Amy singer iyilik yap denize at

duğunu ve herhangi bir devlet dahilinde veya siyasi sınırların ötesinde bile halkları ne denli kapsayıcı olduğunu gösterir. Bazı Yahudilerle Hıristiyanların İslam hukukuna uygun, yasal İslami otoriteler önünde tescil edilen vakıflar kurması, söz konusu kişilerin kendi çıkarlarının korunması konusunda İsla­ mi yasal kurumlarının gücünü kabul ettiğini göstermektedir.93 Şüphesiz ki vakıflar iyilik mekanizmaları olmanın çok daha ötesin­ deydiler. Emlak, fınans ve işgücü alanlarının tamamlayıcı aktörleriydi ve kap­ samlı ekonomik, sosyal ve kültürel etkileri olabiliyordu. Müslüman toplum­ larda yaşadıkları sürece bağışlardan etkilenmeyen çok az insan vardır. Birçok kimse, mesela burslardan veya desteklerden en başta yararlanan öğrencilerle yoksul insanlar, bağışlardan doğrudan kişisel çıkar sağlıyordu. Başka kim­ selerin, sözgelimi yerel bir camide namaz kılan veya bir çeşmeden su içen insanların doğrudan olsa da şahsi olmayan yararları söz konusuydu. Çarşı­ lar çoğu zaman yerel bir kurumun yararına vakfedildiğinden birçok esnaf dükkanını vakıflardan kiralıyordu ve aynısı kiralık konutların kiracıları için de geçerli olabilirdi. Dolayısıyla bir kent fiziki altyapısını vakıflarına borçlu olabilirdi. Vakıflar aynı zamanda ekonomik merdivenin alt ve üst basamakla­ rından birçok insana iş imkanı sağlıyordu. Yönetici olarak, iratları toplamak, ders vermek, onarımlar yapmak, yemek pişirmek, temizlik ve vakfın işlevini görmesi ve ayakta kalmasına ilişkin uzun bir listedeki görevleri yerine getir­ mek için birçok insan istihdam ediliyordu. Gelgelelim vakıflar, daha güçsüz veya daha alt bir statüye sahip oldukları veya varlıkları arzu edilmediği için bi­ reyleri veya grupları kasten dışarıda da bırakabilirdi. Osmanlılar Bağdat'taki hakimiyetleri boyunca kentin Sünni ulemasını desteklemek için sayısız vakıf kurmuş, ama Şii alimleri maksatlı olarak görmezlikten gelmişlerdi.94 Medre­ seler sadece seçme burslu öğrencilere eğitim sunuyordu; imaretler ancak bir öğünü hak ettiğini kanıtlayabilen insanları kabul ediyordu.

93 Yahudiler de sinagoglar ve yoksullan desteklemek için Yahudi hukukuna göre vakıflar (hekdeşjİng. heqdesh) teşkil etti. Müslüman toplumlarda hekdeş konusunda daha fazla bilgi için bkz. Moshe Gil, Do· cuments ofthe ]ewish Pious Foundationsfrom the Cai ro Geniza (Leyden: E. J. Brill, 1976) ve Cohen, Poverty and Charity.

94 Meir Litvak, Shi'i Scholars of Nineteenth·Century Iraq: T1ıe 'Ulama' of Najaf and Karbala' (Cambri· dge, BK: Cambridge University Press, 1993), 35·38. Irak'ın Şii aşiretleri arasında vakıf kurma geleneği ve kimi yerlerde vakfı mümkün kılacak önemli bir servet yoğunlaşması yoktu. Şii ulema, öğrenciler ve türbeter için hayır desteği Irak'ın dışından geliyordu.

YA R I M H U R M A B i LE ÜLSA