel of niet wilt waken en of dit fysiek en mentaal haalbaar is Is waken noodzakelijk? Zorggroep Solis biedt u de mogelijkheid om in overleg met de verzorgenden vierentwintig uur per dag bij uw naaste aanwezig te zijn. Dit wordt ook wel waken genoemd. U beslist zelf of u wel of niet wilt waken. Voor veel mensen is het fysiek, mentaal of praktisch niet haalbaar of wenselijk om continu bij de stervende aanwezig te zijn. U mag erop vertrouwen dat uw dierbare bij ons in goede handen is en alle zorg en steun zal ontvangen die nodig is, ongeacht of u wel of niet aanwezig bent. Dus u kunt ook er ook met een gerust hart voor kiezen om u te beperken tot enkele dagdelen of bezoekmomenten.
Zorgen - in de laatste levensfase
Wanneer word ik gebeld? Belangrijk is dat u telefonisch bereikbaar bent en dat bij ons bekend is wanneer u gebeld wilt worden. U kunt bijvoorbeeld afspreken dat u gebeld wordt als de situatie plotseling verslechtert of dat u pas gebeld wordt wanneer iemand overleden is. Het is ook goed om af te spreken of u ’s nachts wel of niet gebeld wilt worden of pas in de ochtend. Kan ik blijven slapen? U kunt naast het bed van uw geliefde blijven zitten op een makkelijke stoel. U kunt ook op de kamer blijven slapen op een stretchbed. Het is zelfs mogelijk om een koppelbed te bevestigen aan het bed van uw dierbare. U kunt dan op dezelfde hoogte naast elkaar liggen. Een koppelbed kan geregeld worden via de zorgmedewerkers. Hieraan zijn kosten verbonden. Hoe kunnen we elkaar steunen? Wanneer u elkaar aflost bij het waken is het belangrijk om elkaar goed op de hoogte te houden van de gebeurtenissen. Iedereen gaat in deze periode op eigen wijze met emoties om. Het is belangrijk om elkaar ruimte te geven om deze emoties op eigen wijze te uiten. Hoe zorg ik goed voor mezelf? Naast dat u er voor uw naaste bent, is het ook van belang om in deze periode goed voor uzelf te zorgen, want deze periode van waken en afscheid nemen kan ook voor uzelf zwaar zijn. Zorg dus ook voor uw eigen rust. Wissel elkaar regelmatig af, maak af en toe een wandeling en neem ook ruimte en tijd voor uzelf.
Wij zetten ons maximaal in om lijden en dus ook pijn, bij uw geliefde te bestrijden.
Medische zorgen - in de laatste levensfase
De meest voorkomende vragen op medisch terrein Natuurlijk heeft u niet alleen vragen over wat u kunt betekenen voor uw dierbare, maar heeft u ook vragen op medisch vlak. Naast dat u ons er altijd op mag aanspreken hebben wij in dit boekje de meest voorkomende vragen uitgelicht om u mee te nemen in het proces. Wat kunt u verwachten en wanneer.
Medische zorgen - in de laatste levensfase
Wat gebeurt er als iemand niet meer eet of drinkt? In de laatste levensfase neemt de behoefte aan vocht en voeding af. Mensen sterven niet omdat zij niet eten of drinken, maar eten en drinken niet meer omdat ze gaan sterven. Het is dus heel normaal. Het gevolg hiervan is dat het gewicht en de energie die iemand heeft afneemt en het lichaam verandert. Plas je minder, dan raak je minder afvalstoffen kwijt, daardoor kan je meer suf worden. Door het minder drinken droogt iemand langzaam uit: de neus wordt spits, de wangen vallen in, de ogen komen dieper in de kassen te liggen en de huid zit losser om het lichaam. Door uitdroging sluit de stervende mens zich steeds meer af. Soms kan het leiden tot verwardheid en enige onrust. Dat is dan het moment waarop de arts medicijnen zal voorschrijven om dit te bestrijden. Dat kan ook eventueel door het bewustzijn te verlagen, zoals bij palliatieve sedatie. Het kan voor uw dierbare prettig zijn om de mond en de lippen regelmatig te bevochtigen omdat deze erg droog kunnen worden. De verzorging doet dat met oral balance in de mond (soort gel) en met vaseline of labello voor de lippen. U kunt ook helpen door dit te doen met een hoekje van een washand die in water is gedrenkt of een natte wattenstaaf. U kunt de verzorging hierom vragen. Soms vindt de stervende persoon dit echter niet fijn en dan kunnen we dat beter achterwege laten. Overleg hierover vooral met de verzorging. Het is niet te voorspellen wanneer iemand overlijdt als uw naaste niet meer eet of drinkt, dat is bij iedere persoon verschillend.
Medische zorgen - in de laatste levensfase
Wat gebeurt er met de ademhaling van iemand die stervende is? Zoals hierboven beschreven neemt de behoefte aan eten en drinken in de laatste fase af. Door uitdroging gaat het ademcentrum minder goed functioneren wat leidt tot een onregelmatige ademhaling. Dat is dan ook een teken dat het overlijden dichterbij komt. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de ademhaling een tijdje wegblijft en dan weer terugkeert en dat dit zich zo herhaalt. Dit wordt door de stervende zelf niet als benauwdheid ervaren. Mocht de verpleging en de arts zien dat er toch sprake is van benauwdheid dan zal dit door middel van morfine worden bestreden. Morfine is een heel goede pijnstiller, maar ook een middel dat heel goed werkt tegen het gevoel van benauwdheid. U zult daar als naaste niet zoveel van merken omdat de uiterlijke kenmerken van kortademigheid niet veranderen, maar u mag van ons aannemen dat uw dierbare door de inzet van morfine niet zal lijden aan het gevoel benauwd te zijn. Mocht morfine hier onverhoopt toch onvoldoende effect hebben en de stervende onrustig blijven, dan zal de arts overgaan tot het verlagen van het bewustzijn middels palliatieve sedatie. Soms kan de ademhaling gepaard gaan met reutelende geluiden. Dat is voor u als naaste naar om te horen. Deze geluiden zijn het gevolg van het niet meer kunnen ophoesten van slijm dat, zoals normaal ook gebeurt, geproduceerd wordt in de grotere luchtwegen en de keel. Doordat uw dierbare zich in een diepe slaap begeeft en reflexen als hoesten niet meer aangestuurd worden, merkt hij hier zelf gelukkig niets van. Uw dierbare is totaal ontspannen.
Medische zorgen - in de laatste levensfase Wat doen wij aan pijn? Wij zetten ons maximaal in om lijden en dus ook pijn, bij uw geliefde te bestrijden. Hiervoor zullen wij proberen na te gaan waar de pijn vandaan komt en wat voor soort pijn het betreft. Er zijn verschillende soorten medicijnen die wij gebruiken voor verschillende soorten pijn. Zo gebruiken wij vaak paracetamol en als de pijn ernstig is, opiaten (dat zijn morfine -achtige middelen) om weefselpijn te bestrijden. Maar voor zenuwpijn zijn andere middelen nodig, vaak wel in combinatie met paracetamol en/of opiaten. Er zijn verschillende manieren om medicijnen toe te dienen. Zolang het slikken goed en veilig gaat zullen we de medicijnen via de mond laten innemen, eventueel in drankvorm. Als het slikken echter niet mee zo goed gaat, dan zijn er andere vormen zoals pleisters en injecties. Als injecties nodig zijn, dan plaatsen wij een naaldje onderhuids waar de medicijnen door worden toegediend, zodat niet iedere keer een prik hoeft te worden gegeven. We kunnen ook kiezen voor continue toediening door middel van een onderhuids infuus met een pompje. Wij gaan voortdurend na, door middel van vragen of observatie, of de pijnstilling nog voldoende is en de dosis eventueel aangepast moet worden. Als iemand het zelf niet meer kan aangeven, dan is ons verzorgend team erop getraind te kijken naar kenmerken van pijn zoals het vertrekken van het gezicht, verkramping van het lichaam, geluiden die worden gemaakt, de manier waarop wordt bewogen of de ademhaling verandert. Het is belangrijk om te weten dat wanneer wij bijvoorbeeld morfine inzetten om pijn of benauwdheid te bestrijden, dit niet zal leiden tot een eerder overlijden. De doseringen die wij gebruiken zijn voldoende om deze nare symptomen te bestrijden, maar niet hoog genoeg of zo langzaam verhoogd dat het overlijden niet wordt bespoedigd. Wat kan er aan onrust worden gedaan? In de laatste levensfase, de laatste dagen of uren vóór het overlijden, kan het zijn dat iemand onrustig en mogelijk angstig wordt. Dit komt door
het minder werken van de hersenen wat ertoe kan leiden dat beelden worden gezien, er als het ware gedroomd wordt, en dit niet prettig en zelfs angstig kan zijn. Omdat onrust en angst ook symptomen van lijden zijn, zullen we ook die optimaal behandelen en er daarom eventueel medicatie voor geven. Vaak zullen we er dan toe overgaan om palliatieve sedatie in te zetten. Wat is palliatieve sedatie? Als er sprake is van lijden dat we niet op een andere manier kunnen bestrijden, dan zullen wij het bewustzijn in zodanige mate verlagen dat de stervende mens wel weer comfortabel is. Dat noemen we palliatieve sedatie. Een voorwaarde hierbij is dat het sterven binnen één tot maximaal twee weken is te verwachten. Palliatieve sedatie mag namelijk niet de bedoeling hebben levensverkortend te zijn. Palliatieve sedatie is met nadruk géén vorm van euthanasie. Uw dierbare krijgt dan medicijnen toegediend, vaak door middel van een onderhuids infuus met een pompje, die het bewustzijn verlagen. Meestal zal dat gepaard gaan met een zodanige verlaging van het bewustzijn dat uw dierbare slaapt. Het is daarbij de bedoeling dat er rust komt en de stervende geen hinder van nare symptomen meer ervaart en onnodig moet lijden. Soms is het zo dat we in het begin moeten zoeken naar de juiste dosering om dit comfort te bereiken en kan het zijn dat iemand toch nog even onrustig blijft of weer wakkerder wordt. Ieder mens is verschillend en heeft een ziekte die zich anders uit en dat zien we ook in de mate waarop deze op deze medicijnen reageert. Voordat palliatieve sedatie wordt ingezet nemen we uiteraard contact op met de eerste contactpersoon zodat die de dierbare naasten hiervan op de hoogte kan stellen en afscheid genomen kan worden voordat het bewustzijn wordt verlaagd.