Zani i Nalte Nr. 10

Page 1

Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore VITI III (XVII) 2015 NR. 10 (163)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë 2015

Zani i Naltë

Zani i Naltë

Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, Rifilluar në tetor 2012 VITI III (XVII), janar, shkurt, mars 2015, nr. 10 (163) Nën kujdesin: Skender Bruçaj Drejtor: Dr. Genti Kruja Bordi editorial: Ali Zaimi Prof. Dr. Ayhan Tekines Dr. Brikena Smajli Dr. Fahredin Ebibi Dr. Ferdinand Gjana Prof. Dr. Hajri Shehu Dok. Klodian Shehi Prof. Dr. Njazi Kazazi Prof. Dr. Qazim Qazimi Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika Në anglisht: Dritan Hoxha Fushat: Shkencat Islame Tefsir Hadith Fikh Sociologji Filozofi Gjuhësi Letërsi Psikologji Histori Kulturë Art, etj. Realizimi grafik: Bledar Xama, Hysen Vogli Fotoja në kopertinë: Xhamia e Madhe, Durrës Adresa: KMSH, Rr. George W. Bush, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri e-mail: info@zaninalte.al www.zaninalte.al

2

Zani i Naltë

PĂ«rmbajtja Shkenca Islame 1. Konkluzioni fetar mbi lĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante Prof. Dr. Ajhan Tekinesh, Universiteti BedĂ«r...........................................5 2. Metoda e Imam Sha’raniut nĂ« zgjidhjen e kontradiktave juridiko-fetare nĂ« veprĂ«n El-Mizan Elton Karaj, Universiteti BedĂ«r.................................................................13 Studime 3. Laicizmi, feja dhe globalizimi i marrĂ«dhĂ«nieve mes Lindjes dhe PerĂ«ndimit Dr. Genti Kruja, Komuniteti Mysliman i ShqipĂ«risĂ«...............................23 4. Nga Imam Aliu te Salahudin Ejjubi, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha... I Fatos Kopliku, M.S. – Washington DC, SHBA........................................31 MjekĂ«si 5. Islami, vaksinat dhe shĂ«ndeti Mexhid Katme (MBBCh, DPM, mjek).....................................................51 GjuhĂ«-LetĂ«rsi 6. “Rexhep Abdullah Dizdari (1895-1976), mĂ«sues, autor tekstesh shkollore dhe veprimtar i shquar” Prof. Dr. Njazi Kazazi - Universiteti i ShkodrĂ«s “Luigj Gurakuqi”...........57 Histori 7. Kontributi i institucioneve fetare nĂ« ngritjen e vetĂ«dijes kombĂ«tare Doc. Dr. Faredin Ebibi - Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup................61 8. Kontributi i HoxhĂ« Kadri PrishtinĂ«s nĂ« mbrojtjen e tĂ«rĂ«sisĂ« sĂ« tokave shqiptare Mr. Qemajl Morina - Fakulteti i Studimeve Islame-PrishtinĂ«.................70 Shkenca Komunikimi 9. Liria e shprehjes, Ma. Redi Shehu..........................................................79 10. Hibridizimi i gjinive mediatike nĂ« ShqipĂ«ri Ma. Gazmend Leçini................................................................................94 3

Zani i Naltë

11. Medreseja e Naltë e Tiranës, ëndrra e besimtarëve islamë Hiqmet Patozi.........................................................................................103 Përkthime 12. Modeli islam në emancipimin e gruas, Dr. Muhamed Amare, Egjipt....107 Personalitete 13. Hafiz Ismet Dibra..............................................................................114 Retrospektivë 14. Zani i Naltë, themelimi i Medresesë........................................................117 15. Abstracts in English..............................................................................119 16. Rregullat e shkrimit.....................................................................126

4

Shkenca Islame

Konkluzioni fetar mbi lëndët hipnotike dhe stupefiante

T

Prof. Dr. Ajhan Tekinesh Universiteti Bedër

rashëgimi më i madh që na la Profeti ynë, është rruga që ndoqi ai gjatë gjithë jetës, e thënë ndryshe, Suneti i tij. Suneti është një model i mënyrës së jetesës. Suneti na ofron ne modele sjelljeje lidhur me çdo specifikë që i intereson njeriut, si adhurimi, morali dhe etika, marrëdhëniet shoqërore dhe jeta familjare. Suneti i Profetit a.s. mbi temat e adhurimit, shitblerjes, martesës dhe marrëdhënieve të tjera ndërnjerëzore, është evidentuar në librat e fikhut. Dijetarët islamë, ndërsa nga njëra anë kanë zbërthyer konkluzionet e shprehura nga hadithet profetike, nga ana tjetër janë përpjekur të përcaktojnë qëllimet themelore të këtyre konkluzioneve, domethënë, qëllimet themelore të fesë, sepse, duke dhënë konkluzione mbi çështjet e parashtruara ose duke u vënë në zbatim konkluzionet e përcaktuara, këto parime janë marrë parasysh. Këtyre parimeve

themelore tĂ« parashikuara nga Kur’ani dhe Suneti pĂ«r tĂ« siguruar regjimin shoqĂ«ror, u Ă«shtĂ« thĂ«nĂ« “domosdoshmĂ«ritĂ«, dobitĂ« e domosdoshme”. KĂ«to parime janĂ« qĂ«llimet themelore qĂ« feja ka pasur si synim t’i realizojĂ«. KĂ«to parime mbi tĂ« cilat i DĂ«rguari i Allahut a.s. ka qĂ«ndruar me kĂ«mbĂ«ngulje, janĂ« mbledhur nĂ« pesĂ« kapituj: 1) Mbrojtja e fesĂ«; 2) Mbrojtja e mendjes dhe arsyes; 3) Mbrojtja e jetĂ«s; 4) Mbrojtja e pasurisĂ«; 5) Mbrojtja e brezit, familjes dhe nderit. NĂ« shoqĂ«rinĂ« e ditĂ«ve tĂ« sotme qĂ«ndrohet me mĂ« shumĂ« kĂ«mbĂ«ngulje mbi garantimin e jetĂ«s dhe pasurisĂ«, kurse specifikat e tjera nuk shohin interesim tĂ« mjaftueshĂ«m, madje nĂ«nvleftĂ«sohen dhe lihen pas dore. MirĂ«po kĂ«to tĂ« drejta themelore janĂ« tĂ« lidhura me njĂ«ra-tjetrĂ«n. NĂ«nvleftĂ«simi i njĂ«rĂ«s 5

Shkenca Islame

shumĂ« herĂ« bĂ«het shkak pĂ«r shkeljen e tĂ« tjerave. Jemi tĂ« mendimit se çështja e lĂ«ndĂ«ve qĂ« shkaktojnĂ« ves (toksikomani) duhet parĂ« nga kĂ«ndvĂ«shtrimi i pesĂ« tĂ« drejtave themelore tĂ« sapopĂ«rmendura. NdĂ«rkaq, çështja e luftĂ«s kundĂ«r lĂ«ndĂ«ve qĂ« shkaktojnĂ« ves, lĂ«ndĂ«ve dehĂ«se dhe stupefiante (droguese) shihet mĂ« tepĂ«r nga kĂ«ndvĂ«shtrimi i garancisĂ« sĂ« jetĂ«s dhe pasurisĂ«. Madje, nuk shihet ndonjĂ« e keqe nĂ« marrjen e alkoolit nĂ« sasi qĂ« mendohet se nuk shkaktojnĂ« dĂ«mtime, kurse nĂ« disa vende lejohet pĂ«rdorimi i lĂ«ndĂ«ve stupefiante nĂ« sasi tĂ« pĂ«rcaktuara. Po tĂ« mbahet parasysh se alkooli dhe droga janĂ« shfaqur dhe kanĂ« fituar pĂ«rhapje mĂ« shumĂ« nĂ« shoqĂ«ritĂ« e zhvilluara pĂ«r sa u pĂ«rket mundĂ«sive materiale dhe kulturore, mund tĂ« thuhet se lufta me kĂ«to dy probleme nĂ« ditĂ«t e sotme s’ka pasur sukses. E thĂ«nĂ« ndryshe, shkaku themelor qĂ« lufta kundĂ«r alkoolit dhe drogave ka mbetur pa zgjidhje, nuk janĂ« mungesa e arsim-edukimit dhe informimit ose pamundĂ«sitĂ« materiale. Sipas opinionit tonĂ«, shkaku me mĂ« rĂ«ndĂ«si qĂ« kĂ«to vese (toksikomani) shihen me interes, qĂ«, toksikomanĂ«t nuk heqin dorĂ« dot nga kĂ«to vese pavarĂ«sisht nga bashkimi i tĂ« gjitha mundĂ«sive, Ă«shtĂ« se lĂ«ndĂ«t nĂ« fjalĂ« nuk shihen nĂ« vetvete me sy tĂ« keq, por dĂ«nohen vetĂ«m si rezultate. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, mund tĂ« thuhet se, nĂ« ditĂ«t e sotme, mjediset sociale dhe kulturore masive e nxisin fshehtazi 6

pĂ«rdorimin e lĂ«ndĂ«ve nĂ« fjalĂ«. Dhe njĂ« tjetĂ«r shkak qĂ« toksikomanĂ«t nuk shpĂ«tojnĂ« dot nga kĂ«to vese (toksikomani), Ă«shtĂ« se personat dhe institucionet qĂ« e ndalojnĂ« pĂ«rdorimin e lĂ«ndĂ«ve nĂ« fjalĂ«, nuk kanĂ« nĂ« krye njĂ« autoritet me ndikim tĂ« madh dhe pengues mbi ndĂ«rgjegjet. NĂ« çdo çështje, i DĂ«rguari i Allahut a.s. Ă«shtĂ« model dhe udhĂ«zues pĂ«r njerĂ«zimin. Ka urdhĂ«ruar mirĂ«sitĂ« dhe bukuritĂ«, ka ndaluar tĂ« kĂ«qijat dhe shĂ«mtitĂ«. Me parimet fetare qĂ« solli, ai pati pĂ«r synim tĂ« asgjĂ«sonte tĂ« gjitha shĂ«mtitĂ« qĂ« mund tĂ« shfaqeshin nĂ« periudha tĂ« ndryshme tĂ« historisĂ« njerĂ«zore dhe tĂ« pengonte veset e kĂ«qija. Çdo e keqe qĂ« dihet se i shkakton dĂ«m mendjes dhe arsyes sĂ« njeriut, fesĂ«, jetĂ«s, pasurisĂ« dhe nderit tĂ« tij, Ă«shtĂ« ndaluar fetarisht. KĂ«shtu, Profeti ynĂ« a.s. ka ndaluar gjĂ«rat e ndyra. NĂ« Kur’an urdhĂ«rohet: “Ai (Profeti) i ndalon ata nga e keqja, ua bĂ«n hallall gjĂ«rat e pastra, ua bĂ«n haram gjĂ«rat e fĂ«lliqta.”1 Duke urdhĂ«ruar kĂ«shtu, Kur’ani ka pĂ«rmendur ndjeshmĂ«rinĂ« e Profetit pĂ«rballĂ« tĂ« kĂ«qijave. Prandaj, drogat dhe lĂ«ndĂ«t e dala nĂ« shesh sĂ« pari qĂ« shkaktojnĂ« dehje dhe ves, tĂ« ngjashme me drogat, edhe nĂ« mos i paçin emĂ«rtimet haptazi nĂ« argumentet fetare, fetarisht janĂ« tĂ« ndaluara. Edhe cigarja (duhani) mund tĂ« vlerĂ«sohet nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n mĂ«nyrĂ« ngaqĂ« shkakton ves (toksikomani), i hap rrugĂ« humbjes 1. A’raf, 157.

Shkenca Islame

sĂ« pasurisĂ« dhe Ă«shtĂ« e dĂ«mshme pĂ«r shĂ«ndetin dhe shoqĂ«rinĂ«. Le t’i shqyrtojmĂ« me radhĂ« lĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante pĂ«r sa i pĂ«rket tĂ« drejtave themelore qĂ« duhen mbrojtur. 1. Mbrojtja e fesĂ« Feja, mendja dhe arsyeja, trupi, fĂ«mijĂ«t dhe malli e pasuria janĂ« dhunti dhe amanete tĂ« dhĂ«na njeriut nga Allahu i LartĂ«. PĂ«rdorimin e kĂ«tyre amaneteve, tĂ« drejtat e pasurisĂ« dhe trupit mbi personin janĂ« shpjeguar nga Feja Islame. LĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante, si pija, janĂ« para sĂ« gjithash tĂ« dĂ«mshme dhe tĂ« rrezikshme pĂ«r sa i pĂ«rket mbrojtjes sĂ« ndjenjĂ«s fetare. NĂ« njĂ« hadith, i DĂ«rguari i Allahut a.s. ka thĂ«nĂ«: “Pija (alkoolike) Ă«shtĂ« nĂ«na (burimi) e tĂ« gjitha tĂ« kĂ«qijave dhe ndyrĂ«sive.”2 Kurse nĂ« njĂ« hadith tjetĂ«r, duke u shprehur si mĂ« poshtĂ«, ka pĂ«rcaktuar parimin themelor fetar mbi dehjen: “Çdo pije qĂ« shkakton dehje Ă«shtĂ« haram”.3 Nuk Ă«shtĂ« kusht qĂ« lĂ«ndĂ«t qĂ« japin dehje tĂ« jenĂ« tĂ« lĂ«ngshme, çdo gjĂ« qĂ« jep dehje Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« haram. Edhe nĂ« njĂ« hadith tjetĂ«r Ă«shtĂ« thĂ«nĂ«: “Çdo gjĂ« qĂ« jep dehje Ă«shtĂ« haram.”4 DijetarĂ«t islamĂ« kanĂ« thĂ«nĂ« se edhe pĂ«rdorimi i pakicĂ«s sĂ« gjĂ«rave, shumica e tĂ« cilave shkaktojnĂ« dehje, konsumimi i gjĂ«rave qĂ« nĂ« fillim tĂ« pĂ«rdorimit nuk japin dehje ose, si

rrjedhojĂ« e ambientimit tĂ« trupit, nuk u shkaktojnĂ« dehje disa njerĂ«zve, Ă«shtĂ« haram.5 Ç’ështĂ« dehja? Dehja Ă«shtĂ« zbatimi nga njeriu nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pakontrolluar i kĂ«rkesave tĂ« natyrĂ«s sĂ« tij materiale-egoistike si rezultat i humbjes sĂ« kontrollit tĂ« fuqisĂ« sĂ« vullnetit mbi arsyen dhe ndjenjat. NĂ« kĂ«to kushte, njeriu qĂ« nuk mundet ta diferencojĂ« tĂ« mirĂ«n nga e keqja dhe anasjelltas, nuk do t’i plotĂ«sojĂ« dot pĂ«rgjegjĂ«sitĂ« e tij fetare, moraloetike dhe shoqĂ«rore, pĂ«rkundrazi, do t’i marrĂ« nĂ«pĂ«r kĂ«mbĂ« tĂ« drejtat e tĂ« tjerĂ«ve. Numri i haditheve lidhur drejtpĂ«rdrejt me lĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante Ă«shtĂ« mjaft i pakĂ«t. Sepse nĂ« atĂ« periudhĂ«, lĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante nuk njiheshin nĂ« çdo zonĂ« dhe s’u diheshin dĂ«met. I DĂ«rguari i Allahut a.s. e ka ndaluar çdo gjĂ« qĂ« jep dehje dhe e drogon (muftir) trupin.6 Fjala “muftir” qĂ« pĂ«rdoret nĂ« kĂ«tĂ« hadith, do tĂ« thotĂ« lĂ«ndĂ« qĂ«, duke e ngritur temperaturĂ«n e trupit, i jep agresivitet, domethĂ«nĂ«, lĂ«ndĂ« droguese dhe agresuese. Duke u mbĂ«shtetur nĂ« hadithin “çdo gjĂ« qĂ« shkakton dehje Ă«shtĂ« haram”, dijetarĂ«t islamĂ« e kanĂ« bĂ«rĂ« tĂ« qartĂ« se edhe opiumi dhe hipnotikĂ«t e ngjashĂ«m janĂ« haram sepse janĂ« shkaktarĂ« tĂ« dehjes. Duke pretenduar se opiumi nuk jep dehje, por se Ă«shtĂ« lĂ«ndĂ« hipnotike,

2. Nesai, Eshribe, 44. 3. Buhari, Eshribe, 4. 4. Tirmidhi, Eshribe, 2.

5. Abdylfettah Mahmud, Hukmu’t-tedavi bi’l-muharremat, f. 124. 6. Ahmed b. Hanbel, 6/309. 7

Shkenca Islame

Ibni Haxher ka thĂ«nĂ« se me fjalĂ«n “muftir”, qĂ« pĂ«rdoret nĂ« hadith, Ă«shtĂ« fjala pĂ«r opiumin dhe lĂ«ndĂ«t e ngjashme hipnotike dhe stupefiante, prandaj edhe opiumi Ă«shtĂ« ndaluar me hadith.7 Pija dhe droga janĂ« pengesĂ« pĂ«r tĂ« çuar nĂ« vend urdhrat fetare. ShumĂ« njerĂ«z qĂ« dĂ«shirojnĂ« tĂ« falin namaz, shmangen nga falja ngaqĂ« nuk heqin dorĂ« dot prej pijes. Edhe drogat (lĂ«ndĂ«t narkotike e stupefiante) pengojnĂ« nga namazi dhe adhurimet e tjera. LĂ«ndĂ«t qĂ« e pengojnĂ« dhe e shmangin njeriun nga adhurimi dhe e mira janĂ« fetarisht haram. Ka shumĂ« shembuj qĂ« tregojnĂ« se si pija dhe veset e kĂ«qija tĂ« ngjashme i kanĂ« penguar dhe shmangur shumĂ« njerĂ«z tĂ« rinj dhe pleq nga e mira dhe dobia. PĂ«r shembull, A’sha, njĂ« nga poetĂ«t e periudhĂ«s pagane paraislame pati shkuar nĂ« Hixhaz atĂ« vit kur u bĂ« Pakti i Hudejbijes dhe pati shfaqur dĂ«shirĂ«n pĂ«r t’u bĂ«rĂ« mysliman. Duke dyshuar pĂ«r pretendimin e tij pĂ«r t’u bĂ«rĂ« mysliman, kurejshĂ«t i patĂ«n thĂ«nĂ«: “Islami ka ndaluar pijen, marrĂ«dhĂ«nien seksuale jolegjitime dhe kumarin”. Poeti i cili pati bĂ«rĂ« tregti pijesh alkoolike kur kishte qenĂ« i ri, duke thĂ«nĂ« se, ngaqĂ« ishte plakur, nuk i kishte mbetur ndonjĂ« dĂ«shirĂ« pĂ«r femĂ«r dhe kumar, por e kishte tĂ« vĂ«shtirĂ« pĂ«r ta lĂ«nĂ« pijen, pati kĂ«rkuar njĂ« vit leje pĂ«r t’u menduar dhe ishte larguar nga Meka. Dhe, duke shkuar pĂ«r nĂ« fshatin e vet, pati rĂ«nĂ« nga deveja dhe pati vdekur dhe 7. Fethu’l-bari, 21/142. 8

kĂ«shtu, pĂ«r shkak tĂ« vesit tĂ« pijes, nuk kishte pĂ«rfituar dot nga dhuntia e tĂ« qenĂ«t mysliman. 2. Mbrojtja e mendjes dhe arsyes Duke i krijuar njerĂ«zit, Allahu i LartĂ« u pati dhĂ«nĂ« mundĂ«sinĂ« pĂ«r t’i dalluar nga njĂ«ra-tjetra tĂ« mirĂ«n dhe tĂ« keqen, pĂ«r ta njohur ç’ështĂ« e bukur e ç’ështĂ« e shĂ«mtuar. Kjo mundĂ«si Ă«shtĂ« arsyeja dhe vullneti. Vullneti, domethĂ«nĂ«, dallimi i tĂ« mirĂ«s nga e keqja Ă«shtĂ« dhuntia mĂ« e madhe qĂ« u Ă«shtĂ« dhĂ«nĂ« njerĂ«zve. Madje mund tĂ« thuhet se veçoria mĂ« me rĂ«ndĂ«si qĂ« e bĂ«n njeriun tĂ« ndryshĂ«m nga qeniet e tjera, qĂ« e ngarkon me pĂ«rgjegjĂ«si fetare dhe njerĂ«zore, Ă«shtĂ« zotĂ«rimi i arsyes dhe vullnetit. Vullneti mund tĂ« pĂ«rkufizohet si kĂ«rkesĂ« e njeriut pĂ«r tĂ« dĂ«shiruar dhe bĂ«rĂ« diçka. “Amaneti” i dhĂ«nĂ« njeriut, pĂ«r tĂ« cilin bĂ«het fjalĂ« nĂ« ajetin kur’anor8, Ă«shtĂ« komentuar nga disa dijetarĂ« si “vullnet”. Sipas kĂ«saj, tĂ« gjitha pĂ«rgjegjĂ«sitĂ« njerĂ«zore dhe fetare varen nga vullneti. Vullneti Ă«shtĂ« njĂ« amanet sublim qĂ« e bĂ«n njeriun tĂ« pĂ«rgjegjshĂ«m. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, mbrojtja e vullnetit si mekanizĂ«m i kontrollit tĂ« mendjes dhe arsyes Ă«shtĂ« njĂ« detyrim fetar. TĂ« gjitha lĂ«ndĂ«t qĂ« e çaktivizojnĂ« arsyen dhe vullnetin, edhe nĂ« mos dhĂ«nçin dehje, janĂ« pranuar njĂ«zĂ«ri si haram nga dijetarĂ«t islamĂ«. 8. “Ne ua ofruam pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« (amanetin) qiejve, TokĂ«s dhe maleve, por ato nuk pranuan ta marrin pĂ«rsipĂ«r dhe u frikĂ«suan ta pranojnĂ« atĂ«, kurse njeriu e pranoi...” Ahzab, 72.

Shkenca Islame

Njeriu Ă«shtĂ« krijuar si i pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« keq. Nga krijimi, njeriu Ă«shtĂ« rrethuar me disa tĂ« meta, si gabimi, harresa, vetĂ«mashtrimi dhe indiferentizmi. KĂ«to tĂ« meta janĂ« shkaku i njĂ« shumice tĂ« kĂ«qijash lidhur me njeriun. KĂ«shtu, asnjĂ« njeri nuk ka shpĂ«tuar dot nga shkarjet e buruara prej kĂ«si lloj dobĂ«sish njerĂ«zore. VetĂ«m se, pĂ«r sa kohĂ« qĂ« kĂ«to nuk bĂ«hen vazhdimisht dhe me dashje, nuk pranohen si e keqe nĂ« kuptimin e vĂ«rtetĂ« tĂ« fjalĂ«s. NĂ« tĂ« kundĂ«rt, mĂ«katet e vogla tĂ« shndĂ«rruara nĂ« ves, janĂ« konsideruar si mĂ«kate tĂ« mĂ«dha; kĂ«shtu, Ă«shtĂ« theksuar se vesi Ă«shtĂ« njĂ« nga cilĂ«sitĂ« themelore tĂ« sĂ« keqes nĂ« aktet dhe veprimet e njeriut. Islami nuk e miraton shndĂ«rrimin e asgjĂ«je nĂ« ves tĂ« pashmangshĂ«m. Madje, shndĂ«rrimi i adhurimeve tona nĂ« ves ua rrĂ«zon vlerĂ«n atyre. Sepse synimi dhe vullneti janĂ« ato qĂ« u japin kuptim akteve dhe veprimeve tĂ« njeriut, qĂ« i bĂ«jnĂ« tĂ« çmueshme qĂ«llimet e tij. Çaktivizimi dhe pasivizimi i vullnetit e rrĂ«zon vlerĂ«n e aktit (punĂ«s) tĂ« kryer. Kurse kryerja e vazhdueshme e akteve (veprimeve) tĂ« dĂ«nueshme nga feja dhe shndĂ«rrimi i tyre nĂ« ves janĂ« ndaluar me forcĂ«. Duke u shprehur se “Allahu nuk i jep tĂ« pijĂ« nĂ« ahiret nga pijet e xhenetit atij qĂ« nĂ« botĂ« mbetet pijanec qĂ« s’pendohet”9, Profeti ka bĂ«rĂ« tĂ« ditur pĂ«rfundimin e vesit tĂ« keq. Kurse nĂ«

njĂ« hadith tjetĂ«r, duke u shprehur se “personi qĂ« e vazhdon pijen, Ă«shtĂ« si ai qĂ« u falet idhujve”10, vesin e tĂ« pirit e ka pĂ«rngjasuar me idhujtarinĂ«. Ashtu si idhujtarĂ«t u falen me ves tĂ« paarsyeshĂ«m e tĂ« palogjikshĂ«m idhujve qĂ« nuk u japin asnjĂ« dobi, edhe pijanecĂ«t e vazhdojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme vesin e tĂ« pirit qĂ« u shkakton dĂ«m. NjerĂ«zit me vullnet tĂ« dobĂ«t janĂ« tĂ« ekspozuar ndaj tĂ« gjitha tĂ« kĂ«qijave. Prandaj, personat dhe grupet qĂ« duan tĂ« ndikojnĂ« mbi njerĂ«zit dhe t’i bĂ«jnĂ« ata mbĂ«shtetĂ«s tĂ« çështjeve tĂ« tyre tĂ« mbrapshta, sĂ« pari kĂ«rkojnĂ« rrugĂ«t pĂ«r t’i çaktivizuar vullnetet e tyre. NjĂ« pjesĂ«, duke pĂ«rdorur metodat e ndikimit psikologjik ose duke pĂ«rfituar nga gjendja shpirtĂ«rore e turmĂ«s, pĂ«rpiqen t’i çaktivizojnĂ« vullnetet e njerĂ«zve. Krahas kĂ«saj, kĂ«to lloj grupesh me qĂ«llime tĂ« paramenduara kanĂ« pĂ«rfituar qysh nĂ« krye tĂ« herĂ«s edhe nga veset e kĂ«qija si pijet dhe drogat, tĂ« cilat e dobĂ«sojnĂ« vullnetin. NjĂ« nga shembujt mĂ« tĂ« spikatur tĂ« kĂ«saj Ă«shtĂ« çeta “Hashhashijjun” (e HashashistĂ«ve) ngritur nĂ« kalanĂ« Alamut nga Hasan Sabahu, njĂ«ri prej prijĂ«sve tĂ« shkollĂ«s juridikefetare ismailite. Ata qenĂ« pĂ«rpjekur t’i bĂ«jnĂ« personat vullnetdobĂ«t robĂ«r personalĂ« dhe skllevĂ«r tĂ« ideologjive tĂ« tyre me anĂ« tĂ« lĂ«ndĂ«ve droguese si opiumi dhe tĂ« ngjashmit e tij. Dihet se nĂ« disa fe tĂ« Lindjes, opiumi dhe drogat e ngjashme hipnotike janĂ«

9. Muslim, Eshribe, 73.

10. Ibni Maxhe, Eshribe, 3. 9

Shkenca Islame

pĂ«rdorur qysh nĂ« kohĂ«t e vjetra pĂ«r tĂ« ndikuar te njerĂ«zit, pĂ«r t’i futur ata nĂ« njĂ« atmosferĂ« mistike tĂ« rreme. Dihet se, nĂ« ditĂ«t tona, disa organizime me pamje fetare tĂ« dala rishtas nĂ« shesh nĂ« PerĂ«ndim, pĂ«rfitojnĂ« me tĂ« njĂ«jtin qĂ«llim nga opiumi dhe lĂ«ndĂ«t droguese tĂ« ngjashme, madje, disa grupe i shtyjnĂ« nĂ« vetĂ«vrasje kolektive anĂ«tarĂ«t e tyre qĂ« i fusin nĂ«n ndikim nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«.

10

3. Mbrojtja e jetĂ«s Sipas Islamit, tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit lindin me natyrĂ« ose krijim tĂ« pastĂ«r. KĂ«shtu, nĂ« njĂ« hadith tĂ« shenjtĂ«, thuhet: “Allahu i LartĂ« ka thĂ«nĂ«: “UnĂ« i krijova tĂ« gjithĂ« robĂ«rit e mi tĂ« pastĂ«r nga tĂ« kĂ«qijat, por, pastaj, shejtanĂ«t (djajtĂ«) i shmangĂ«n ata nga feja.”11 NjerĂ«zit janĂ« krijuar si tĂ« pamĂ«katĂ«. Prandaj, nĂ« juridiksionin islam, pafajĂ«sia (beraat-i zimmet) Ă«shtĂ« marrĂ« pĂ«r bazĂ« (gjersa personit t’i provohet fajĂ«sia). Sigurimi i paprekshmĂ«risĂ« sĂ« jetĂ«s Ă«shtĂ« njĂ« nga tĂ« drejtat themelore njerĂ«zore. Ashtu siç nuk mund tĂ« sillet nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« e cila rrezikon jetĂ«n e tjetrit, njeriu nuk e hedh as veten e vet nĂ« rrezik. Duke u shprehur nĂ« njĂ« hadith se â€œĂ«shtĂ« ndaluar dĂ«mtimi si dhe pĂ«rgjigjja ndaj dĂ«mit me dĂ«m”12, Ă«shtĂ« theksuar rĂ«ndĂ«sia e garancisĂ« sĂ« jetĂ«s dhe pasurisĂ«. Alkooli dhe disa droga bĂ«hen shkak pĂ«r njĂ« guxim dhe agresivitet ekstrem; si pĂ«rfundim, personat qĂ« marrin

alkool dhe pĂ«rdorin droga, pĂ«rzihen shpesh nĂ« ngjarjet e plagosjeve dhe vdekjeve. Shkurt, ata hedhin nĂ« rrezik edhe jetĂ«n e vet, edhe jetĂ«n dhe pasurinĂ« e tĂ« tjerĂ«ve. SĂ« bashku me dobĂ«simin e vullnetit, personat qĂ« pĂ«rdorin pije dhe droga, bĂ«hen agresivĂ«. Krahas kĂ«saj, pija dhe droga dalĂ«ngadalĂ« e helmojnĂ« trupin e personit. MirĂ«po Allahu i LartĂ« duke urdhĂ«ruar “mos e vrisni veten se Allahu Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ«shirues ndaj jush”13, e ka ndaluar qĂ« njerĂ«zit t’i shkaktojnĂ« vetes sĂ« tyre dĂ«m edhe moralo-shpirtĂ«ror, edhe material. Sot dihet se pija Ă«shtĂ« shkaku themelor i disa sĂ«mundjeve. Kurse drogat (lĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante) nuk u njohin njerĂ«zve as mundĂ«sinĂ« pĂ«r t’u sĂ«murur. Kurse Profeti ynĂ« a.s., nĂ« njĂ« hadith ka thĂ«nĂ«: “Personi qĂ«, duke e helmuar veten, i shkakton vdekjen, mbetet pĂ«rjetĂ«sisht nĂ« xhehenem”.14 Dihet se droga Ă«shtĂ« njĂ« lloj helmi qĂ« çon nĂ« vdekje tĂ« ngadaltĂ«, madje disa lloje cilĂ«sohen si “helm i bardhĂ«â€. NdĂ«rkaq, çdo ditĂ« bĂ«hemi dĂ«shmitarĂ« tĂ« shembujve tĂ« dĂ«meve si plagosjet dhe vrasjet tĂ« cilave u hapin rrugĂ« pijet dhe drogat. Madje, bĂ«het e ditur se edhe ligji qĂ« e ndalon pijen Ă«shtĂ« vĂ«nĂ« pas njĂ« ngjarjeje tĂ« tillĂ« grindjeje dhe plagosjeje. Sa’d b. Ebi Vakkas r.a. tregon: “Para se pija tĂ« bĂ«hej haram, qemĂ« mbledhur pĂ«r t’u gostitur nĂ« shtĂ«pinĂ« e njĂ« ensari.

11. Muslim, Xhenet, 63. 12. Ahmed b. Hanbel, 1/313.

13. Nisa, 29. 14. Buhari, Tibb, 56.

Shkenca Islame

Pasi pimĂ«, nĂ«n ndikimin e pijes dhe dehjes, ensarĂ«t nisĂ«n tĂ« fryhen duke thĂ«nĂ« me krenari: “Ne jemi mĂ« tĂ« virtytshĂ«m!” Edhe kurejshĂ«t u mburrĂ«n: “S’ështĂ« e vĂ«rtetĂ«, ne jemi mĂ« tĂ« virtytshmit!” NĂ« kĂ«tĂ« mes, njĂ«ri nga ensarĂ«t rroku njĂ« eshtĂ«r deveje, mĂ« goditi nĂ« hundĂ« dhe ma theu. Ja, pas kĂ«saj, u zbrit ajeti mbi pijen.”15 4. Mbrojtja e mallit dhe pasurisĂ« Profeti ynĂ« a.s. “e ka ndaluar dĂ«mtimin dhe humbjen e mallit dhe pasurisĂ«â€16. ShpĂ«rdorimi Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« haram. PĂ«rdorimi i pijes dhe drogĂ«s bĂ«het shkak qĂ« paraja nĂ« sasi tĂ« mĂ«dha tĂ« shpenzohet kot. ShpĂ«rdorimi dhe shpenzimi i parave nĂ« vese tĂ« kĂ«qija Ă«shtĂ« ndaluar fetarisht. I DĂ«rguari i Allahut a.s. ka deklaruar se “nĂ« DitĂ«n e Kiametit, njeriut do t’i kĂ«rkohet llogari se ku e ka konsumuar jetĂ«n, se ç’ka bĂ«rĂ« me ato qĂ« ka ditur, se ku e ka fituar pasurinĂ« dhe ku e ka shpenzuar dhe se ku e ka shkatĂ«rruar trupin.”17 5. Mbrojtja e brezit (familjes) Mbrojtja e brezit Ă«shtĂ« njĂ« nga tĂ« drejtat themelore tĂ« njeriut. Duke urdhĂ«ruar, “O ju qĂ« keni besuar! Mbrojeni veten dhe familjen nga zjarri, lĂ«nda djegĂ«se e tĂ« cilit janĂ« njerĂ«zit dhe gurĂ«t”18, Zoti ka theksuar se duhet ta mbrojmĂ« 15. Bejhaki, Sunen, 8/285. 16. Buhari, Zekat, 18. 17. Tirmidhi, Kiamet, 1. 18. Tahrim, 6.

familjen moralisht dhe shpirtĂ«risht. VeçanĂ«risht edukimi i fĂ«mijĂ«ve dhe mbrojtja e tyre nga tĂ« kĂ«qijat Ă«shtĂ« jashtĂ«zakonisht me rĂ«ndĂ«si pĂ«r sa i pĂ«rket rritjes dhe pĂ«rgatitjes sĂ« brezave tĂ« shĂ«ndetshĂ«m. Mbrojtja e brezit mund tĂ« trajtohet nga dy kĂ«ndvĂ«shtrime. Ata qĂ« pĂ«rdorin alkool dhe drogĂ«, e kanĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« zbatojnĂ« pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e tyre pĂ«rballĂ« familjeve. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, disa herĂ« u shkaktojnĂ« dĂ«me bashkĂ«shorteve dhe fĂ«mijĂ«ve. Veç kĂ«saj, mund tĂ« bĂ«hen shkak qĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« palindur t’u kalojnĂ« disa veçori tĂ« kĂ«qija me rrugĂ«n e mbetjeve gjenetike. KĂ«shtu, dihet se edhe fĂ«mijĂ«t e prindĂ«rve me toksikomani alkooli dhe lĂ«ndĂ«sh stupefiante janĂ«, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, tĂ« aftĂ« pĂ«r t’u prekur nga toksikomania. Sipas studimeve, njĂ« toksikoman e prek jetĂ«n e afro 50 vetĂ«ve gjatĂ« disa brezave. ËshtĂ« e domosdoshme qĂ«, pĂ«r mbrojtjen e brezit, sojet tĂ« mos pĂ«rzihen me njĂ«ri-tjetrin dhe prindĂ«rit e fĂ«mijĂ«ve tĂ« jenĂ« tĂ« qartĂ«. MirĂ«po zinaja (marrĂ«dhĂ«nia seksuale jolegjitime) dhe mĂ«katet e ngjashme bĂ«hen shkak pĂ«r pĂ«rzierjen e brezave. Zinaja ose marrĂ«dhĂ«nia seksuale jolegjitime si dhe tradhtia bashkĂ«shortore Ă«shtĂ« njĂ« nga mĂ«katet e mĂ«dha. Zinaja Ă«shtĂ« akti qĂ« konsiderohet i keq dhe i shĂ«mtuar nga tĂ« gjithĂ« njerĂ«zit e moralshĂ«m. NjĂ« nga faktorĂ«t mĂ« me rĂ«ndĂ«si pĂ«r pĂ«rhapjen e kĂ«tij akti tĂ« shĂ«mtuar janĂ« veset e kĂ«qija si alkooli dhe droga. 11

Shkenca Islame

PĂ«rgjithĂ«sisht, lĂ«ndĂ«t hipnotike dhe stupefiante (drogat) nuk janĂ« ndaluar vetĂ«m nga dĂ«met materiale qĂ« shkaktojnĂ«. NĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ«, janĂ« marrĂ« parasysh edhe dĂ«met e tyre moralo-shpirtĂ«rore. Veç kĂ«saj, kuptohet se pija Ă«shtĂ« e shĂ«mtuar nĂ« vetvete, prandaj nuk duhet tĂ« vlerĂ«sohet vetĂ«m duke parĂ« pĂ«rfundimet. NĂ« Kur’an Ă«shtĂ« urdhĂ«ruar: “O ju qĂ« keni besuar! Vera, kumari, flitĂ« e ofruara pĂ«r idhujt, shigjetat e fallit s’janĂ« gjĂ« tjetĂ«r veç punĂ«ve tĂ« ndyra tĂ« shejtanit! Shmanguni prej tyre qĂ« tĂ« gjeni paqe!”19 Zoti i ka emĂ«rtuar mĂ«katet qĂ« i ka bĂ«rĂ« haram, “ndyrĂ«si” dhe “punĂ« shejtani”. KĂ«shtu, Ă«shtĂ« njoftuar se, duke u nisur edhe nga pĂ«rfundimet, edhe nga natyra e tyre, janĂ« konsideruar tĂ« shĂ«mtuara me urdhĂ«r tĂ« Zotit. Njoftimi se njĂ« akt i ndaluar do t’u japĂ« njĂ« sĂ«rĂ« dĂ«mesh njerĂ«zve nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« dhe nĂ« Ahiret, mund tĂ« mos jetĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n masĂ« pengues mbi çdo njeri. E keqja nĂ« vetvete e njĂ« akti ose sendi mund tĂ« zhvillojĂ« ndikim mĂ« pengues mbi disa persona. Prandaj, meqĂ« Islami ka pĂ«rcaktuar se specifikat qĂ« ka ndaluar janĂ« tĂ« kĂ«qija edhe nga kĂ«ndvĂ«shtrimi ontologjik (i prejardhjes natyrore), ndalimet janĂ« pranuar mĂ« lehtĂ« nga njerĂ«zit. NjerĂ«zit mund tĂ« kenĂ« pikĂ«pamje tĂ« ndryshme pĂ«r sa i pĂ«rket faktit nĂ«se njĂ« gjĂ« ka mĂ« shumĂ« anĂ« tĂ« mira apo 19. Maide, 90.

12

tĂ« kĂ«qija, por druhen tĂ« pretendojnĂ« se njĂ« send i pĂ«rmendur si i keq nĂ« Librin Hyjnor, Ă«shtĂ« i mirĂ«! Duke zbatuar ndalimet, Profeti a.s. qe sjellĂ« me dhembshuri ndaj njerĂ«zve. Ai nuk u pati vĂ«nĂ« ndalime njerĂ«zve nĂ« asnjĂ« specifikĂ« qĂ« nuk e patĂ«n zbatuar me korrektesĂ« ai vetĂ« dhe pjesĂ«tarĂ«t e familjes. NdjeshmĂ«ria e tij nĂ« respektimin e ndalimeve fetare pati siguruar qĂ« edhe sahabet, bashkĂ«biseduesit e urdhrave tĂ« tij, t’i braktisnin nĂ« njĂ« çast veset e kĂ«qija qĂ« i patĂ«n bĂ«rĂ« shprehi qysh prej qindra vjetĂ«sh. Suksesi nĂ« eliminimin e zakoneve tĂ« kĂ«qija dhe veseve tĂ« dĂ«mshme Ă«shtĂ« nga provat e profetĂ«sisĂ« sĂ« tĂ« DĂ«rguarit tĂ« Allahut a.s. Sa pĂ«r ndalimin e pijes, qypat e pijes u zbrazĂ«n nĂ«pĂ«r sokakĂ« me urdhrin e Profetit a.s., nĂ« sokakĂ«t e MedinĂ«s pijet patĂ«n rrjedhur si rrebesh.20 NjerĂ«zit e mĂ«suar me pije, pasi pija u ndalua, aq shumĂ« patĂ«n ndjerĂ« neveri pĂ«r tĂ«, sa e barazonin pijen me politeizmin. KĂ«shtu, sahabiu Ebu Musa r.a. pati thĂ«nĂ«: “Nuk shoh ndonjĂ« ndryshim midis pijes dhe adhurimit tĂ« njĂ« shtylle nĂ« vend tĂ« Allahut!”21 Siç shihet, po qe se ndjenja e fetarizmit drejtohet mirĂ«, Ă«shtĂ« e mjaftueshme pĂ«r t’i eliminuar tĂ« gjitha tĂ« kĂ«qijat. PĂ«rktheu: Mithat Hoxha 20. Ahmed b. Hanbel, 3/181, 182. 21. Nesai, Eshribe, 42.

Shkenca Islame

Metoda e Imam Sha’raniut nĂ« zgjidhjen e kontradiktave juridiko-fetare nĂ« veprĂ«n El-Mizan I Elton Karaj Universiteti BedĂ«r Departamenti i Shkencave Islame Abstrakt Metoda e Imam Sha‘raniut nĂ« zgjidhjen e kontradiktave meriton me tĂ« vĂ«rtetĂ« njĂ« vĂ«mendje tĂ« veçantĂ«. NjerĂ«zit nĂ« pĂ«rgjithĂ«si janĂ« tĂ« mendimit qĂ« nĂ«se nĂ« lidhje me njĂ« çështje ka disa fetva tĂ« ndryshme, vetĂ«m njĂ«ra prej tyre Ă«shtĂ« e saktĂ« dhe gjithsecili Ă«shtĂ« i prirur tĂ« mbrojĂ« fetvanĂ« e imamit qĂ« ndjek. Ky gjykim tĂ« shpie rrjedhimisht nĂ« pĂ«rfundimin se tĂ« tjerĂ«t kanĂ« gabuar. Kurse Sha‘raniu Ă«shtĂ« i mendimit se çdo imam medhhebi ka tĂ« drejtĂ« nĂ« fetvanĂ« qĂ« ka dhĂ«nĂ«. Sipas tij, ideja qĂ« vetĂ«m njĂ« fetva Ă«shtĂ« e saktĂ« dhe tĂ« tjerat janĂ« tĂ« gabuara Ă«shtĂ« logjika e atyre qĂ« mbrojnĂ« mendimin se sheriati ka ardhur vetĂ«m nĂ« njĂ« nivel. Kurse sipas tij, sheriati Ă«shtĂ« pĂ«rcaktuar nĂ« dy nivele, njĂ«ri teshdid dhe tjetri tahfif.

N

Hyrje Ă« numrin e kaluar tĂ« revistĂ«s “Zani i NaltĂ«â€ (Nr. 9), kemi folur pĂ«r Imam Sha‘raniun dhe qasjet e tij nĂ« JurisprudencĂ«n Islame nĂ« pĂ«rgjithĂ«si1. Kurse nĂ« kĂ«tĂ« artikull do tĂ« bĂ«jmĂ« fjalĂ« pĂ«r metodĂ«n e kĂ«tij dijetari nĂ« zgjidhjen e kontradiktave juridiko-fetare. Kontradiktat mes medhhebeve juridike dhe fetvatĂ« e ndryshme mes 1. Shih: Karaj, Elton. 2014. “Imam Sha‘raniu dhe qasjet e tij nĂ« JurisprudencĂ«n Islame”, Zani i NaltĂ« (Botimet KMSH) IX: 15-26.

dijetarĂ«ve tĂ« mĂ«dhenj janĂ« tĂ« shquara mes myslimanĂ«ve. ShpeshherĂ« ato janĂ« bĂ«rĂ« shkak pĂ«r paragjykime edhe mes njerĂ«zve tĂ« mĂ«dhenj, madje edhe pretekste pĂ«r konflikte tĂ« mĂ«dha pĂ«r njerĂ«zit e paditur. DijetarĂ«t e sinqertĂ« janĂ« munduar qĂ« kĂ«to kontradikta t’i zbresin nĂ« minimum dhe deri diku kjo Ă«shtĂ« arritur. Imam Sha’rani Ă«shtĂ« njĂ« nga dijetarĂ«t mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« kĂ«tĂ« aspekt. Pas shumĂ« kĂ«rkimesh tĂ« thella ai ka mundur tĂ« zbulojĂ« njĂ« metodĂ«, e cila i pajton tĂ« gjitha sektet dhe mendimet konfliktuale. NĂ« fund, 13

Shkenca Islame

kjo metodĂ« Ă«shtĂ« kthyer nĂ« njĂ« vepĂ«r tĂ« shkruar nga vetĂ« Sha’raniu dhe ka mbĂ«rritur deri te ne me titullin ElMizanu’l-Kubra (Peshorja e Madhe). 1. Vepra El-Mizan Mizan (‫ )ميŰČŰ§Ù†â€ŹĂ«shtĂ« njĂ« ismi alet (forma qĂ« shpreh mjetin nĂ« gjuhĂ«n arabe), qĂ« rrjedh nga rrĂ«nja v-z-n (‫)وŰČÙ†â€Ź. Folja v-z-n nĂ« arabisht do tĂ« thotĂ« tĂ« masĂ«sh, tĂ« peshosh. Mjeti qĂ« shĂ«rben pĂ«r peshimin e sendeve quhet mizan.2 Titulli i plotĂ« i veprĂ«s nĂ« fjalĂ« Ă«shtĂ« el-MĂźzĂąnu’l-KubrĂą esh-Sha‘rĂąnijje el-Mud’hile li-Xhemü‘i EkuĂąli’lEimmeti’l-MuxhtehidĂźn ue Mukal’lidĂźhim fü’sh-Sheriati’l-Muhammedijje. Kjo Ă«shtĂ« vepra mĂ« e shquar e Imam Sha’raniut dhe njĂ« nga mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishmet nĂ« fushĂ«n e JurisprudencĂ«s Islame. Jurisprudenca Islame dhe Tasavufi janĂ« dy shkenca qĂ« trajtojnĂ« fusha tĂ« ndryshme dhe rrallĂ« mund t’i shohĂ«sh tĂ« trajtuara nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n vepĂ«r. Jurisprudenca Islame bazohet nĂ« transmetime dhe deri diku nĂ« logjikĂ«, kurse nĂ« Tasavuf, megjithĂ«se burimi mbetet Kur’ani dhe Tradita Profetike, çdo njeri mund tĂ« shtojĂ« diçka nga pĂ«rjetimet e tij personale. Veçoria kryesore e veprĂ«s “ElMizan” Ă«shtĂ« pĂ«rfshirja e Tasavufit brenda JurisprudencĂ«s Islame. Imam Sha‘raniu e sheh sheriatin 2. Ibn MandhĂ»r, Muhammed Ebu’l-Fadl. 1414 (kalendari hĂ«nor). LisĂąnu’l-‘arab. Botimi III. XV vĂ«ll. BejrĂ»t: DĂąr SĂądir, XIII, 466. 14

porsi njĂ« peshore dhe “El-Mizan” Ă«shtĂ« pikĂ«risht kriteri me anĂ« tĂ« tĂ« cilit mund matim tĂ« gjitha informacionet. Pas disa faqe hyrje, “ElMizan” vazhdon me pjesĂ«n mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« tij, ku vetĂ« autori na prezanton me tiparet e veprĂ«s, metodĂ«n e trajtimit tĂ« çështjeve, burimet dhe literaturĂ«n, kritikat qĂ« i janĂ« drejtuar dhe pĂ«rgjigjet, dallimet e kĂ«tij libri nga literatura klasike e JurisprudencĂ«s Islame, zgjidhjet e kontradiktave mes haditheve, etj. KĂ«to tema trajtohen nĂ« 47 nĂ«ntituj. Sha’raniu thekson se do tĂ« ishte e gabuar, qĂ« libri tĂ« kritikohej pa lexuar pjesĂ«n e parĂ«.3 Pas kĂ«saj hyrjeje tĂ« gjatĂ«, vepra vazhdon me radhitjen klasike tĂ« kapitujve qĂ« pĂ«rfshin Jurisprudenca Islame. TĂ« tre kryekapitujt e kĂ«saj fushe, qĂ« janĂ« ibadat, muamelat dhe ukubat (adhurimet, marrĂ«dhĂ«niet civile dhe dĂ«nimet), janĂ« trajtuar nĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r. NĂ« krye tĂ« çdo kapitulli, Sha’raniu pĂ«rmend çështjet ku mes dijetarĂ«ve ka konsensus dhe mĂ« pas kalon nĂ« ato kontradiktore. Ai pĂ«rmend pĂ«r çdo çështje mendimin e katĂ«r medhhebeve kryesore “Hanefi”, “Shafi‘i”, “Hanbeli” dhe “Maliki”, madje shpeshherĂ« radhit edhe imamĂ« tĂ« tjerĂ« tĂ« mĂ«dhenj si Abdullah b. Mesudi r.a., Abdullah b. Omeri r.a., ‘Atau, Imam Lejthiu, Sufjan eth-Theuri, Sufjan b. Ujejne, 3. Esh-Sha’rĂąnĂź, Abdulvehhab. 1993. elMĂźzĂąnu’l-kubrĂą. Botimi I. III vĂ«ll. BejrĂ»t, Liban: DĂąru’l-Fikr, I, 66.

Shkenca Islame

Ibn Xheriri, Sha‘biu, Is’haku, etj. Sha’raniu Ă«shtĂ« i mendimit se tĂ« gjithĂ« medhhebet janĂ« tĂ« drejtĂ« dhe qĂ« shumĂ«llojshmĂ«ria e fetvave Ă«shtĂ« njĂ« pasuri, qĂ« i lejon njerĂ«zit ta jetojnĂ« Islamin sipas mundĂ«sive tĂ« veta. Ai i klasifikon nĂ« dy kategori ose nivele tĂ« gjitha diversitetet nĂ« fetva. Ato janĂ«: Niveli mushedded ose teshdid dhe niveli muhaffef ose tahfif. Sipas tij, fetvatĂ«, qĂ« pĂ«rfshihen nĂ« nivelin mushedded, i drejtohen njerĂ«zve qĂ« tregojnĂ« njĂ« kujdes tĂ« veçantĂ« nĂ« jetĂ«n e tyre fetare, kurse ato tĂ« nivelit muhaffef, i drejtohen njerĂ«zve, tĂ« cilĂ«t nuk e kanĂ« mundĂ«sinĂ« tĂ« veprojnĂ« sipas nivelit tĂ« parĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« formĂ«, nuk Ă«shtĂ« mĂ« e nevojshme tĂ« quash njĂ«rin mendim tĂ« saktĂ«, e tjetrin tĂ« gabuar. NĂ« bazĂ«n e kĂ«saj metode gjendet mendimi se tĂ« gjithĂ« medhhebet ushqehen nga burimi i pastĂ«r i sheriatit, qĂ« janĂ« Libri i ShenjtĂ« dhe Tradita Profetike. Por kjo nuk Ă«shtĂ« njĂ« ide pa bazĂ«. Sha’raniu na tregon vetĂ« qĂ« pĂ«rpara se tĂ« arrijĂ« nĂ« kĂ«tĂ« rezultat, ka analizuar mĂ« sĂ« miri tĂ« gjitha medhhebet, burimet dhe metodologjitĂ« e tyre4. KĂ«tĂ« e vĂ«rtetojnĂ« edhe veprat e tij.5 Duke pranuar tĂ« mirĂ«qenĂ« se medhhebet janĂ« tĂ« drejta, ai bĂ«n vetĂ«m klasifikimin e fetvave nĂ« dy nivele, pa trajtuar gjerĂ« e gjatĂ« argumentet ku bazohen dhe formĂ«n e argumentimit tĂ« medhhebeve. Ai 4. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 124. 5. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 251-261.

trajton mĂ« tepĂ«r aspektin e urtĂ«sisĂ« nĂ« klasifikimin e fetvave. MegjithatĂ«, kur lind nevoja, pĂ«rmend edhe argumentet. Por, nĂ« shumicĂ«n e rasteve analizon pĂ«rsĂ«ri aspektin e urtĂ«sisĂ«, qĂ« gjenden te to dhe jo atĂ« metodologjik apo argumentues. Keshfi, revelata shpirtĂ«rore e njerĂ«zve tĂ« veçantĂ«, ka njĂ« rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r. MegjithatĂ« ky nuk Ă«shtĂ« njĂ« keshf i pabazĂ«. Sipas Sha’raniut sheriati Ă«shtĂ« gjithmonĂ« parĂ«sor. Ai e quan tĂ« papranueshĂ«m keshfin qĂ« bie ndesh me sheriatin apo mendimet e muxhtehidĂ«ve6. Ai na tregon se keshfi i saktĂ« Ă«shtĂ« ai qĂ« mbĂ«shtet mendimin e sheriatit. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, ai na vĂ«rteton tri pika tĂ« rĂ«ndĂ«sishme: njĂ«, qĂ« Jurisprudenca Islame Ă«shtĂ« nĂ« pajtim tĂ« plotĂ« me tasavufin e bazuar nĂ« argumente tĂ« shĂ«ndosha; dy, qĂ« hadithet autentikĂ« tĂ« Profetit a.s. nuk mund tĂ« bien ndesh me njĂ«ri-tjetrin, por duhen kuptuar drejtĂ«; dhe tre, qĂ« imamĂ«t muxhtehidĂ« janĂ« trashĂ«gimtarĂ«t e vĂ«rtetĂ« tĂ« Profetit a.s., prandaj edhe fetvatĂ« e tyre qĂ« duken si kontradiktore, nĂ« fakt nuk pĂ«rbĂ«jnĂ« mospajtim, por shumĂ«llojshmĂ«ri.7 2. VlerĂ«simet mushedded dhe muhaffef Metoda e Imam Sha’raniut nĂ« zgjidhjen e kontradiktave meriton 6. Esh-Sha‘rĂąnĂź, po aty, I, 184. 7. Gökçe, Ferhat. 2013. «FıhkĂź Hadisler Arasındaki Ä°htilĂąfların ÇözĂŒmĂŒnde elMĂźzĂąn Yöntemi.» Dinbilimleri Akademik AraƟtırma Dergisi XIII (II): 7-36, f. 11-12. 15

Shkenca Islame

me tĂ« vĂ«rtetĂ« njĂ« vĂ«mendje tĂ« veçantĂ«. NjerĂ«zit nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, janĂ« tĂ« mendimit qĂ« nĂ«se nĂ« lidhje me njĂ« çështje ka disa fetva tĂ« ndryshme, vetĂ«m njĂ«ra prej tyre Ă«shtĂ« e saktĂ« dhe gjithsecili Ă«shtĂ« i prirur tĂ« mbrojĂ« fetvanĂ« e imamit qĂ« ndjek. Ky gjykim tĂ« shpie rrjedhimisht nĂ« pĂ«rfundimin se tĂ« tjerĂ«t kanĂ« gabuar. Kurse Sha’raniu Ă«shtĂ« i mendimit se çdo imam medhhebi ka tĂ« drejtĂ« nĂ« fetvanĂ« qĂ« ka dhĂ«nĂ«. Sipas tij, ideja qĂ« vetĂ«m njĂ« fetva Ă«shtĂ« e saktĂ« dhe tĂ« tjerat janĂ« tĂ« gabuara Ă«shtĂ« logjika e atyre qĂ« mbrojnĂ« mendimin se sheriati ka ardhur vetĂ«m nĂ« njĂ« nivel. Kurse sipas tij, sheriati Ă«shtĂ« pĂ«rcaktuar nĂ« dy nivele, njĂ«ri teshdid dhe tjetri tahfif.8 PatjetĂ«r qĂ« njerĂ«zit e thjeshtĂ«, imitues tĂ« fetvave tĂ« imamĂ«ve, e kanĂ« tĂ« pamundur tĂ« arrijnĂ« nĂ« njĂ« pĂ«rfundim tĂ« tillĂ«. Sipas Shaâ€șraniut, kĂ«tĂ« nuk e kanĂ« ditur as imamĂ«t. Po ta dinin edhe ata nuk do tĂ« jepnin vetĂ«m njĂ« fetva, por do tĂ« vlerĂ«sonin nĂ« bazĂ« tĂ« rastit.9 Sipas autorit, çdo çështje juridiko-fetare ndodhet nĂ« njĂ« nga dy nivelet teshdid dhe tahfif. FetvatĂ« e rĂ«nda janĂ« pĂ«r njerĂ«zit tĂ« cilĂ«t mund t’i kryejnĂ« ato, kurse tĂ« lehtat, pĂ«r mĂ« tĂ« dobĂ«tit. PatjetĂ«r qĂ« nĂ« raste tĂ« veçanta ka edhe pĂ«rjashtime. Ka çështje ku personi Ă«shtĂ« i lirĂ« tĂ« zgjedhĂ« vetĂ« se si do tĂ« veprojĂ«. Sepse ndonjĂ«herĂ« njeriut i lejohet 8. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 161. 9. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 162. 16

tĂ« veprojĂ« sipas ruhsatit, lejes pĂ«r zbatimin e njĂ« fetvaje mĂ« tĂ« lehtĂ«, ndĂ«rkohĂ« qĂ« ai zakonisht zbaton ato tĂ« nivelit teshdid.10 Gjithashtu, çështjet nĂ« tĂ« cilat imamĂ«t janĂ« nĂ« konsensus, nuk ndahen nĂ« dy nivele. TĂ« bĂ«sh njĂ« ndarje nĂ« kĂ«to tema nuk lejohet.11 KĂ«shtu qĂ«, çdo mendim apo fetva e imamĂ«ve nuk Ă«shtĂ« asnjĂ«herĂ« e pavlefshme. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, nĂ« veprĂ«n “El-MĂźzĂąn”, nuk gjendet askund fraza “ky mendim Ă«shtĂ« i gabuar”. 2.1. Mushedded Mushedded (‫ )Ù…ŰŽŰŻŰŻâ€Źvjen nga rrĂ«nja sh-d-d (‫)ۮۯ‬. ËshtĂ« nĂ« trajtĂ«n e ismi mefulit nga forma tef‘il dhe do tĂ« thotĂ« tĂ« forcosh, tĂ« vĂ«shtirĂ«sosh12. Mushedded Ă«shtĂ« njĂ« ndĂ«r termat themelorĂ« tĂ« Sha’raniut. Gjithashtu pĂ«rmend edhe fjalĂ«n teshdĂźd, si sinonim tĂ« musheddedit. NĂ« lidhje tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ« me kĂ«to tĂ« dyja pĂ«rmenden edhe termat azĂźmet (‫ )ŰčŰČÙŠÙ…Ű©â€Źdhe hauĂąs (‫)ŰźÙˆŰ§Ű¶â€Ź. Duhet theksuar se fetvatĂ« mĂ« tĂ« vĂ«shtira nuk ndodhen gjithmonĂ« nĂ« nivelin mushedded. Kjo pĂ«r shkak tĂ« mungesĂ«s sĂ« argumentit tĂ« shĂ«ndoshĂ«. Prandaj, vlerĂ«simi nĂ« fjalĂ«, vendoset nĂ« nivelin muhaffef.13 KĂ«shtu, vĂ«rejmĂ« qĂ« nĂ« kĂ«tĂ« rast, termi mushedded, Ă«shtĂ« pĂ«rdorur nĂ« kuptimin e azimetit nĂ« metodologjinĂ« e JurisprudencĂ«s Islame. 10. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 95. 11. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 28. 12. Ibn MandhĂ»r, po aty, III, 232. 13. Shih: Esh-Sha‘rĂąnĂź, po aty, II, 31.

Shkenca Islame

Ky fakt na ndihmon tĂ« kuptojmĂ« qartĂ« se Imam Sha’raniu, pĂ«rpara se t’i ndajĂ« fetvatĂ« nĂ« dy nivele, e ka analizuar mĂ« sĂ« miri aspektin metodologjik dhe argumentet ku bazohen kĂ«to fetva. 2.1.1. AzĂźmet KĂ«tu duhet trajtuar edhe termi azĂźmet, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« jemi mĂ« koncizĂ« nĂ« fushĂ«n konceptuale tĂ« çështjes nĂ« fjalĂ«. AzĂźmet (‫ )ŰčŰČÙŠÙ…Ű©â€Źvjen nga rrĂ«nja a-z-m (‫)ŰčŰČÙ…â€Ź, qĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« vendosĂ«sh tĂ« veprosh diçka14 dhe Ă«shtĂ« masdar (paskajore) nĂ« trajtĂ«n fa‘üle. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim, azimet do tĂ« thotĂ« “vullnet i fortĂ«â€15. Kurse nĂ« terminologjinĂ« e metodologjisĂ« sĂ« JurisprudencĂ«s Islame do tĂ« thotĂ« “vlerĂ«simi bazik” (‫)Ű§Ù„Ű­ÙƒÙ… Ű§Ù„ïżœŰŁŰ”Ù„ÙŠâ€Ź. E kundĂ«rta Ă«shtĂ« ruhsat (‫)۱۟۔۩‏16. Azimeti pĂ«rfshin tĂ« gjitha vlerĂ«simet qĂ« Allahu xh.sh. ka vendosur qĂ« nĂ« krye si njĂ« normĂ« e detyruar pĂ«r cilindo person tĂ« pĂ«rgjegjshĂ«m fetarisht, pa dallim vendi dhe kohe17. PavarĂ«sisht nga ky pĂ«rkufizim nĂ« metodologjinĂ« e JurisprudencĂ«s Islame, Sha’raniu e pĂ«rdor kĂ«tĂ« fjalĂ« nĂ« kuptimin e teshdid-it. KĂ«tĂ« ai e thekson vetĂ« si mĂ« poshtĂ«: 14. Ibn MandhĂ»r, po aty, XXII, 399. 15. El-XhurxhĂąnĂź, Sejjid SherĂźf. 1983. KitĂąbu’t-ta‘rĂźfĂąt. Editor: Komision. BejrĂ»t: DĂąru’l-Kutub el-‘Ilmijje, f. 150. 16. Et-TeftezĂąnĂź, Sa‘duddĂźn. pa datĂ«. Sherhu’t-telvĂźh ‘ala’t-teudĂźh. II vĂ«ll. Maktebe SabĂźh bi Misr, II, 253. 17. Sha‘bĂąn, ZekijjuddĂźn. 2005. Ä°sĂąm Hukuk Ä°lminin Esasları (UsĂ»luâ€șl-Fikh). PĂ«rkthyes: Ä°brahim KĂąfi Dönmez. Ankara: TDV Yay., f. 255.

“Azimet-i dhe ruhsat-i nĂ« kĂ«tĂ« mizan, janĂ« nĂ« kuptimin e teshdid-it dhe ruhsat-it dhe jo nĂ« kuptimin qĂ« i kanĂ« ngarkuar dijetarĂ«t e metodologjisĂ« sĂ« JurisprudencĂ«s Islame.”18 Sipas Sha’raniut, kush ka mundĂ«si tĂ« veprojĂ« sipas azimetit (nivelit mushedded), nuk duhet tĂ« pĂ«rzgjedhĂ« ruhsatin (nivelin tahfif). Ai nuk Ă«shtĂ« i lirĂ« tĂ« pĂ«rzgjedhĂ«. NĂ«se vepron kĂ«shtu, atĂ«herĂ« ky Ă«shtĂ« njĂ« nĂ«nvlerĂ«sim qĂ« i bĂ«het fesĂ«. Ruhsati Ă«shtĂ« i vlefshĂ«m vetĂ«m pĂ«r ata, qĂ« nuk kanĂ« mundĂ«si tĂ« veprojnĂ« azimetin. Madje Sha’raniu shkon edhe mĂ« tej duke thĂ«nĂ«, qĂ« nĂ«se ndjekĂ«si i njĂ« medhhebi tĂ« caktuar, ka mundĂ«si tĂ« veprojĂ« me azimetin e njĂ« medhhebi tjetĂ«r, atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« vaxhib qĂ« tĂ« ndjekĂ« kĂ«tĂ« tĂ« fundit.19 MegjithatĂ«, kjo nuk do tĂ« thotĂ« qĂ« njĂ« person qĂ« vepron gjithmonĂ« sipas azimetit, edhe kur nuk ka mundĂ«si nuk duhet ta braktisĂ« atĂ«. NĂ« kĂ«to raste tĂ« veçanta, mund tĂ« aplikojnĂ« edhe ruhsatin. Sepse nĂ« njĂ« hadith profetik thuhet: “Allahu Teala, ashtu siç Ă«shtĂ« i kĂ«naqur prej atij qĂ« vepron azimetin, Ă«shtĂ« i kĂ«naqur edhe me atĂ« qĂ« praktikon ruhsatin”20.21 18. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 98. 19. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 82-83. 20. Ahmed, Ibn Muhammed b. Hanbel. 2001. Musned. Editor: Shuajb el-ArnaĂ»tĂź ‘Âdil Murshid dhe tĂ« tjerĂ«. XLV vĂ«ll. Muessetu’r-RisĂąle, X, 107; Ibn EbĂź Shejbe, EbĂ» Bekr. 1409 (kalendari hĂ«nor). elKitĂąbu’l-musannef fi’l-ehĂądĂźth ue’l-ĂąthĂąr. Editor: KemĂąl JĂ»suf el-HĂ»t. VII vĂ«ll. RijĂąd: Mektebetu’r-rushd, V, 317. 21. Esh-Sha‘rĂąnĂź, po aty, I, 102. 17

Shkenca Islame

2.1.2. HauĂąs NjĂ« term tjetĂ«r i rĂ«ndĂ«sishĂ«m Ă«shtĂ« hauĂąs-i (‫)Ű§Ù„ŰźÙˆŰ§Ű”â€Ź. Hauas vjen nga rrĂ«nja h-s-s (‫)۟۔‏, qĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« veçosh diçka22. ËshtĂ« shumĂ«si i fjalĂ«s hĂąssa, qĂ« do tĂ« thotĂ« “tipari, qĂ« e bĂ«n njĂ« send mĂ« cilĂ«sor se njĂ« tjetĂ«r”. E kundĂ«rta e kĂ«tij termi Ă«shtĂ« ‘auĂąm. Me termin hauas nĂ«nkuptohen “personat e pĂ«rzgjedhur”. NĂ« shkencĂ«n e Tasavufit, personat qĂ« kanĂ« njohuri, atribute, aftĂ«si dhe pastĂ«rti shpirtĂ«rore tĂ« veçanta quhen hauas.23 KĂ«shtu, sipas botĂ«kuptimit tĂ« Tasavufit, myslimanĂ«t ndahen nĂ« dy kategori: auam dhe hauas.24 KĂ«tĂ« klasifikim e shohim edhe tek Ed-Dihleuiu, i cili nĂ« veprĂ«n e tij “El-Insaf ”, besimtarĂ«t qĂ« kanĂ« jetuar pĂ«rpara shek. IV tĂ« Hixhretit, i ka ndarĂ« nĂ« dy grupe: auam dhe hauas. HauasĂ«t janĂ« kategoria e dijetarĂ«ve.25 PĂ«rkufizimi i termit auam vjen mĂ« poshtĂ«. Termi hauas pĂ«rdoret vazhdimisht nĂ« veprĂ«n “El-Mizan”. NĂ« pĂ«rgjithĂ«si, fetvatĂ« e nivelit teshdid, janĂ« forma sipas sĂ« cilĂ«s veprojnĂ« myslimanĂ«t e kategorisĂ« hauas. MegjithĂ«se vende vende ka edhe pĂ«rjashtime. 22. Ibn MandhĂ»r, po aty, VII, 24. 23. Esh-SharkĂąuĂź, Hasan. 1987. Mu‘xhem elfĂądhi’s-sĂ»fijje. Kajro: Muessese MuhtĂąr, f. 213. 24. Uludağ, SĂŒleyman. 1997. «HavĂąs.» TDV Ä°slĂąm Ansiklopedisi (TDV Yayınları) XVI: 517, f. 517. 25. Ed-DihleuĂź, Shah Uelijjullah. 2006. FıkhĂź Ä°htilĂąflarda ÖlĂ§ĂŒ (el-InsĂąf). PĂ«rkthyesi: Musa HĂ»b. Izmir: Yeni Akademi Yay., f. 157. 18

Sha’raniu nĂ« vend tĂ« termit hauas pĂ«rdor edhe fjalĂ«t ekĂąbir (‫)ïżœŰŁÙƒŰ§ŰšŰ±â€Ź26 ose ekuijĂą (‫)ïżœŰŁÙ‚ÙˆÙŠŰ§ŰĄâ€Ź27. Ekabir Ă«shtĂ« shumĂ«si i fjalĂ«s kebĂźr (‫)ÙƒŰšÙŠŰ±â€Ź, qĂ« do tĂ« thotĂ« i madh, kurse ekuijĂą, Ă«shtĂ« shumĂ«si i fjalĂ«s kauijj (‫)Ù‚ÙˆÙŠâ€Ź, qĂ« do tĂ« thotĂ« i fuqishĂ«m. Ky vlerĂ«sim nuk Ă«shtĂ« nĂ« aspektin fizik, por nĂ« atĂ« shpirtĂ«ror. NdĂ«r tiparet thelbĂ«sore tĂ« kĂ«saj kategorie janĂ« qĂ«ndrimi larg mĂ«kateve dhe kujdesi i veçantĂ« nĂ« jetĂ«n fetare28. KĂ«ta janĂ« dijetarĂ«t dhe tĂ« devotshmit29, ose asketĂ«t qĂ« nuk kanĂ« asnjĂ« lidhje me aspektin material tĂ« kĂ«saj bote30. 2.2. VlerĂ«simet Muhaffef Muhaffef (‫ )Ù…ŰźÙÙâ€Źe ka prejardhjen nga rrĂ«nja h-f-f (‫)ŰźÙâ€Ź, qĂ« do tĂ« thotĂ« i lehtĂ«, i pavlerĂ«. ËshtĂ« nĂ« trajtĂ«n ismi meful nga forma tef‘ül. TahfĂźf do tĂ« thotĂ« “tĂ« lehtĂ«sosh diçka”31. Sipas kĂ«saj, muhaffef, do tĂ« thotĂ« “e lehtĂ«suar”. Ky Ă«shtĂ« termi i dytĂ« themelor i Sha’raniut nĂ« veprĂ«n “ElMizan”. Me termin muhaffef ose tahfif (‫)ŰȘŰźÙÙŠÙâ€Ź, nĂ«nkuptohet niveli i dytĂ« i “El-Mizanit”. Duhet tĂ« theksojmĂ« se fetvatĂ« e klasifikuara nĂ« nivelin tahfif, jo gjithmonĂ« janĂ« veprat mĂ« tĂ« thjeshta. Siç thamĂ« edhe mĂ« sipĂ«r, ndonjĂ«herĂ« janĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« kĂ«tĂ« nivel pĂ«r shkak tĂ« dobĂ«sisĂ« sĂ« argumentit.32 NĂ« kĂ«tĂ« 26. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 6. 27. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 26. 28. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 6. 29. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 9. 30. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 24. 31. Ibn MandhĂ»r, po aty, IX, 80. 32. Shih: Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 31.

Shkenca Islame

rast, tahfifi Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtin kuptim me termin ruhsat tĂ« metodologjisĂ« sĂ« JurisprudencĂ«s Islame. 2.2.1. Ruhsat Ruhsat (‫ )۱۟۔۩‏vjen nga rrĂ«nja r-h-s (‫)۱۟۔‏, qĂ« do tĂ« thotĂ« e butĂ«, leje, lehtĂ«sim33 dhe Ă«shtĂ« masdar (paskajore) nĂ« trajtĂ«n fu‘le. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim, ruhsat do tĂ« thotĂ« “i lehtĂ«, i thjeshtĂ«â€34. Kurse nĂ« terminologjinĂ« e metodologjisĂ« sĂ« JurisprudencĂ«s Islame do tĂ« thotĂ« “vlerĂ«sim jobazik”, domethĂ«nĂ«, vlerĂ«simet ose rregullat e pĂ«rkohshme, tĂ« pĂ«rcaktuara prej Krijuesit LigjvĂ«nĂ«s nĂ« bazĂ« tĂ« justifikimeve tĂ« personave pĂ«rgjegjĂ«s fetarisht35. E kundĂ«rta e ruhsatit Ă«shtĂ« azimet-i.36 Ruhsati shpreh nivelin tahfif37. MegjithĂ«se Sha’raniu i nxit besimtarĂ«t qĂ« tĂ« praktikojnĂ« kryesisht fetvatĂ« e nivelit teshdid, ai i jep hakun edhe ruhsatit. Gjithsecili shpĂ«rblehet nĂ« bazĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«sive me tĂ« cilat pĂ«rzgjedh qĂ« tĂ« pĂ«rballet. Por, nĂ«se ai nuk Ă«shtĂ« urdhĂ«ruar ose kĂ«shilluar qĂ« tĂ« veprojĂ« nĂ« njĂ« formĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«, atĂ«herĂ« nuk duhet tĂ« kĂ«rkojĂ« me patjetĂ«r diçka tĂ« tillĂ«. Me shembullin e radhĂ«s kemi mundĂ«si ta kuptojmĂ« mĂ« qartĂ« kĂ«tĂ« rregull. Profeti a. s. shprehet kĂ«shtu nĂ« njĂ« hadith: “VlerĂ« nuk Ă«shtĂ« tĂ« agjĂ«rosh nĂ« 33. Ibn MandhĂ»r, po aty, VII, 40. 34. El-XhurxhĂąnĂź, po aty, f. 110. 35. Sha’bĂąn, po aty, f. 255. 36. Et-TeftezĂąnĂź, po aty, II, 253. 37. Esh-Sha‘rĂąnĂź, po aty, I, 98.

udhĂ«tim”38. Pra, megjithĂ«se logjikisht mund tĂ« arrijmĂ« nĂ« pĂ«rfundimin se tĂ« agjĂ«rosh gjatĂ« udhĂ«timit Ă«shtĂ« njĂ« vepĂ«r mĂ« e lartĂ«, duhet tĂ« dimĂ« qĂ« mĂ« e virtytshmja Ă«shtĂ« tĂ« mos agjĂ«rosh. KĂ«saj i bashkĂ«ngjisim edhe faktin qĂ« afrimiteti me Allahun fitohet mĂ« lehtĂ« kur individi kryen vepra qĂ« i japin kĂ«naqĂ«si. NjĂ« vepĂ«r qĂ«, pĂ«r shkak tĂ« nivelit tĂ« lartĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«sisĂ«, kryhet pa dĂ«shirĂ«n dhe kĂ«naqĂ«sinĂ« e individit, nuk tĂ« afron tek Allahu. Sepse Profeti a.s. na rrĂ«fen se agjĂ«rimi qĂ« e dĂ«mton udhĂ«tarin nuk e afron robin me Allahun.39 2.2.2. AuĂąm AuĂąm (‫ )ŰčÙˆŰ§Ù…â€Źvjen nga rrĂ«nja ‘a-m-m (‫)ŰčÙ…â€Ź, qĂ« do tĂ« thotĂ« e pĂ«rgjithshme40. ËshtĂ« shumĂ«si i fjalĂ«s ‘ñmme, qĂ« do tĂ« thotĂ« “popull, njerĂ«z tĂ« thjeshtĂ«â€. 41 E kundĂ«rta e kĂ«tij termi Ă«shtĂ« hauĂąs. NĂ« shkencĂ«n e Tasavufit, auam, quhen personat, veprat e tĂ« cilĂ«ve bazohen nĂ« imitim dhe qĂ« nuk mund tĂ« shkojnĂ« pĂ«rtej formaliteteve tĂ« fesĂ«. Gjithashtu, pĂ«rdoret nga klasa tĂ« ndryshme si dijetarĂ«t, filozofĂ«t, asketĂ«t dhe drejtuesit, pĂ«r shumicĂ«n qĂ« nuk janĂ« prej tyre.42 Kjo kategori 38. Ahmed, po aty, XXIII, 206. 39. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, I, 99-100. 40. Ibn MandhĂ»r, po aty, VII, 24. 41. Komision. 2003. El-Munxhid fi’l-luga ue’l-a‘lĂąm. XL. BejrĂ»t: DĂąru’l-meshrik, f. 528. 42. Uludağ, SĂŒleyman. 1991. «Avam.» TDV Ä°slĂąm Ansiklopedisi (TDV Yay.) IV: 105106, f. 105. 19

Shkenca Islame

20

njerĂ«zish Ă«shtĂ« e lidhur fort me aspektin material tĂ« dynjasĂ«, larg sekreteve hyjnore dhe qĂ« mbesin te formalizmi.43 Ed-Dihleuiu, nĂ« kategorinĂ« auam pĂ«rfshin popullin e thjeshtĂ« qĂ« nuk janĂ« prej dijetarĂ«ve. KĂ«ta e mĂ«sojnĂ« fenĂ« dhe praktikĂ«n fetare nga familjet e tyre.44 Sha’raniu e transmeton kĂ«shtu kriterin dallues mes auamit dhe hauasit, prej mĂ«suesit tĂ« tij Ali ElHauuas: “Nga mĂ«suesi im Ali El-Hauuas (rahmetullahi alejh) kam dĂ«gjuar kĂ«tĂ«: Sipas nesh, personi qĂ« nuk njeh mirĂ« fetvatĂ« dhe vlerĂ«simet e muxhtehidĂ«ve dhe imituesve tĂ« mĂ«parshĂ«m duke i ndĂ«rthurur me argumentet pĂ«rkatĂ«se nĂ« tĂ« cilat ato bazohen nga Libri Hyjnor dhe Tradita Profetike, nuk quhet dijetar i plotĂ«. NĂ« momentin qĂ« i mĂ«son tĂ« gjitha kĂ«to, atĂ«herĂ« del nga kategoria auam dhe merr titullin dijetar. Ky Ă«shtĂ« stacioni i parĂ« i dijetarĂ«ve.”45 Nga kjo kuptojmĂ« qĂ« klasifikimi auam-hauas nuk Ă«shtĂ« njĂ« ndarje dosido. Nuk Ă«shtĂ« njĂ« sistem i themeluar pĂ«r tĂ« nĂ«nvlerĂ«suar njĂ« kategori tĂ« gjerĂ« tĂ« njerĂ«zve. PjesĂ«tarĂ«t e kategorisĂ« hauas janĂ« personalitete qĂ« dallohen nga tĂ« tjerĂ«t si nĂ« aspektin e dijes, po ashtu edhe nĂ« atĂ« shpirtĂ«ror. NdĂ«rkohĂ«, nuk duhet tĂ« harrojmĂ« asnjĂ«herĂ« se kĂ«tĂ« klasifikim e bĂ«n gjithsecili pĂ«r

veten e tij. MegjithĂ«se mund tĂ« ketĂ« disa shenja tĂ« jashtme qĂ« tregojnĂ« deri diku gradĂ«n e njĂ« individi, nuk duhet harruar qĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«n e di vetĂ«m Zoti dhe qĂ« nuk na pĂ«rket ne tĂ« klasifikojmĂ« njerĂ«zit. IndividĂ«t qĂ« e pĂ«rfshijnĂ« veten nĂ« kategorinĂ« e auamĂ«ve, mund tĂ« veprojnĂ« sipas nivelit tĂ« tahfifit. Sha’raniu ndonjĂ«herĂ« pĂ«rdor edhe termat esĂągir (‫ )ïżœŰŁŰ”Ű§Űș۱‏ose du‘afĂą (‫ )۶ŰčÙŰ§ŰĄâ€ŹnĂ« vend tĂ« auam-it46. Esagir Ă«shtĂ« shumĂ«si i fjalĂ«s sagĂźr, qĂ« do tĂ« thotĂ« i vogĂ«l; kurse du‘afa Ă«shtĂ« shumĂ«si i fjalĂ«s da‘üf, qĂ« do tĂ« thotĂ« i dobĂ«t. Tiparet dalluese tĂ« kĂ«saj kategorie janĂ« mundĂ«sia e vazhdueshme pĂ«r tĂ« rĂ«nĂ« nĂ« mĂ«kat, mungesa e rigorozitetit nĂ« zbatimin e rregullave fetare47 ose lidhja me dynjanĂ«48.

43. Esh-Sharkñuü, po aty, f. 212. 44. Ed-Dihleuü, po aty, f. 156. 45. Esh-Sha‘rñnü, po aty, I, 166-167.

46. Shih: Esh-Sha’rñnü, po aty, II, 6. 47. Shih: Esh-Sha’rñnü, po aty, II, 6. 48. Shih: Esh-Sha’rñnü, po aty, II, 21.

2.3. Shembuj Pasi kemi shpjeguar njĂ« pjesĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« terminologjisĂ« sĂ« veçantĂ« tĂ« Imam Sha’raniut, po kalojmĂ« nĂ« disa shembuj praktikĂ« pĂ«r tĂ« kuptuar mĂ« qartĂ« se si janĂ« aplikuar ato nĂ« çështjet juridiko-fetare nĂ« veprĂ«n “El-Mizan”. i – KohĂ«zgjatja e mes’hit nĂ« meste FetvatĂ« rreth çështjes: a) Mendimi i Imam Ebu Hanifes, Ahmed b. Hanbelit dhe Imam Shafiiut: PĂ«r vendasin afati kohor

Shkenca Islame

i mes’hit Ă«shtĂ« njĂ« ditĂ« e njĂ« natĂ« (24 orĂ«), kurse pĂ«r udhĂ«tarin tri ditĂ« e tri netĂ« (72 orĂ«). b) Mendimi i Imam Malikut: PĂ«r sa kohĂ« qĂ« personi nuk i heq nga kĂ«mba mestet ose nuk i prishet abdesi i madh, mes’hi Ă«shtĂ« i vlefshĂ«m pa asnjĂ« kufizim kohor. VlerĂ«simi i Sha’raniut: “Mendimi i parĂ« Ă«shtĂ« nĂ« nivelin mushedded, kurse i dyti nĂ« nivelin muhaffef. NĂ« kĂ«tĂ« formĂ« çështja Ă«shtĂ« vlerĂ«suar nĂ« bazĂ« tĂ« tĂ« dy niveleve. NĂ« mendimin e parĂ« shohim njĂ« rrugĂ« tĂ« mesme mes vendasit dhe udhĂ«tarit. Koha e pĂ«rcaktuar nuk Ă«shtĂ« as shumĂ« e shkurtĂ«r dhe as shumĂ« e gjatĂ«. KĂ«tĂ« lloj ekuilibri mund ta gjejmĂ« edhe nĂ« çështje tĂ« tjera tĂ« JurisprudencĂ«s Islame si afati kohor nĂ« tĂ« drejtĂ«n e zgjedhjes nĂ« shit-blerje apo periudha e menstruacioneve tek gratĂ«. PĂ«r vendasin, afati kohor i mes’hit Ă«shtĂ« mĂ« i shkurtĂ«r, sepse ai e ka mĂ« tĂ« mundshme tĂ« bjerĂ« nĂ« mĂ«kat nĂ« krahasim me udhĂ«tarin. NĂ«se afati kohor pĂ«r vendasin apo udhĂ«tarin do tĂ« kishte qenĂ« mĂ« i gjatĂ«, ndoshta kĂ«mbĂ«t e tyre do tĂ« humbisnin gjallĂ«ri dhe do tĂ« pĂ«sonin njĂ« paralizĂ« shpirtĂ«rore, duke mos ndierĂ« mĂ« asgjĂ«, pĂ«r shkak se nuk freskohen me abdes. NĂ« kĂ«tĂ« rast, adhurimi i personit do tĂ« ishte porsi adhurimi i sendeve dhe, si rezultat, shpĂ«rblimi do tĂ« pakĂ«sohej. NĂ« kuadĂ«r tĂ« vlerĂ«simit tĂ« mĂ«sipĂ«rm, mund tĂ« themi qĂ« kufizimi i afatit kohor pĂ«r vendasin apo udhĂ«tarin nĂ« njĂ« ose tri ditĂ« e net, Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« dobĂ«tit, tĂ« cilĂ«t bien vazhdimisht nĂ« mĂ«kate. Kurse papĂ«rcaktueshmĂ«ria kohore Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« mĂ«dhenjtĂ«, tĂ« cilĂ«t thuajse

nuk gabojnĂ« asnjĂ«herĂ«. Trupi i tyre e ruan gjallĂ«rinĂ« dhe freskinĂ« pĂ«r shkak tĂ« adhurimit tĂ« vazhdueshĂ«m dhe bindjes ndaj urdhĂ«resave tĂ« Krijuesit FuqiplotĂ«. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, gjallĂ«ria e tyre shpirtĂ«rore mund tĂ« zgjasĂ« edhe mĂ« tepĂ«r.”49 Shohim qĂ« Sha’raniu ka pĂ«rzgjedhur aspektin shpirtĂ«ror pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar nivelet e fetvave. NĂ« fakt, logjika tĂ« shpie nĂ« tĂ« kundĂ«rtĂ«n e rezultatit tĂ« mĂ«sipĂ«rm. KĂ«tu çështja duhet kuptuar mĂ« sĂ« miri. Sha‘raniu nuk po kĂ«shillon qĂ« tĂ« veprojmĂ« formĂ«n e dytĂ«. Ai thjesht po bĂ«n klasifikimin e kĂ«tyre dy fetvave, duke thĂ«nĂ« qĂ« fetvaja e dytĂ« Ă«shtĂ« shenjĂ« e njerĂ«zve tĂ« mĂ«dhenj. PatjetĂ«r qĂ« larja sa mĂ« e shpeshtĂ« e kĂ«mbĂ«s Ă«shtĂ« veprimi mĂ« ideal dhe mĂ« i pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r tĂ« gjithĂ«, pĂ«r kĂ«tĂ« arsye ai e ka klasifikuar atĂ« nĂ« nivelin teshdid. ii – DĂ«mtimi i mestit FetvatĂ« rreth çështjes: a) Mendimi i pĂ«rzgjedhur i Imam Shafiiut dhe i Ahmed b. Hanbelit: NĂ«se mesti Ă«shtĂ« grisur nĂ« pjesĂ«n e farzit tĂ« abdesit aq sa tĂ« duket kĂ«mba, atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« i papĂ«rdorshĂ«m. b) Mendimi i Imam Malikut: NĂ«se mesti nuk Ă«shtĂ« grisur shumĂ«, atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« i pĂ«rdorshĂ«m edhe fetarisht. c) Mendimi i Davud EdhDhahiriut: PavarĂ«sisht nga dĂ«mtimi, mesti mund tĂ« pĂ«rdoret. d) Mendimi i Sufjan EthTheuriut: NĂ«se mesti i dĂ«mtuar nuk pengon ecjen dhe Ă«shtĂ« nĂ« gjendje tĂ« quhet 49. Esh-Sha’rĂąnĂź, po aty, II, 5-6. 21

Shkenca Islame

22

mest, atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« i pĂ«rdorshĂ«m edhe fetarisht. e) Mendimi i El-Euzaiut: Mund tĂ« bĂ«het mes’h nĂ« pjesĂ«n e jashtme tĂ« mestit. f) Mendimi i Ebu Hanifes: NĂ«se mesti Ă«shtĂ« grisur nĂ« njĂ« masĂ« sa tre gishta, megjithĂ«se nĂ« vende tĂ« ndryshme, atĂ«herĂ« nuk mund tĂ« pĂ«rdoret fetarisht pĂ«r mes’h. NĂ«se masa e pĂ«rgjithshme e grisjes Ă«shtĂ« mĂ« e vogĂ«l, atĂ«herĂ« mundet. VlerĂ«simi i Sha‘raniut: “Mendimi i Imam Shafiiut dhe Ahmed b. Hanbelit Ă«shtĂ« nĂ« nivelin mushedded, i Ebu Hanifes mĂ« pak mushedded, i Imam Malikut edhe mĂ« pak mushedded; mendimet e Sufjan EthTheuriut dhe El-Euzaiut janĂ« muhaffef, dhe fetvaja e Davud Edh-Dhahiriut Ă«shtĂ« edhe mĂ« tepĂ«r muhaffef ”.50 Ky Ă«shtĂ« njĂ« shembull ku fetvatĂ« janĂ« tĂ« shumĂ«llojshme. Kemi gjashtĂ« mendime tĂ« ndryshme, tĂ« cilat janĂ« klasifikuar nĂ« dy nivelet e El-Mizanit, por nĂ« grada tĂ« ndryshme. iii – Thirrja e ikametit a) Mendimi i Imam Ebu Hanifes: Ikameti lexohet duke pĂ«rsĂ«ritur çdo shprehje nga dy herĂ«.

b) Mendimi i Imam Malikut: Çdo shprehje e ikametit lexohet nga njĂ« herĂ«. c) Mendimi i Imam Ahmed b. Hanbelit dhe Shafiiut: PĂ«rveç shprehjes “Kad kĂąmeti’s-salĂąh” qĂ« pĂ«rsĂ«ritet dy herĂ«, çdo shprehje tjetĂ«r lexohet pa u pĂ«rsĂ«ritur. VlerĂ«simi i Sha’raniut: Mendimi i parĂ« Ă«shtĂ« nĂ« nivelin e teshdidit, i dyti nĂ« nivelin e tahfifit, kurse i treti Ă«shtĂ« njĂ« lloj tahfifi. PĂ«rsĂ«ritja e fjalĂ«ve tĂ« ikametit mbart kuptimin e pĂ«rforcimit tĂ« bazave tĂ« Islamit dhe tĂ« besimit. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye themi qĂ« pĂ«rsĂ«ritja e fjalĂ«ve tĂ« ikametit vlen kryesisht pĂ«r personat qĂ« nuk arrijnĂ« pĂ«rqendrimin e duhur me herĂ«n e parĂ«. KĂ«shtu, nĂ«nkuptohet qartĂ« qĂ« leximi i fjalĂ«ve tĂ« ikametit vetĂ«m nga njĂ« herĂ« Ă«shtĂ« pĂ«r havasĂ«t, personalitetet e mĂ«dhenj si dijetarĂ«t dhe tĂ« devotshmit, tĂ« cilĂ«t e arrijnĂ« pĂ«rqendrimin e duhur qĂ« me leximin e parĂ«. MegjithatĂ«, pĂ«rsĂ«ritja e fjalĂ«ve tĂ« ikametit nga dy herĂ« Ă«shtĂ« e vlefshme edhe pĂ«r personat e mĂ«dhenj, sepse sahabet e bĂ«nin njĂ« gjĂ« tĂ« tillĂ«.51

50. Esh-Sha’rñnü, po aty, II, 8.

51. Esh-Sha’rñnü, po aty, II, 21.

Studime

Laicizmi, feja dhe globalizimi i marrĂ«dhĂ«nieve mes Lindjes dhe PerĂ«ndimit Dr. Genti Kruja Komuniteti Mysliman i ShqipĂ«risĂ« Abstrakt NĂ« njĂ« botĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« globalizuar, nĂ« tĂ« cilĂ«n tĂ« gjitha fetĂ« janĂ« duke u bĂ«rĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tepĂ«r fe ‘tĂ« diasporĂ«s’, lidhjet ndĂ«rkombĂ«tare mes feve kanĂ« dobi pozitive pĂ«r tĂ« ofruar kanale tĂ« pasqyrimit nĂ« kontekste tĂ« ndryshme kulturore. Por, tragjikisht, ato mund tĂ« bĂ«hen edhe pĂ«rçuese pĂ«rmes tĂ« cilave konfliktet janĂ« transportuar nga njĂ« pjesĂ« e botĂ«s nĂ« njĂ« tjetĂ«r. Stereotipet me portretizime negative rreth myslimanĂ«ve nĂ«pĂ«r media, vetĂ«m sa e kanĂ« rritur mĂ« tej dyshimin ndaj tyre. Ekziston gjithashtu njĂ« mungesĂ« e qartĂ« e informacioneve rreth Islamit nĂ« shoqĂ«ritĂ« perĂ«ndimore, me pĂ«rjashtim tĂ« disa universiteteve dhe specialistĂ«ve tĂ« veçantĂ«. Por ekziston gjithashtu edhe njĂ« mungesĂ« e theksuar e informacionit rreth PerĂ«ndimit nĂ« shumĂ« shoqĂ«ri myslimane.

N

ë këtë artikull kam shtjelluar një studim të Prof. Paul Weller1, i cili ka nxjerrë në pah problemet dhe shkaqet e tyre në lidhje me stereotipet që ekzistojnë sot mes Perëndimit dhe Botës Islame. Sipas tij 1. Profesor i marrëdhënieve ndërfetare në Universitetin e Derbit, Britani e Madhe dhe pedagog i jashtëm në Qendrën për Krishterimin dhe Kulturën, Oxford, Regent College Park, Universiteti i Oksfordit.

nĂ« tĂ« gjitha shoqĂ«ritĂ« tona ekzistojnĂ« ‘kundĂ«rshti’ ose ‘kontradikta’ lokale tĂ« veçanta dhe specifike, qĂ« mund tĂ« çojnĂ« nĂ« konflikt. Por nĂ« botĂ«n bashkĂ«kohore, kudo qĂ« jetojmĂ«, pĂ«r shkak tĂ« ndikimit nĂ« botĂ«n moderne tĂ« asaj qĂ« historiani britanik Arnold Toynbee e ka quajtur “asgjĂ«simi i distancĂ«s”2, ne tĂ« gjithĂ« jetojmĂ« 2. Toynbee, A., “Krishterimi mes Feve tĂ« BotĂ«s”, Oxford University Press, London, 1958: 87. 23

Studime

gjithashtu nĂ« njĂ« kontekst mĂ« tĂ« gjerĂ« global. NĂ« lidhje me kĂ«tĂ« botĂ« tĂ« globalizuar tĂ« komuniteteve etnike dhe fetare ndĂ«rkombĂ«tare, Gylen ka vĂ«rejtur se, mjetet moderne tĂ« komunikimit dhe transportit e kanĂ« transformuar botĂ«n nĂ« njĂ« fshat tĂ« madh, global. Kjo kohĂ« Ă«shtĂ« njĂ« periudhĂ« e marrĂ«dhĂ«nieve ndĂ«rvepruese. Kombet dhe njerĂ«zit janĂ« mĂ« nĂ« nevojĂ« dhe mĂ« tĂ« varur nga njĂ«ri-tjetri, gjĂ« qĂ« shkakton afĂ«rsi nĂ« marrĂ«dhĂ«niet reciproke.3 NĂ« njĂ« botĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tĂ« globalizuar, nĂ« tĂ« cilĂ«n tĂ« gjitha fetĂ« janĂ« duke u bĂ«rĂ« gjithnjĂ« e mĂ« tepĂ«r fe ‘tĂ« diasporĂ«s’, lidhjet ndĂ«rkombĂ«tare mes feve kanĂ« dobi pozitive pĂ«r tĂ« ofruar kanale tĂ« pasqyrimit nĂ« kontekste tĂ« ndryshme kulturore. Por tragjikisht ato mund tĂ« bĂ«hen edhe pĂ«rçuese pĂ«rmes tĂ« cilave konfliktet janĂ« transportuar nga njĂ« pjesĂ« e botĂ«s nĂ« njĂ« tjetĂ«r. Si pasojĂ« e kĂ«saj, ndĂ«rsa disa kundĂ«rshtime dhe kontradikta janĂ« tĂ« veçanta pĂ«r shoqĂ«rinĂ« tonĂ«, ka edhe tĂ« tjera, tĂ« cilat mund t’i quajmĂ« ‘kundĂ«rshtime globale’, qĂ« vrapojnĂ« thellĂ« dhe gjerĂ«sisht nĂ« mes tĂ« tĂ« gjitha shoqĂ«rive dhe rajoneve tĂ« botĂ«s. KĂ«to ‘kundĂ«rshtime globale’ pĂ«rfshijnĂ« ato nĂ« mes tĂ« ‘fetarĂ«ve’ dhe ‘laikĂ«ve’, si dhe mes atyre sferave, qĂ« nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« janĂ« tĂ« lidhura ngushtĂ«, por ngjan sikur janĂ« tĂ« dallueshme nga njĂ«ra-tjetra, pra 3. GĂŒlen, M. Fethullah, “Drejt njĂ« QytetĂ«rimi BotĂ«ror tĂ« Paqes dhe TolerancĂ«s” (vers. angl.), New Jersey: Light, 2004: 230. 24

nĂ« mes “shkencĂ«s” dhe “fesĂ«â€. Ato gjithashtu pĂ«rfshijnĂ« kundĂ«rshtitĂ« mes ‘PerĂ«ndimit’ dhe ‘Lindjes’, si dhe atyre qĂ« gjithashtu lidhen, por qĂ« janĂ« edhe tĂ« dallueshme mes njĂ«ratjetrĂ«s, pra midis “Krishterimit” dhe “Islamit”.4 Duke menduar rreth laicizmit nĂ« drejtim tĂ« kundĂ«rvĂ«nies sĂ« tyre me botĂ«n fetare, Paul Weller ka vĂ«nĂ« nĂ« dukje se: 1. NĂ« tĂ«rĂ«sinĂ« e njĂ« perspektive globale historike, Ă«shtĂ« ndoshta me vlerĂ« tĂ« rikujtohet se Ă«shtĂ« “laicizmi”, ai qĂ« duhet tĂ« konsiderohet njĂ« eksperiment i ri nĂ« organizimin dhe integrimin shoqĂ«ror. 2. Origjina reaktive e ‘laicizmit’ mund tĂ« gjendet nĂ« trashĂ«giminĂ« evropiane tĂ« inkuizicionit, “monopolin shtetĂ«ror tĂ« fesĂ«â€ dhe ndikimin e luftĂ«rave, qĂ« ka nxitur feja gjatĂ« shekullit tĂ« XVII, gjĂ« qĂ« solli si kundĂ«r-reagim lĂ«vizjet revolucionare tĂ« liberalizmit ekonomik, republikanizmit, si dhe shfaqjen e socializmit dhe tĂ« marksizmit. 3. RrĂ«njĂ«t evropiane tĂ« ‘laicizmit’, tĂ« cilat mund ta bĂ«jnĂ« atĂ« problematik pĂ«r shoqĂ«ritĂ« e tjera, pĂ«rvoja e tĂ« cilit Ă«shtĂ« importuar nga Evropa, ka qenĂ« e lidhur me ndĂ«rmarrjet koloniale dhe imperialiste. 4. Weller, Paul, kumtesĂ« me temĂ«: “Fethullah Gylen dhe Arti i BashkĂ«jetesĂ«s nĂ« njĂ« EpokĂ« tĂ« KundĂ«rshtive Globale”, simpozium: “KĂ«ndvĂ«shtrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqĂ«ror nĂ« Ballkan nga perspektiva globale; PĂ«rvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia NdĂ«rfetare nĂ« ShqipĂ«ri”, TiranĂ« 25-26 Mars 2011.

Studime

4. ËshtĂ« e nevojshme pĂ«r t’u parĂ« sidomos se si ‘laicizmi’ mund tĂ« lidhet me trashĂ«giminĂ« civilizuese myslimane. 5. Njohja e nevojĂ«s sĂ« marrjes nĂ« konsideratĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« eksplicite tĂ« ‘laicizmit’, mund tĂ« rezultojĂ« nĂ« formulimet e mĂ«parshme me “sens tĂ« pĂ«rbashkĂ«t” tĂ« problemeve dhe çështjeve qĂ« janĂ« rikthyer si aktuale, duke bĂ«rĂ« tĂ« mundur qĂ« ato tĂ« shihen nga perspektiva tĂ« reja dhe tĂ« panjohura mĂ« parĂ«.5 NĂ« mĂ«nyra qĂ« flasin si pĂ«r ‘sekularizmin’ ideologjik, ashtu edhe pĂ«r “islamizmin” politik dhe me njĂ« rĂ«ndĂ«si qĂ« shtrihet pĂ«rtej kontekstit turk, Gylen bĂ«n dallim midis njĂ« kuptimi tĂ« ‘laicizmit’, qĂ« ka tĂ« bĂ«jĂ« me pjesĂ«marrjen e qytetarĂ«ve tĂ« tĂ« gjitha feve nĂ« jetĂ«n publike tĂ« njĂ« shoqĂ«rie dhe njĂ« forme ideologjike tĂ« ‘laicizmit’, qĂ« ka tĂ« 5. PĂ«r mĂ« tepĂ«r lexo artikujt mbi “tĂ« Drejtat e Njeriut”, “FenĂ«â€ dhe “Laicizmin”. Konfigurime tĂ« ndryshueshme tĂ« FesĂ«(ve), Shtetit(eve) dhe ShoqĂ«risĂ«(ve) u prezantuan nga Institute of Commonwealth Studies, Clemens Nathan Research Centre dhe Martinus Nijhoff Publishers nĂ« “PyetĂ«sorin rreth tĂ« Drejtave tĂ« Njeriut dhe FesĂ«â€ tĂ« zhvilluar nĂ« Institutin e Studimeve tĂ« Komunuelthit, LondĂ«r mĂ« 28 shkurt 2005. KĂ«to forma tĂ« pĂ«rmbledhura u prezantuan nĂ« njĂ« referat konference tĂ« pabotuar nga autori rreth “TĂ« brendshĂ«m dhe tĂ« JashtĂ«m? Grupimet Fetare, ShoqĂ«ria e Sjellshme dhe Shteti (post?)Modernist nĂ« St. Columb’s Park House, Forumi i 8-tĂ« i Inter-Isles rreth “FesĂ« dhe Shtetit: Mbajtja e Peshores Drejt”, mbajtur nĂ« University of Westminster, LondĂ«r, 27 janar 2007.

bĂ«jĂ« me tĂ« promovuarit e pozitave pozitiviste filozofike dhe pasojat e tyre filozofike dhe politike. NĂ« lidhje me ‘laicitetin’ dhe tĂ« kuptuarit e tij nĂ« mĂ«nyrĂ« mĂ« tĂ« sofistikuar dhe tĂ« diferencuar, Gyleni e pĂ«rmbledh atĂ« kĂ«shtu: “Sekularizmi nuk duhet tĂ« jetĂ« njĂ« pengesĂ« pĂ«r devocion fetar, as nuk duhet qĂ« devocioni tĂ« pĂ«rbĂ«jĂ« njĂ« rrezik pĂ«r laicizmin.”6 Gyleni gjithashtu argumenton se materializmi shkencor ka sjellĂ« edhe ndotjen e mjedisit si pasojĂ« e njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimi se “natyra Ă«shtĂ« njĂ« akumulim i gjĂ«rave qĂ« nuk ka asnjĂ« vlerĂ« jashtĂ« aftĂ«sisĂ« sĂ« saj pĂ«r tĂ« pĂ«rmbushur nevojat fizike.”7 Ai shprehet gjithashtu se, “NjerĂ«zit janĂ« krijesa tĂ« pĂ«rbĂ«ra jo vetĂ«m nga njĂ« trup dhe njĂ« mendje, ndjenjat dhe njĂ« shpirt, pĂ«rkundrazi, ne jemi kompozimi harmonik i tĂ« gjitha kĂ«tyre elementeve”.8 Shpesh ndodh qĂ« kundĂ«rshtitĂ« globale nĂ« mes tĂ« “fesĂ«â€ dhe ‘laikes’ dhe ‘fesë’ dhe ‘shkencĂ«s’, shihen si tĂ« lidhura me kundĂ«rshtitĂ« globale mes “Lindjes” dhe “PerĂ«ndimit”. MegjithatĂ«, ndoshta Ă«shtĂ« tĂ« paktĂ«n i argumentueshĂ«m fakti se kundĂ«rshtitĂ« globale nĂ« mes tĂ« ‘Lindjes’ dhe ‘PerĂ«ndimit’, janĂ« gjithashtu njĂ« nga produktet e 6. Ünal, A. and Williams, A., “Avokati i Dialogut”, Fairfax, Virgina: The Fountain, 2000:167. 7. GĂŒlen, M. Fethullah , “Drejt njĂ« QytetĂ«rimi BotĂ«ror tĂ« Paqes dhe TolerancĂ«s”, (vers. angl.), New Jersey: Light, 2004 197. 8. Po aty, 194. 25

Studime

historisĂ« sĂ« kolonializmit dhe imperializmit. NdĂ«rsa kĂ«to fjalĂ« dhe koncepte janĂ«, nĂ« shumĂ« mĂ«nyra, tĂ« dala mode nĂ« shoqĂ«ritĂ« perĂ«ndimore dhe kapitaliste tĂ« sotme, ato pĂ«rshkruajnĂ« realitete historike me rĂ«ndĂ«si tĂ« madhe pĂ«r jetĂ«n bashkĂ«kohore, duke pĂ«rfshirĂ« çështjen e bashkĂ«jetesĂ«s mes grupeve fetare. Siç ka vĂ«rejtur Gyleni nĂ« vlerĂ«simin e tij realist tĂ« kontekstit aktual global: “ShoqĂ«ritĂ« myslimane qĂ« hynĂ« nĂ« shekullin e XX si njĂ« botĂ« e shtypur, e padrejtĂ« dhe e kolonizuar, nĂ« gjysmĂ«n e parĂ« tĂ« shekullit ishin tĂ« zĂ«na me luftĂ«rat pĂ«r çlirim dhe pavarĂ«si, luftĂ«ra qĂ« kishin nisur, qĂ« gjatĂ« shekullit tĂ« XIX. NĂ« tĂ« gjitha kĂ«to luftĂ«ra, Islami mori rolin e njĂ« faktori tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r t’i bashkuar njerĂ«zit dhe nxitur ata pĂ«r veprim. MeqenĂ«se kĂ«to luftĂ«ra ishin zhvilluar kundĂ«r atyre qĂ« ishin parĂ« si pushtues, Islami, pavarĂ«sia kombĂ«tare dhe çlirimi, mbartnin nĂ« vetvete tĂ« njĂ«jtĂ«n domethĂ«nie dhe kuptim.”9 “Krishterimi” dhe “Islami” kanĂ« qenĂ« shpesh pjesĂ« e diskursit tĂ« kundĂ«rshtive mes ‘PerĂ«ndimit’ dhe ‘Lindjes’. Midis personazheve fetarĂ« kardinali Joseph Ratzinger, para se ai tĂ« zgjidhej si Papa Benedikti XVI, nĂ« vitin 2004 u shkroi peshkopĂ«ve evropianĂ«, duke u shpjeguar arsyet pĂ«r qĂ«ndrimin e tij kundĂ«r anĂ«tarĂ«simit tĂ« plotĂ« tĂ« TurqisĂ« nĂ« BE, ku deklaroi se: 9. Po aty, 239. 26

“RrĂ«njĂ«t qĂ« kanĂ« formuar EvropĂ«n, qĂ« kanĂ« lejuar formimin e kĂ«tij kontinenti, janĂ« ato tĂ« Krishterimit. Turqia ka pĂ«rfaqĂ«suar gjithmonĂ« njĂ« kontinent tjetĂ«r, nĂ« kontrast tĂ« pĂ«rhershĂ«m me EvropĂ«n. KanĂ« ekzistuar (nga Perandoria Osmane), luftĂ«ra kundĂ«r PerandorisĂ« Bizantine, rĂ«nia e Stambollit, luftĂ«rat ballkanike dhe kĂ«rcĂ«nimi kundĂ«r VjenĂ«s dhe AustrisĂ«. Do tĂ« ishte njĂ« gabim tĂ« barazoheshin dy kontinente... Turqia Ă«shtĂ« themeluar mbi Islamin... Prandaj hyrja e TurqisĂ« nĂ« BE do tĂ« ishte anti-historike.”10 ËshtĂ« shumĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« bĂ«het dallimi ndĂ«rmjet kundĂ«rshtive mes «PerĂ«ndimit» dhe «Lindjes», si dhe mes «Krishterimit» dhe «Islamit». Kjo nuk Ă«shtĂ« pak pĂ«r shkak se disa prej bashkĂ«sive mĂ« tĂ« lashta tĂ« krishtera, gjenden nĂ« vendet ku Islami predominon sot. KĂ«shtu, Iraku ka qenĂ« streha e disa prej komuniteteve me vazhdimĂ«sinĂ« mĂ« tĂ« vjetĂ«r tĂ« krishtere nĂ« botĂ«, ndĂ«rsa kohĂ«t e fundit ne kemi parĂ« qĂ« tĂ« krishterĂ«t KoptĂ« janĂ« pjesĂ« pĂ«rbĂ«rĂ«se tĂ« historisĂ« dhe shoqĂ«risĂ« egjiptiane. NĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme, myslimanĂ«t nĂ« EvropĂ« kanĂ« qenĂ« jo vetĂ«m fenomen emigrimi dhe lĂ«vizjesh tĂ« refugjatĂ«ve gjatĂ« kohĂ«ve tĂ« fundit. 10. Weller, Paul, kumtesĂ« me temĂ«: “Fethullah Gylen dhe Arti i BashkĂ«jetesĂ«s nĂ« njĂ« EpokĂ« tĂ« KundĂ«rshtive Globale”, simpozium: “KĂ«ndvĂ«shtrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqĂ«ror nĂ« Ballkan nga perspektiva globale; PĂ«rvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia NdĂ«rfetare nĂ« ShqipĂ«ri”, TiranĂ« 25-26 Mars 2011.

Studime

PĂ«rkundrazi, Islami ka qenĂ« prezent qysh prej njĂ« kohe tĂ« gjatĂ« nĂ« EvropĂ«, si nĂ« SpanjĂ« ashtu edhe nĂ« Ballkan, si dhe nĂ« vende tĂ« tilla si Polonia, ku popullsia myslimane Tatare jeton atje prej njĂ« kohe tĂ« gjatĂ« edhe pse nĂ« pĂ«rgjithĂ«si ajo ka njĂ« histori, e cila Ă«shtĂ« mĂ« pak e njohur. MegjithatĂ«, si nĂ« mendjet e popullit tĂ« krishterĂ«, ashtu dhe tĂ« atij mysliman, si dhe nĂ« shumĂ« mendje tĂ« PerĂ«ndimit dhe Lindjes, predominon ky konfuzion.11 PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, pĂ«rkushtimi i Gylenit nĂ« fushĂ«n e dialogun mes myslimanĂ«ve dhe tĂ« krishterĂ«ve (dhe format e tjera tĂ« bashkĂ«punimit), Ă«shtĂ« i njĂ« rĂ«ndĂ«sie tĂ« madhe. Kjo ndoshta vĂ«rehet mĂ« qartĂ« nĂ« artikullin e tij “DomosdoshmĂ«ria e dialogut ndĂ«rfetar: NjĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim islam.” ËshtĂ« e rĂ«ndĂ«sishme tĂ« theksohet se ai Ă«shtĂ« botuar pĂ«rpara ngjarjeve tĂ« 11 Shtatorit.12 Vitet e fundit gjithashtu Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« e vĂ«shtirĂ« heqja dorĂ« nga efektet nĂ« formĂ« jehone nĂ« disa pjesĂ« tĂ« botĂ«s, tĂ« njĂ« bisede pĂ«r pĂ«rballjen globale mes PerĂ«ndimit dhe Islamit, edhe pse bota perĂ«ndimore bashkĂ«kohore Ă«shtĂ« vetĂ«pĂ«rcaktuar kryesisht si laike dhe myslimanĂ«t gradualisht e perceptuan atĂ« tĂ« tillĂ«. Tabloja e mirĂ«kuptimit, duke 11. Weller, P., “Teza e PĂ«rplasjes sĂ« QytetĂ«rimeve dhe KundĂ«rpĂ«rgjigja Fetare”, nĂ« GazetĂ«n Evropiane tĂ« Studimeve Ekonomike dhe Politike, 2010: 83-100. 12. Ünal, A. and Williams, A., “Avokati i Dialogut”, Fairfax, Virgina: The Fountain, 2000: 241-256.

respektuar distancĂ«n ekzotike ndĂ«rmjet feve dhe kulturave, ishte reale derisa ndodhĂ«n ngjarjet e 11 shtatorit, tĂ« cilat patĂ«n njĂ« impakt tĂ« thellĂ« nĂ« marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rmjet myslimanĂ«ve dhe botĂ«s perĂ«ndimore, si nĂ« marrĂ«dhĂ«niet e jashtme por edhe tĂ« brendshme. NjĂ« armik i ri kishte lindur: terrorizmi ndĂ«rkombĂ«tar nĂ«n emrin e Islamit. Kjo ka influencuar thellĂ«sisht marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rmjet myslimanĂ«ve dhe jomyslimanĂ«ve; menjĂ«herĂ« u shfaq njĂ« perceptim i ri kĂ«rcĂ«nimi, kĂ«rcĂ«nim i cili tronditi thellĂ« shoqĂ«ritĂ« perĂ«ndimore dhe sensin e tyre tĂ« sigurisĂ«.13 Sipas Dr. Gunter, tĂ« gjithĂ« bien dakord qĂ« mjetet ushtarake nuk janĂ« njĂ« zgjidhje e drejtĂ« pĂ«r tĂ« kundĂ«rshtuar kĂ«tĂ« rritje tĂ« dhunĂ«s. Duhen analizuar shkaqet dhe arsyet e saj dhe tĂ« zhvillohen strategji pĂ«r t’i kundĂ«rshtuar ato. Pra, duhen sĂ«rish mĂ«nyra tĂ« tjera tĂ« bashkĂ«veprimit paqĂ«sor. MarrĂ«dhĂ«niet dhe ndĂ«rveprimi ndĂ«rmjet njĂ« bote post-moderne dhe post-fetare me njĂ« botĂ« fetare tradicionale, nuk janĂ« kurrĂ« tĂ« lehta. “NĂ«se duam tĂ« kemi rezultate qĂ« shkojnĂ« pĂ«rtej konfirmimit reciprok tĂ« paqes, 13. Mulack, Dr. Gunter (Drejtori ekzekutiv i Institutit Gjerman tĂ« Orientit – DOI, Berlin), kumtesĂ« me temĂ«: “Islami dhe PerĂ«ndimi – njĂ« marrĂ«dhĂ«nie komplekse, impaktet nĂ« zhvillimin e bashkĂ«punimit”, simpozium: “KĂ«ndvĂ«shtrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqĂ«ror nĂ« Ballkan nga perspektiva globale; PĂ«rvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia NdĂ«rfetare nĂ« ShqipĂ«ri”, TiranĂ« 25-26 Mars 2011. 27

Studime

dashurisĂ« dhe mirĂ«kuptimit, na duhet tĂ« ndryshojmĂ« konceptin tonĂ« tĂ« dialogut si dhe atĂ« tĂ« ndĂ«rveprimit dhe bashkĂ«punimit kulturor.”14 NĂ« botĂ«n myslimane modelet e mendimit ideologjik e paraqesin perĂ«ndimin si egoist, materialist dhe mbizotĂ«rues. NĂ« PerĂ«ndim modelet ekuivalente tĂ« mendimit e perceptojnĂ« Islamin si irracional, fanatik dhe ekspansionist. NĂ« epokĂ«n e komunikimit dhe tĂ« migrimit global, kĂ«to modele mendimi, nĂ« variacionin e tyre tĂ« shprehjeve tĂ« holla dhe jo tĂ« holla, ushqejnĂ« antagonizmin. ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« se çështja e Islamit dhe PerĂ«ndimit Ă«shtĂ« mĂ« komplekse dhe e paparashikuar nĂ« problemet bashkĂ«kohore, sesa do tĂ« nĂ«nkuptonin ithtarĂ«t dhe kundĂ«rshtarĂ«t e politikĂ«s kulturaliste. ShumĂ« nga problemet, si ndĂ«rhyrja dhe hegjemonia e huaj, terrorizmi dhe kĂ«rcĂ«nimet ndĂ«rkombĂ«tare, janĂ« tĂ« ngatĂ«rruara dhe tĂ« zmadhuara. Faktikisht ato pĂ«rcaktohen nga politika e forcĂ«s sĂ« shteteve dhe forcave brenda kombeve tĂ« ndryshme. Por mbetet i vĂ«rtetĂ« fakti se fundi i ballafaqimeve ideologjike mbarĂ«botĂ«rore, ka favorizuar rishfaqjen e perceptimeve, ku Islami dhe PerĂ«ndimi ekzistojnĂ« si koncepte imagjinare e subjektive, tĂ« cilat ndikojnĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ«n se si secila .e konsideron tjetrĂ«n Duke pĂ«rkrahur tĂ« drejtat e tĂ« krishterĂ«ve nĂ« botĂ«n myslimane, nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« konfirmon dyshimin 14. Po aty. 28

se mbrojtja e pakicave u shĂ«rben qĂ«llimeve tĂ« ndĂ«rhyrjes sĂ« huaj, pĂ«rforcohet perceptimi se ata janĂ« tĂ« huaj nĂ« vendet e tyre. Duke mbrojtur tĂ« drejtat e tĂ« krishterĂ«ve nĂ« kundĂ«rshtim me bashkĂ«qytetarĂ«t dhe fqinjĂ«t e tyre myslimanĂ«, me tĂ« cilĂ«t ata ndajnĂ« kulturĂ«n dhe identitetin kombĂ«tar, ashpĂ«rsohet dyshimi i shumicave ndaj pakicave, qĂ« shihen si njĂ« mjet i njĂ« kĂ«rcĂ«nimi real dhe potencial i nxitur nga forcat e huaja dhe tĂ« fuqishme. Parimet universale tĂ« bashkĂ«qytetarisĂ«, barazisĂ«, forcĂ«s sĂ« ligjit dhe tĂ« tĂ« drejtave njerĂ«zore, duhet tĂ« jenĂ« nĂ« qendĂ«r tĂ« “dialogut tĂ« jetĂ«s” mes tĂ« krishterĂ«ve dhe myslimanĂ«ve. Universaliteti i tyre konfirmohet shpesh, duke mos pĂ«rballuar ndryshimet nĂ« qĂ«ndrime dhe rĂ«ndĂ«si. Nevoja e bashkĂ«punimit mes tĂ« krishterĂ«ve dhe myslimanĂ«ve nĂ« pĂ«rkrahjen e kĂ«tyre vlerave nĂ« çdo rajon tĂ« botĂ«s Ă«shtĂ« mĂ« e madhe. KĂ«to çështje lipset tĂ« adresohen, teorikisht dhe praktikisht, me forcĂ« tĂ« pĂ«rtĂ«rirĂ« dhe nĂ« tĂ« gjithĂ« botĂ«n. ShumĂ« tĂ« krishterĂ« dhe myslimanĂ« janĂ« bĂ«rĂ« mjaft tĂ« vetĂ«dijshĂ«m, se tĂ« drejtat njerĂ«zore nuk duhet tĂ« plotĂ«sohen me seleksionim. PĂ«r ata qĂ« besojnĂ«, Ă«shtĂ« vendimtare qĂ« tĂ« kĂ«mbĂ«ngulin nĂ« pandashmĂ«rinĂ« e tĂ« drejtave njerĂ«zore, tĂ« koordinojnĂ« tĂ« drejtat individuale me ato tĂ« komunitetit dhe t’u gjenden pranĂ« tĂ« dĂ«mtuarve, pavarĂ«sisht nga identiteti i tyre fetar ose etnik.

Studime

MĂ« shumĂ« se asnjĂ«herĂ« mĂ« parĂ«, tĂ« krishterĂ«ve dhe myslimanĂ«ve u bĂ«het thirrje tĂ« mbrojnĂ« njĂ« sĂ«rĂ« vlerash universale tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta, qĂ« i afrojnĂ« mĂ« shumĂ« me njĂ«ri-tjetrin. NĂ« emĂ«r tĂ« kĂ«tyre vlerave atyre u kĂ«rkohet tĂ« bashkojnĂ« pĂ«rpjekjet nĂ« kontekstin e konflikteve dhe tensioneve tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta, qĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« zmadhuar identifikohen me ndryshim fetar. Disa pasqyrime tĂ« kĂ«saj pĂ«rgjegjĂ«sie propozohen nga njĂ« dokument studimi i hartuar nga njĂ« grup myslimanĂ«sh dhe tĂ« krishterĂ«sh partnerĂ« nĂ« dialog dhe i botuar nga KĂ«shilli BotĂ«ror i Kishave. Krishterimi dhe Islami, edhe pse nĂ« mĂ«nyra tĂ« ndryshme qĂ« janĂ« specifike pĂ«r rajone tĂ« veçanta, mbartin kujtime historike. Ata bĂ«jnĂ« thirrje edhe pse nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« paqĂ«ndrueshme, pĂ«r besnikĂ«ri universale. VĂ«mendja ndaj rrethanave tĂ« veçanta lokale, ndihmon nĂ« gjetjen e zgjidhjeve. NĂ« konfirmimin e parimeve tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta tĂ« besimit, drejtĂ«sisĂ« dhe pajtimit, palĂ«t e konflikteve lokale, ndihmohen qĂ« ta lirojnĂ« Islamin dhe Krishterimin nga pĂ«rgjegjĂ«sia e interpretimeve egoiste dhe interesave lokal. Pra myslimanĂ«t dhe tĂ« krishterĂ«t mĂ«sojnĂ« se Krishterimi dhe Islami, nuk janĂ« dy blloqe tĂ« pandashme qĂ« i kundĂ«rvihen njĂ«ri-tjetrit. NĂ« dialog me njĂ«ri-tjetrin “ata kuptojnĂ« drejtĂ«sinĂ« si njĂ« vlerĂ« universale tĂ« ngulitur fort nĂ« besimin e tyre dhe u bĂ«het thirrje tĂ« mbajnĂ« anĂ«n e tĂ« shtypurve dhe tĂ« atyre qĂ« janĂ«

lĂ«nĂ« mĂ«njanĂ«, pavarĂ«sisht nga identiteti i tyre fetar. DrejtĂ«sia Ă«shtĂ« njĂ« shprehje e angazhimit fetar dhe shkon pĂ«rtej kufijve tĂ« komunitetit fetar. MyslimanĂ«t dhe tĂ« krishterĂ«t pĂ«rkrahin vlerat dhe idealet e tyre fetare kur mbajnĂ« njĂ« qĂ«ndrim tĂ« pĂ«rbashkĂ«t nĂ« solidaritet me, ose nĂ« mbrojtje tĂ« viktimave tĂ« shtypjes dhe dĂ«bimit”.15 Sot myslimanĂ«t janĂ« kudo nĂ« PerĂ«ndim, nĂ« EvropĂ«, nĂ« AmerikĂ« dhe nĂ« Australi. Ata jetojnĂ« nĂ« FrancĂ«, Itali, Gjermani, SpanjĂ«, Britani, AmerikĂ«, etj. dhe tashmĂ« Islami nuk ndodhet nĂ« skaj tĂ« PerĂ«ndimit, por brenda tij. NĂ« kulturĂ«n kolektive janĂ« fshehur kujtimet e ardhjeve tĂ« mĂ«dha arabo-islame nĂ« EvropĂ«, tĂ« cilat filluan nĂ« shekullin e VII. NĂ« fakt nĂ« krijimin e kĂ«saj linje tĂ« re mbrojtjeje, PerĂ«ndimi mori humanizmin, shkencĂ«n, filozofinĂ«, sociologjinĂ« dhe historiografinĂ« e Islamit, tĂ« cilat ishin futur ndĂ«rmjet botĂ«s sĂ« Karlit tĂ« Madh dhe antikitetit klasik. Islami Ă«shtĂ« brenda qĂ« nĂ« fillim, madje edhe Dante, “armiku” mĂ« i madh i Profetit Muhamed, duhej ta pranonte kur ai e vendosi profetin nĂ« qendĂ«r tĂ« ferrit tĂ« tij e mĂ« vonĂ« doli se ai kishte kopjuar vargje nga Kur’ani.16 NĂ« Bashkimin Evropian sot jetojnĂ« rreth 15-20 milionĂ« myslimanĂ«. 15. Kruja, Genti, “ShqiptarĂ«t pĂ«rballĂ« sfidave tĂ« mirĂ«kuptimit ndĂ«rfetar”, Prizmi, TiranĂ«, 2008: 83; shih: Mitri, T., MarrĂ«dhĂ«niet mes myslimanĂ«ve dhe tĂ« krishterĂ«ve, 2007. 16. Miguel, Asin Palacios, “Eskatologjia myslimane nĂ« komedinĂ« hyjnore”, Botues Averroes, ShkodĂ«r, 2003. 29

Studime

Ato nuk janĂ« komunitete koherente dhe kanĂ« status tĂ« ndryshĂ«m nĂ« vendet anĂ«tare respektive tĂ« BEsĂ«. Shumica vijnĂ« nga ish-kolonitĂ«. Disa janĂ« tĂ« integruar mirĂ«; 50% e myslimanĂ«ve nĂ« FrancĂ«, Britani dhe BelgjikĂ« janĂ« shtetas tĂ« kĂ«tyre vendeve. Ata formojnĂ« njĂ« pjesĂ« integrale tĂ« shoqĂ«rive evropiane dhe kontribuojnĂ« nĂ« politikĂ«, kulturĂ«, shkencĂ« dhe ekonomi. NĂ« Gjermani kemi mĂ« shumĂ« se 3.5 milionĂ« myslimanĂ« qĂ« jetojnĂ« dhe janĂ« tĂ« integruar nĂ« shoqĂ«ri, por ata kanĂ« ardhur vetĂ«m nĂ« vitet 60 tĂ« shek. XX, si punĂ«torĂ«. Historikisht myslimanĂ«t e parĂ« kanĂ« ardhur kĂ«tu nĂ« shekullin e XVIII. Mbreti prusian Frederiku i Madh, i ka mirĂ«pritur myslimanĂ«t nĂ« Prusi dhe i ka lejuar ata tĂ« ndĂ«rtojnĂ« xhami. Disa prej tyre hynĂ« madje edhe nĂ« ushtrinĂ« prusiane. Sot nĂ« forcat e armatosura nĂ« Gjermani, ka mĂ« tepĂ«r se 1.000 ushtarĂ« myslimanĂ« nĂ«n armĂ«.17 NjĂ« problem shqetĂ«sues pĂ«r bashkĂ«sitĂ« myslimane nĂ« EvropĂ«, Ă«shtĂ« shkollimi, por edhe mungesa 17. Mulack, Dr. Gunter (Drejtori ekzekutiv i Institutit Gjerman tĂ« Orientit – DOI, Berlin), kumtesĂ« me temĂ«: “Islami dhe PerĂ«ndimi – njĂ« marrĂ«dhĂ«nie komplekse, impaktet nĂ« zhvillimin e bashkĂ«punimit”, simpozium: “KĂ«ndvĂ«shtrim i diversitetit fetar, kulturor dhe shoqĂ«ror nĂ« Ballkan nga perspektiva globale; PĂ«rvoja e Fethullah Gylenit si Model dhe Harmonia NdĂ«rfetare nĂ« ShqipĂ«ri”, TiranĂ« 25-26 Mars 2011.

30

e integrimit shoqëror, vështirësia për të gjetur punë, e për rrjedhojë pakënaqësia në rritje mes të rinjve myslimanë. Dialogu me bashkësitë e myslimanëve është bërë një çështje tepër e rëndësishme dhe që po diskutohet kudo. Gjermania e ka institucionalizuar dialogun me bashkësinë e saj myslimane që nga shtatori 2006, nëpërmjet themelimit të Konferencës Islamike. Ky akt mundëson një dialog institucional ndaj të gjitha grupeve myslimane dhe shoqërisë e veçanërisht qeverisë gjermane. Shumica e myslimanëve në Gjermani janë me origjinë turke e për rrjedhojë ata e kanë të lehtë të kuptojnë e madje edhe të pranojnë sistemin shoqëror laik të Gjermanisë. Tashmë ka mjaft funksionarë shtetërorë, profesorë universitetesh, biznesmenë dhe njerëz të medias myslimanë. Stereotipet me portretizime negative rreth myslimanëve nëpër media, vetëm sa e kanë rritur më tej dyshimin ndaj tyre. Ekziston gjithashtu një mungesë e qartë e informacioneve rreth Islamit në shoqëritë perëndimore, me përjashtim të disa universiteteve dhe specialistëve të veçantë. Por ekziston gjithashtu edhe një mungesë e theksuar e informacionit rreth Perëndimit në shumë shoqëri myslimane.

Studime

Nga Imam Aliu te Salahudin Ejjubi, nga Emir Abdul-Kaderi te Hasan Riza Pasha... Fatos Kopliku, M.S., Washington DC, SHBA (Pjesa e I-rë)

Abstrakt Ndër përvojat e jetës njerëzore, lufta është me shumë gjasë sprova më e vështirë e vetëpërmbajtjes, e kryerjes së detyrës pa shkelur cakun, e aq më tepër një arenë ku dikush mund edhe të jetë i mëshirshëm; sprovë e vështirë vërtet, por jo e pamundur. Urdhrat kalorësiakë të Mesjetës Klasike të Evropës ishin praktikisht vëllazëri murgjish me shpatë. Jeta e tyre ishte e gdhendur nga një sërë rregullash të rrënjosura në shpirtmërinë kristiane, ndërsa ia kishin dedikuar jetën shërbimit ushtarak. Në thelb, ata përpiqeshin të brendësonin natyrën askete të Krishtit në sferën marciale të jetës, e të vepronin si Krishti nëse ai do të kishte përdorur shpatën. Në mënyrë shumë të ngjashme, karakteri i mjeshtrave samuraj ka qenë tërësisht i mbrujtur nga Budizmi, dhe në thelb synimi ishte brendësimi i natyrës askete të Budës (i cili, sikurse Krishti, nuk përdori shpatë në jetën e vet) në jetën e luftëtarit. Po ashtu, në Islam vëllazëritë e përshpirtshme marciale (futuwwa) kanë qenë të pranishme që në kohët më të hershme, me rregulla qartësisht të kodifikuara sipas normave islame. Por, ndryshe nga Krishti apo Buda, Profeti Muhamed a.s. ka dhënë direkt shembullin e vet edhe në këtë përvojë të jetës njerëzore, dhe në këtë shkrim do të shohim disa mishërime historike të kësaj norme profetike.

31

Studime

“VĂ«rtet, te i DĂ«rguari i Zotit keni shembull tĂ« shkĂ«lqyer” (33:21) TĂ« paktĂ« janĂ« nĂ« PerĂ«ndim ata qĂ« nuk kanĂ« dĂ«gjuar pĂ«r urdhrat kalorĂ«siakĂ« tĂ« MesjetĂ«s klasike tĂ« EvropĂ«s, tĂ« cilĂ«t, nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« a njĂ« tjetĂ«r edhe pas kaq shekujsh, prapĂ« zgjojnĂ« ndjesi admirimi e respekti. NĂ« fakt, mĂ« tepĂ«r se kaq, ata zgjojnĂ« edhe kĂ«rshĂ«ri tĂ« thellĂ«, sidomos te perĂ«ndimorĂ«t, ngaqĂ« ishin praktikisht murgjĂ«r me shpatĂ«; njĂ« kombinim jo i zakontĂ« pasi murgjĂ«ria e fushĂ«-mejdani janĂ« dy sfera qĂ« s’para puqen, tĂ« paktĂ«n jo nĂ« pamje tĂ« parĂ«. Nga kĂ«to vĂ«llazĂ«ri kalorĂ«siake, tempullarĂ«t janĂ« mĂ« tĂ« njohurit1, dhe emri i plotĂ« i kĂ«tij urdhri kalorĂ«siak ishte Pauperes commilitones Christi Templique Salomonici – UshtarĂ«t e varfĂ«r tĂ« Krishtit dhe Tempullit tĂ« Solomonit. Ata ishin betuar tĂ« ishin tĂ« drejtĂ«, ndihmonin tĂ« dobĂ«tit e tĂ« vobektit, dhe ndiqnin njĂ« sĂ«rĂ« rregullash, pĂ«rfshirĂ« edhe tĂ« ushqyerit jo mĂ« shpesh se tri herĂ« nĂ« javĂ«; nĂ« fakt jeta e tyre bazohej nĂ« njĂ« mori rregullash tĂ« tilla murgjĂ«rore, pa dyshim tĂ« rrĂ«njosura nĂ« shpirtshmĂ«rinĂ« kristiane, ndĂ«rsa 1. Disa nga urdhrat marcialĂ« kalorĂ«siakĂ« tĂ« krishterĂ« ishin TeutonĂ«t, kalorĂ«sit e Santiagos, kalorĂ«sit e Spitalit tĂ« ShĂ«n Gjonit, etj. PĂ«r njĂ« studim me vlerĂ« tĂ« urdhrit tĂ« TempullarĂ«ve tĂ« shihet libri i Malcolm Barber, The New Knighthood: A History of the Order of the Temple (Cambridge: Press Syndicate of the University of Cambridge, 1994). 32

ia kishin kushtuar jetĂ«n shĂ«rbimit ushtarak. NĂ« thelb, ata pĂ«rpiqeshin tĂ« brendĂ«sonin natyrĂ«n askete tĂ« Krishtit nĂ« sferĂ«n marciale tĂ« jetĂ«s, e tĂ« vepronin si Krishti nĂ«se ai do tĂ« kishte pĂ«rdorur shpatĂ«n. NĂ« mĂ«nyrĂ« shumĂ« tĂ« ngjashme, karakteri i mjeshtrave samuraj ka qenĂ« tĂ«rĂ«sisht i mbrujtur nga Budizmi2, latuar sipas kodit bushido, dhe synonte brendĂ«simin e natyrĂ«s askete tĂ« BudĂ«s (i cili, sikurse Krishti, nuk pĂ«rdori shpatĂ« nĂ« jetĂ«n e vet) nĂ« jetĂ«n e luftĂ«tarit.3 Po ashtu, nĂ« Islam 2. Hamza Jusuf Hanson, njĂ« nga dijetarĂ«t myslimanĂ« amerikanĂ« mĂ« tĂ« respektuar sot nĂ« botĂ«, thotĂ« se “ndryshe nga shumĂ« myslimanĂ« sot qĂ« i konsiderojnĂ« budistĂ«t politeistĂ« – duke besuar se janĂ« idhujtarĂ« nisur nga moria dhe larmia e shĂ«mbĂ«lltyrave dhe e statujave tĂ« BudĂ«s – dijetarĂ«t e hershĂ«m tĂ« Islamit kishin kĂ«ndvĂ«shtrim krejt tjetĂ«r. Ata mbanin qĂ«ndrim dashamirĂ«s ndaj budistĂ«ve dhe mrekulloheshin me shpirtshmĂ«rinĂ« e tyre tĂ« thellĂ«.” Reza ShahKazemi, Common Ground Between Buddhism and Islam (Louisville: Fons Vitae, 2010), f. 114. NĂ« kĂ«tĂ« ese dijetari Hamza Jusuf bazohet tek disa autorĂ« tĂ« mirĂ«njohur nga literatura klasike islame si Ibn en-Nedim (vd. 998), Imam Muhammed esh-Shahrestani (vd. 1153), Ibn Tejmije (vd. 1255) etj., dhe sjell komentet e tyre rreth Budizmit dhe figurĂ«s sĂ« BudĂ«s si bazĂ« pĂ«r pohimin e tij. 3. Mund tĂ« thuhet se emri mĂ« i njohur nĂ« Japoni Ă«shtĂ« ai i Mijamoto Musashi-t (15841645), njĂ«herĂ«sh shpatar i paarritshĂ«m dhe figurĂ« me aureolĂ« tĂ« padiskutueshme shpirtĂ«rore. Gjithashtu, ai la kryevepra nĂ« kaligrafi dhe pikturĂ« tradicionale, si edhe shkroi Librin e PesĂ« Unazave, i cili mund tĂ« thuhet se identifikon parimet budiste e shinto nĂ« sferĂ«n marciale dhe pĂ«rshkruan

Studime

vĂ«llazĂ«ritĂ« e pĂ«rshpirtshme marciale (futuwwa) kanĂ« qenĂ« tĂ« pranishme qĂ« nĂ« kohĂ«t mĂ« tĂ« hershme, me rregulla qartĂ«sisht tĂ« kodifikuara sipas normave islame, e ndoshta mĂ« e njohura Ă«shtĂ« ajo e Oxhakut tĂ« JeniçerĂ«ve.4 Por, ndryshe nga Krishti apo Buda, Profeti Muhamed* e ka dhĂ«nĂ« drejtpĂ«rdrejt shembullin e vet edhe nĂ« kĂ«tĂ« pĂ«rvojĂ« tĂ« jetĂ«s njerĂ«zore, atĂ« tĂ« luftĂ«s, e cila Ă«shtĂ« me shumĂ« gjasa sprova mĂ« e vĂ«shtirĂ« e vetĂ«pĂ«rmbajtjes dhe ruajtjes sĂ« ekuilibrit, e kryerjes sĂ« detyrĂ«s pa shkelur cakun, e aq mĂ« tepĂ«r njĂ« arenĂ« ku dikush mund edhe tĂ« jetĂ« i mĂ«shirshĂ«m. Perspektiva zbatimin e duhur tĂ« tyre. 4. Uniforma e jeniçerĂ«ve, ndoshta uniforma mĂ« e hijshme ushtarake ndonjĂ«herĂ«, e dĂ«shmon qartas kĂ«tĂ« lidhje me shpirtshmĂ«rinĂ« islame. PĂ«rkrenarja me cohĂ«n qĂ« zbret prej saj nĂ« formĂ« mĂ«nge Ă«shtĂ« simbol i mĂ«ngĂ«s sĂ« Haxhi Veli Bektashit, i cili u vuri emrin ‘jeniçerë’ (djem tĂ« rinj) dhe bekoi trupat e oxhakut, duke ia pĂ«rmbushur kĂ«shtu lutjen Orhan Gaziut kur ai vizitoi dergjahun e tij. Por, koncepti i futuwwa-sĂ«, kalorĂ«sisĂ«, ka qenĂ« i pranishĂ«m nĂ« çdo vĂ«llazĂ«ri shpirtĂ«rore marciale, jo vetĂ«m tĂ« jeniçerĂ«ve, dhe piri shpirtĂ«ror (patron-saint) ka qenĂ« Imam Aliu. * Kortezia shpirtĂ«rore islame (edeb) kĂ«rkon qĂ« pas emrit tĂ« Profetit Muhamed, e tĂ« çdo profeti, tĂ« shtohet urimi e bekimi ‘paqja e mĂ«shira e Zotit qoftĂ« mbi të’; dhe pas emrit tĂ« çdo figure shpirtĂ«rore urimi ‘Zoti qoftĂ« i/e kĂ«naqur me të’. Ne nuk i kemi pĂ«rdorur kĂ«to terma pĂ«r tĂ« shmangur pĂ«rsĂ«ritjen e tyre nĂ« shkrim, por assesi pĂ«r neglizhencĂ« apo mungesĂ« respekti ndaj tyre.

kristiane ka qenĂ« kryesisht e mbizotĂ«ruar nga figura e Krishtit, i cili pĂ«rfaqĂ«son pĂ«rsosurinĂ« nĂ« kontekstin e distancimit nga bota, dynjaja, dhe kredhjen nĂ« botĂ«n e brendshme shpirtĂ«rore. Si pasojĂ«, pĂ«r perĂ«ndimorĂ«t ka qenĂ« e vĂ«shtirĂ« tĂ« kuptohet se si Pejgamberi ishte profet qĂ« ishte edhe luftĂ«tar, ngaqĂ« lufta barazohet shpesh me mizorinĂ« e me shkeljen e çdo norme, pra nĂ« antitezĂ« me shpirtĂ«roren. Por, si profetĂ«t e DhjatĂ«s sĂ« VjetĂ«r, Davidi (Daudi), Solomoni (Sulejmani) e Moisiu (Musai) – apo edhe avatarĂ«t Rama e Krishna nĂ« HinduizĂ«m, ose luftĂ«tari-profet Dakanawida (“Pajtuesi i Madh”) i indianĂ«ve tĂ« AmerikĂ«s, nĂ«se u drejtohemi religjioneve jashtĂ« botĂ«s abrahamike – po ashtu edhe Muhamedi, Vula e ProfetĂ«ve, i pĂ«rmbushi nĂ« harmoni tĂ« plotĂ« detyrimet si autoritet shpirtĂ«ror e tokĂ«sor. Siç thotĂ« Dr. Martin Lings, “ashtu siç rrok Kur’ani çdo aspekt tĂ« jetĂ«s njerĂ«zore, ashtu edhe fati i Muhamedit ishte qĂ« ai tĂ« depĂ«rtonte me zhdĂ«rvjelltĂ«si tĂ« pazakontĂ« nĂ« lĂ«min e pĂ«rvojĂ«s njerĂ«zore, si publikes ashtu edhe privates.”5 Pra, pĂ«r myslimanĂ«t ideja e profetit- apo shenjtorit-luftĂ«tar nuk Ă«shtĂ« aspak e pazakontĂ«. PĂ«rkundrazi, shenjtĂ«ria e njĂ« luftĂ«tari si Imam Aliu apo Emiri Abdul Kader, siç do t’i shohim mĂ« poshtĂ«, Ă«shtĂ« njĂ« normĂ« pĂ«r çdo 5. Martin Lings, ÇfarĂ« Ă«shtĂ« Sufizmi?, shqip. & par. Edin. Q. Lohja (TiranĂ«: Zemra e TraditĂ«s, 2010), Kreu IV. 33

Studime

luftĂ«tar, edhe pse tepĂ«r e vĂ«shtirĂ« tĂ« aktualizohet. MyslimanĂ«t kanĂ« qenĂ« pĂ«rherĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se shkarjet nga norma janĂ« tĂ« natyrshme pĂ«r njeriun e rĂ«nĂ«, por kjo assesi nuk legjitimon ndryshimin e saj, pĂ«rderisa qoftĂ« edhe rrallĂ« ka tĂ« tillĂ« qĂ« e mishĂ«rojnĂ« plotĂ«sisht kĂ«tĂ« shembull profetik. MegjithatĂ«, nĂ« PerĂ«ndim, keqkuptimi apo keqinterpretimi i Islamit deri diku mund tĂ« racionalizohet nĂ«se kemi parasysh konfliktet ushtarake e fĂ«rkimet politike me shtete myslimane pĂ«r shekuj me radhĂ«, tĂ« cilat nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« formuan EvropĂ«n, ndĂ«rsa nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« mjegulluan gjykimin e saj nĂ« njohjen e Islamit dhe Profetit tĂ« tij. Le tĂ« kujtojmĂ«, pĂ«r shembull, kryqĂ«zatat, RikonkuistĂ«n nĂ« SpanjĂ«, konfrontimin e vazhdueshĂ«m me OsmanĂ«t tĂ« Venedikut, tĂ« HapsburgĂ«ve, tĂ« carĂ«ve tĂ« RusisĂ« – tĂ« gjitha kĂ«to konfrontime qĂ« zgjatĂ«n me shekuj (por jo pandĂ«rprerĂ« sepse ka pasur armĂ«pushime e periudha paqeje). Ky mjegullim u pĂ«rkeqĂ«sua edhe mĂ« tej gjatĂ« vĂ«rshimit kolonialist duke u kthyer madje edhe nĂ« pĂ«rbuzje, teksa paragjykimi perĂ«ndimor, jo vetĂ«m Islamin, por nuk la kulturĂ« e religjion tĂ« botĂ«s pa e ambalazhuar e interpretuar sipas kritereve tĂ« pĂ«rvojĂ«s sĂ« vet politike, sociale, kulturore dhe, patjetĂ«r, fetare6. Se 6. PĂ«r njĂ« kritikĂ« tĂ« mirĂ«filltĂ« akademike tĂ« kĂ«tij diskursi, tĂ« shihet vepra klasike e 34

kĂ«to kritere e kjo pĂ«rvojĂ« ishin tĂ« huaja pĂ«r pjesĂ«n tjetĂ«r tĂ« botĂ«s, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, nuk i shqetĂ«soi shumicĂ«n e administratorĂ«ve, ushtarakĂ«ve apo akademikĂ«ve tĂ« vendeve kolonialiste. NĂ« fakt, kĂ«sisoj interpretimesh tĂ« mangĂ«ta nuk kursyen as periudhĂ«n e Krishterimit Klasik tĂ« MesjetĂ«s, e cila u reduktua e denigrua nĂ« atĂ« pikĂ« sa u quajt Mesjeta e ErrĂ«t (The Dark Ages). KĂ«to etiketime u bĂ«nĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« metodĂ«s shkencore, por nuk ka asgjĂ« mĂ« anti-shkencore sesa reduktimi i njĂ« dukurie, kulture apo religjioni, tĂ« cilĂ«n e kupton sipas midesĂ« e kufizimeve7 tĂ« tua – apo nuk e kupton fare – nĂ« diçka tĂ« pavlerĂ« apo inferiore, nĂ« rastin mĂ« tĂ« mirĂ«. Pra, diçka njihet me ose pa vlerĂ« sipas aftĂ«sisĂ« (apo paaftĂ«sisĂ«) personale tĂ« tĂ« kuptuarit! Kur kĂ«to soj qasjesh e keqinterpretimesh nuk kanĂ« kursyer as vetĂ« Krishterimin e hershĂ«m tĂ« EvropĂ«s, nuk Ă«shtĂ« Edward Said-it, Orientalizmi, shqip. Nolian Seitaj (TiranĂ«: Dy Lindje Dy PerĂ«ndime, 2009). Njohja e kĂ«saj kritike Ă«shtĂ« me shumĂ« vlerĂ«, sidomos nĂ«se kemi parasysh se ky diskurs ka dominuar historiografitĂ« ballkanase, pĂ«rfshirĂ« atĂ« shqiptare. PĂ«r kĂ«tĂ« tĂ« fundit tĂ« shihet studimi i çmuar nga Enis Sulstarova, Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar nga Naimi te Kadareja (TiranĂ«: Dudaj, 2003). 7. Disa nga provat mĂ« tĂ« qarta tĂ« kĂ«tyre keqinterpretimeve e kufizimeve, veçanĂ«risht nĂ« fushĂ«n e artit, nĂ« qasjen ndaj qytetĂ«rimeve tradicionale, pĂ«rfshirĂ« Islamin, janĂ« dhĂ«nĂ« nga eruditi Ananda K. Coomaraswamy. TĂ« shihet The Christian and the Oriental Art (New York: Dover, 1956).

Studime

ndonjĂ« çudi e madhe nĂ«se kjo ka ndodhur me religjionet e tjera, e veçanĂ«risht Islamin, si fe e shteteve dhe perandorive rivale pĂ«r shekuj me radhĂ«. Pas sulmeve terroriste tĂ« 11 shtatorit 2001, shumĂ« nga kĂ«to keqinterpretime e klishe vĂ«rshuan rishtas nĂ«pĂ«r media, kryesisht nga ekspertĂ« tĂ« vetemĂ«ruar tĂ« Islamit apo Lindjes sĂ« Mesme, qĂ« shpesh nuk dinĂ« as njĂ« gjuhĂ« tĂ« dytĂ« pĂ«rveç anglishtes e jo mĂ« ndonjĂ« nga gjuhĂ«t kryesore islame, si arabishten apo persishten. Argumentet-akuza mund tĂ« pĂ«rmblidhen me dy fjalĂ« dhe ndjekin kĂ«tĂ« logjikĂ«: terroristĂ«t janĂ« tĂ« dhunshĂ«m ngaqĂ« Islami predikon dhunĂ«n, gjĂ« qĂ« s’ka si tĂ« jetĂ« ndryshe meqĂ« profeti i Islamit ka qenĂ« vetĂ« luftĂ«tar! – argument qĂ« do ta shqyrtojmĂ« mĂ« poshtĂ«. MegjithatĂ«, zĂ«ra tĂ« qartĂ« e mendje tĂ« ndritura nuk kanĂ« munguar, dhe Ă«shtĂ« nĂ« rritje qoftĂ« numri i studimeve serioze tĂ« Islamit nĂ« PerĂ«ndim8, qoftĂ« edhe ndĂ«rgjegjĂ«simi i publikut, kureshtja e tĂ« cilit u zgjua dhe mĂ« tepĂ«r nga dĂ«shira pĂ«r ta njohur vĂ«rtet Islamin dhe pĂ«r tĂ« gjykuar nĂ«se akuzat qĂ« drejtohen ndaj kĂ«tij religjioni kanĂ« bazĂ«. Por çfarĂ« Ă«shtĂ« paradoks mĂ« vete Ă«shtĂ« se, qĂ« nga koha e 8. PĂ«r njĂ« bibliografi tĂ« pĂ«rzgjedhur studimesh tĂ« tilla, tĂ« shihet lista prej 22 faqesh tek Sejjid Husein Nasr, Ideale dhe realitete tĂ« Islamit, shqip. & par. Edin Q. Lohja (TiranĂ«: Zemra e TraditĂ«s, 2008), f. 186–208.

komunizmit, vazhda e paprerĂ« e keqkuptimit dhe e keqinterpretimit tĂ« Islamit nĂ« ShqipĂ«ri, mes vetĂ« ne shqiptarĂ«ve, njĂ« popull qĂ« kemi qenĂ« (e vazhdojmĂ« tĂ« jemi) me shekuj me shumicĂ« myslimane, me njĂ« prapavijĂ« e trashĂ«gimi kulturore qĂ« Ă«shtĂ« latuar nga Islami9, nga arkitektura e qyteteve deri te muzika tradicionale, nga botĂ«kuptimi deri tek etika. Mjafton t’i hedhim njĂ« sy Mangalemit nĂ« Berat apo lagjeve tradicionale tĂ« Prizrenit dhe e kuptojmĂ« se kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me arkitekturĂ« e urbanistikĂ« islame; mjafton tĂ« dĂ«gjojmĂ« meloditĂ« e shumĂ« kĂ«ngĂ«ve tĂ« thurura sipas mekameve tĂ« muzikĂ«s klasike islame, apo t’u vĂ«mĂ« vesh teksteve pĂ«r ta kuptuar se janĂ« njomur nga njĂ« parfum shpirtĂ«ror mysliman10. 9. PĂ«r gdhendjen e transformimin e arteve nĂ« kombe e vise tĂ« ndryshme nga shpirtshmĂ«ria islame tĂ« shihen Jean-Louis Michon, Introduction to Traditional Islam, Illustrated: Foundations, Art, and Spirituality (Bloomington, IN: World Wisdom, 2008), e Seyyed Hossein Nasr, Islamic Art and Spirituality (Albany: State University of New York Press, 1987). 10. VetĂ« fjala ‘jĂąr’, p.sh., qĂ« i ka dhĂ«nĂ« emrin njĂ« lloji tĂ« veçantĂ« tĂ« kĂąngĂ«ve shkodrane – jĂąreve – do tĂ« thotĂ« ‘i/e dashtun’ nĂ« turqisht, fjalĂ« e huazuar nga persishtja. NĂ« fakt, jĂąret e Stambollit janĂ« me shumĂ« gjasĂ« modeli sipas tĂ« cilave ato tĂ« ShkodrĂ«s janĂ« formuar, duke pasur parasysh se pothuajse tĂ« gjithĂ« muzikantĂ«t shkodranĂ« tĂ« shek. XIX kanĂ« banuar e kanĂ« mĂ«suar nĂ« Stamboll, dhe ngjashmĂ«ria Ă«shtĂ« tejet e qartĂ«. ShumĂ« kĂ«ngĂ« e poezi tĂ« viseve islame, qĂ« nga India nĂ« Ballkan, janĂ« thurur si shprehje e mallit pĂ«r atĂ« JĂąr, tĂ« Vetmin JĂąr. PĂ«r myslimanin 35

Studime

Duhet gjithashtu tĂ« pĂ«rmendim fjalĂ«t qĂ« akoma shĂ«njojnĂ« bisedat, vajet, apo gĂ«zimet, si ‘kismet’, ‘medet’, ‘aman’, ‘mashallah’; qĂ« mĂ« tepĂ«r se fjalĂ« janĂ« gjurmĂ« dĂ«shmuese tĂ« njĂ« botĂ«kuptimi qĂ« nuk u shua plotĂ«sisht edhe pas kundĂ«rvĂ«nies sistematike nga komunistĂ«t. NdĂ«rsa arkitektura tradicionale11 Ă«shtĂ« harmoni nĂ« hapĂ«sirĂ«, muzika tradicionale Ă«shtĂ« harmoni nĂ« ritĂ«m dhe botĂ«kuptimi e mendĂ«sia janĂ« mbrujtje tĂ« brendshme tĂ« cilat doemos pasqyrohen nĂ« etikĂ«, nĂ« sjelljen e jashtme. Me gjithĂ« mĂ«symjen e organizuar, politike e akademike, tĂ« komunistĂ«ve pĂ«r ta fshirĂ« kĂ«tĂ« trashĂ«gimi – diçka qĂ« meriton tĂ« quhet barbarizĂ«m tradicional, çdo mall e jĂąre pĂ«r tĂ« dashurĂ«n a dashurin e zemrĂ«s, nuk ka qenĂ« gjĂ« tjetĂ«r veçse pasqyrim i zbehtĂ« i mallit pĂ«r TĂ« Dashtunin, prej nga çdo bukuri e dashni hisen e vet merr. NdĂ«rsa kĂ«ngĂ«t e ustad Isuf Myzyrit, p.sh., si nga teksti ashtu edhe nga kompozimi, janĂ« dĂ«shmi qĂ« s’kanĂ« nevojĂ« shumĂ« pĂ«r koment. 11. TĂ« shihet vepra e shkĂ«lqyer nga Titus Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet, shqip. Vehap S. Kola (Shkup: Logos-A, 2012), Kreu VIII; gjithashtu tĂ« shihet Rusmir Mahmutčehajić, Maintaining the Sacred Center: The Bosnian City of Stolač (Bloomington: World Wisdom, 2011). Aty dĂ«shmohet qartĂ« se si arkitektura tradicionale islame krijon me vetĂ«dije njĂ« harmoni urbane qĂ« pasqyron teuhidin. Kjo harmoni e mbĂ«shtet estetikisht e psikologjikisht njeriun nĂ« rikujtimin e Zotit, krejt ndryshe nga hapĂ«sirat urbane tĂ« sotme, tĂ« cilat bĂ«jnĂ« tĂ« kundĂ«rtĂ«n. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« temĂ« qĂ« shpresojmĂ« ta shtjellojmĂ« mĂ« gjerĂ« nĂ« tĂ« ardhmen, duke u pĂ«rqendruar te trashĂ«gimia arkitekturore islame nĂ« viset shqiptare. 36

– dhe qĂ« rezultoi nĂ« shumĂ« dĂ«me tĂ« pazhbĂ«shme, gjurmĂ«t e kĂ«saj trashĂ«gimie, edhe pse tĂ« zbehura, janĂ« akoma tĂ« pranishme. Pra, Islami shqiptarĂ«ve u ka gdhendur hapĂ«sirĂ«n ku banuan, ngjyrosur ritmet e meloditĂ« qĂ« kĂ«nduan, mendjen e botĂ«n e brendshme dhe, doemos, manifestimin e kĂ«saj bote nĂ« sjellje dhe etikĂ« pĂ«r shekuj me radhĂ«. Logjikisht, si mund tĂ« pretendohet se Islami Ă«shtĂ« i huaj pĂ«r shqiptarĂ«t? PĂ«r çudi, kjo lloj mĂ«symjeje Ă«shtĂ« kaluar stafetĂ«, pĂ«r inerci ndoshta, te disa studiues, analistĂ« e gazetarĂ«, qĂ« vazhdojnĂ« ta shohin Islamin nĂ« ShqipĂ«ri si mish tĂ« huaj. Zhurmuesin e rritĂ«n muajt e fundit ngjarjet tragjike nĂ« Lindjen e Mesme, sidomos me daljen e ISIS-it, tĂ« vetĂ«shpallurit kalifat islamik, njĂ« organizatĂ« e cila pretendon se Ă«shtĂ« shtet dhe qĂ« mbi tĂ« gjitha ka vrarĂ« (e po vret) pa diskriminim myslimanĂ«, pĂ«rfshirĂ« gra, pleq e fĂ«mijĂ«, si dhe ka hedhur nĂ« erĂ« objekte shekullore kulti islam12, duke shkelur haptazi 12. NjĂ« nga kĂ«to krime tĂ« pashembullta Ă«shtĂ« hedhja nĂ« erĂ« (nĂ« Rakah tĂ« SirisĂ«, mars 2013), nga tĂ« ashtuquajturit islamikĂ«, e xhamisĂ«-tyrbe tĂ« Uvejs Karaniut, njĂ« nga evlijatĂ« e parĂ« tĂ« Islamit, tĂ« cilit Profeti i la trashĂ«gim njĂ« hirkĂ«. DhĂ«nia e veshja e njĂ« hirke a petku, nĂ« shumĂ« kultura nĂ«nkupton njohje ose pĂ«rcjellje autoriteti e pushteti. Edhe sot nĂ« vende ku flitet anglisht, nĂ« ceremoni solemne, pĂ«rfshirĂ« ato presidenciale, thuhet “by the power vested in me”, qĂ« do tĂ« thotĂ« fjalĂ« pĂ«r fjalĂ« “me autoritetin qĂ« mĂ« Ă«shtĂ« veshur”. Simboli i dorĂ«zimit tĂ« njĂ« petku, pra, lidhet me

Studime

çdo parim tĂ« fesĂ«, nĂ« emĂ«r tĂ« sĂ« cilĂ«s paradoksalisht thonĂ« se veprojnĂ« e luftojnĂ«. Ky fakt u anashkalua ndĂ«rsa u fol pĂ«r krimet ndaj tĂ« krishterĂ«ve e jazidive si normĂ« gjoja islame. Por deri para ISISit, si mbijetuan kĂ«to bashkĂ«si pĂ«r 14 shekuj nĂ« mes tĂ« myslimanĂ«ve? Kjo Ă«shtĂ« pyetja e parĂ« qĂ« tĂ« vjen nĂ« mendje nĂ«se akuza e krimeve si normĂ« islame duhet tĂ« merret seriozisht. ÇuditĂ«risht, kjo pyetje ka munguar, e jo vetĂ«m kaq, por pati deri edhe njĂ«farĂ« ngazĂ«llimi nga disa gazetarĂ«, tĂ« cilĂ«t tek ISIS-i ata panĂ« provĂ«n vĂ«rtetuese tĂ« “barbarizmit” islam nĂ« pĂ«rgjithĂ«si dhe atij osman nĂ« veçanti. Ideja e servirur Ă«shtĂ« se si ISIS-i janĂ« sjellĂ« edhe osmanĂ«t (myslimanĂ«t) kur erdhĂ«n nĂ« Ballkan!’ PĂ«r mendimin tonĂ«, opinione tĂ« tilla janĂ« deri diku pasojĂ« e njĂ« injorance tĂ« vetimponuar, sĂ« cilĂ«s vĂ«shtirĂ« se ka dĂ«shmi qĂ« mund t’i bĂ«jĂ« derman. SidoqoftĂ«, kjo s’duhet tĂ« na pengojĂ« tĂ« komunikojmĂ« me tĂ« tjerĂ« qĂ« me tĂ« vĂ«rtetĂ« kĂ«rkojnĂ« tĂ« dinĂ«. Si rrjedhojĂ«, vendosĂ«m tĂ« pĂ«rqendrohemi te katĂ«r udhĂ«heqĂ«s ushtarakĂ« tĂ« spikatur gjatĂ« historisĂ« sĂ« Islamit – Imam Aliu, Salahedin Ejjubiu, Emir Abdul Kaderi dhe Hasan Riza Pasha – si mishĂ«rime njohjen e autoritetin. NĂ« rastin e njĂ« profeti apo shenjtori, domosdo nĂ«nkupton njohje tĂ« autoritetit dhe gradĂ«s shpirtĂ«rore. Por as kjo, si duket, pĂ«r militantĂ«t e ashtuquajtur islamikĂ« nuk ka pasur rĂ«ndĂ«si.

tĂ« normĂ«s profetike e ndjekĂ«s besnikĂ« tĂ« udhĂ«zimeve kur’anore nĂ« shndĂ«rrimin e pĂ«rvojĂ«s njerĂ«zore edhe nĂ« sferĂ«n e luftĂ«s. NĂ« kĂ«tĂ« shkrim do tĂ« shohim nga afĂ«r se si ata janĂ« sjellĂ« dhe kanĂ« vepruar si luftĂ«tarĂ«, e do tĂ« gjurmojmĂ« arsyet pĂ«r sjelljen e veprat e tyre. NĂ« fakt, figurat e Imam Aliut dhe Emir Abdul Kaderit, udhĂ«heqĂ«sit tĂ« qĂ«ndresĂ«s algjeriane ndaj kolonialistĂ«ve francezĂ« nĂ« shekullin XIX, janĂ« tejet tĂ« pasura e tĂ« larmishme pĂ«r t’u cilĂ«suar vetĂ«m si liderĂ« ushtarakĂ«, sepse ata ishin dijetarĂ«, filozofĂ«, oratorĂ«, poetĂ«, komentues Kur’ani, administratorë  Por siç e thamĂ«, nĂ« kĂ«tĂ« artikull do pĂ«rqendrohemi te sjellja e tyre nĂ« betejĂ« e luftĂ«. Imam Aliu (599-661) NĂ« atĂ« qĂ« konsiderohet si njĂ« nga komentimet mĂ« madhore nĂ« vargje tĂ« Kur’anit tĂ« MadhnueshĂ«m, nĂ« MethnevinĂ« e Mevlana Xhelaledin Rumiut, mjeshtrit sipĂ«ror tĂ« poezisĂ« islame, pĂ«rshkruhet nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« historia e njohur e sjelljes sĂ« Aliut ndaj njĂ« kundĂ«rshtari nĂ« fushĂ«betejĂ«: Prej Alis’ mĂ«so si me veprue me t’dlir’ zemĂ«r Luan’ i Zotit, dije, pĂ«r famĂ« nuk lufton, pĂ«r emĂ«r. N’betejĂ« me mushrikĂ« zap ka ai bĂą nji t’fortĂ« anmik Si vetĂ«tim’ çon shpatĂ«n drejt tij me vĂ«rtik. 37

Studime

Por i teposhtuni fap nĂ« fytyrĂ« e pshtyn AlinĂ«, Ah, tĂ« çdo profeti e shenjtori krenarinë  NĂ« vend Aliu shpatĂ«n e vet ulĂ« e ka, E trimin n’tokĂ« t’mejdanit vetĂ«m la. Trimi n’kambĂ« brofi, thirri me habi: “NĂ« mes t’bejlekut si paska falje e butĂ«si? Itash t’mprehtĂ«n shpatĂ« mbi qafĂ« teme çove Itash bash m’falĂ« jetĂ«n, kthehesh e largohe? Çka qe ma mirĂ« se me mue m’u ndeshĂ«, QĂ« jetĂ«n ma fale e m’le n’gjunj ku qeshĂ«? Çka tĂ« panĂ« ty sytĂ« qĂ« zemĂ«rata t’ra? N’re rrufeja t’kthehet vaki a ka bĂą? N’trimni i Zotit Luan je’ dimĂ« vetĂ«, N’bujari kush di kush je me t’vĂ«rtetĂ«?” Ia kthen Aliu: “PĂ«r t’Zotit hatĂ«r shpatĂ«n kam pĂ«rdorĂ«, ShĂ«rbĂ«tor jam i Tiji, jo i zemĂ«rimit’ gjorĂ«. I Zotit Luan jam tamam, por jo luan i zemĂ«rimit, Veprimi jem e fesĂ« dĂ«shmi Ăąsht, dĂ«shmi e dinit. NĂ« luftĂ« veç dĂ«shmoj ‘ti nuk gjuajte kur gjuajte ti’13 UnĂ« jam shpata, Ai qĂ« godet Ăąsht Diellori Hyjni! StuhitĂ« e zemĂ«rimit, epshit e lakmisĂ« AtĂ« qĂ« faljen la lehtĂ« kanĂ« m’e gremisĂ«. ZemĂ«rimi Ăąsht mbi tĂąnĂ« mbretĂ«n mbret, 13. Ajet kur’anor, 8:17. 38

Por pĂ«r mue Ăą rob i bindun qĂ« s’flet, Se bash pĂ«r zem’rimin kapistĂ«r kam gjetĂ«.”14 Ajo çfarĂ« Rumiu shpreh nĂ« vargje Ă«shtĂ« njĂ« episod mjaft i njohur nĂ« historinĂ« islame, kur Imam Aliu gjatĂ« njĂ« dyluftimi, siç qe zakon nĂ« ArabinĂ« e kohĂ«s, mposht kundĂ«rshtarin, dhe kur ai nĂ« dĂ«shpĂ«rimin e çastit tĂ« fundit e pĂ«shtyn, Aliu tĂ«rhiqet. Duhet tĂ« thuhet se kundĂ«rshtari nuk ishte njĂ« luftĂ«tar dokushdo, por kampioni mĂ« i madh i dyluftimit nĂ« ArabinĂ« pagane, Amr ibn Abd-Wud, i cili ishte paguar si gjeneral-mercenar nga mekasit pĂ«r tĂ« mposhtur njĂ« herĂ« e mirĂ« fenĂ« e re nĂ« betejĂ«n vendimtare tĂ« Hendekut15, nga e cila varej ekzistenca e komunitetit tĂ« vogĂ«l mysliman, e nĂ« fakt vetĂ« FesĂ« Islame. Por ndryshe nga kushdo qĂ« dilte nĂ« duel, Aliu para çdo dyluftimi e ftonte kundĂ«rshtarin nĂ« Islam dhe largimin nga idhujtaria. NĂ« rast se nuk pranonte, Aliu e ftonte tĂ« largohej nga fusha e betejĂ«s e tĂ« mos luftonte 14. Methnevi, Libri I, 3721-33, 3745-3751, 3787-3809. PĂ«rkthimi nga autori i disa prej kĂ«tyre vargjeve Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nga versioni anglisht i Reynold A. Nicholson. TĂ« gjitha pĂ«rkthimet nga anglishtja nĂ« kĂ«tĂ« artikull janĂ« tĂ« autorit. 15. TĂ« shihen krerĂ«t 59 e 60, Hendeku e Rrethimi, nĂ« Martin Lings, Muhammedi: Jeta e tij sipas burimeve mĂ« tĂ« hershme, shqip. Edin Q. Lohja (TiranĂ«: Zemra e TraditĂ«s, 2011). PĂ«r detajet e duelit tĂ« Aliut me Amrin tĂ« shihet Sejjid Ali Asghar Razvi, Ritregim i historisĂ« sĂ« Islamit dhe myslimanĂ«ve (PrishtinĂ«: Dielli, 2013), f. 211–14.

Studime

kundĂ«r Zotit dhe Profetit tĂ« Tij. NĂ«se ai prapĂ« refuzonte tĂ« tĂ«rhiqej nga fushĂ«-mejdani, atĂ«herĂ« Aliu e ftonte qĂ« ai tĂ« sulmonte i pari. TĂ« vihet re se ftesa e tretĂ« prapĂ« e lĂ« portĂ«n hapur pĂ«r shmangien e konfliktit, sepse lĂ« mundĂ«sinĂ« qĂ« kundĂ«rshtari tĂ« ndryshojĂ« mendje (nĂ«se jo, atĂ«herĂ« lufta Ă«shtĂ« veç mbrojtĂ«se). TĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ« Aliu bĂ«ri edhe me Amrin, i cili pranoi vetĂ«m ofertĂ«n e tretĂ«, duke sulmuar i pari. NĂ« çastin kur Aliu tĂ«rhiqet, pasi e kishte vĂ«nĂ« poshtĂ«, Amr-i i pĂ«rgjĂ«rohet tĂ« dijĂ« shkakun se pse nuk e goditi, dhe Aliu i thotĂ« se ai u zemĂ«rua kur e pĂ«shtyu dhe nĂ« sy tĂ« Zotit nuk mund tĂ« godiste dikĂ« pĂ«r shkak tĂ« zemĂ«rimit16. Islami Ă«shtĂ« njĂ« religjion qĂ« nuk lĂ« lĂ«mĂ« tĂ« pĂ«rvojĂ«s njerĂ«zore pa prekur, pĂ«rfshirĂ« edhe luftĂ«n, por edhe kĂ«tu ka rregulla tĂ« qarta e caqe qĂ« s’mund tĂ« shkelen pa rĂ«nĂ« nĂ« padrejtĂ«si: “Dhe luftojini nĂ« rrugĂ«n e Zotit ata qĂ« ju luftojnĂ«, por mos e teproni. Zoti nuk i do ata qĂ« e teprojnĂ«.” (2:190) 16. Ka njĂ« histori tepĂ«r tĂ« ngjashme nĂ« Japoni kur njĂ« samuraj, pasi kĂ«rkon vite me radhĂ« vrasĂ«sin e mĂ«suesit tĂ« tij, nĂ« fund e gjen e bĂ«het gati ta vrasĂ«. NĂ« çastin e fundit ai e pĂ«shtyn samurajin, i cili fut shpatĂ«n nĂ« mill dhe largohet. Samuraji i vĂ«rtetĂ« nuk kryen akte personale tĂ« diktuara nga egoja, po akte drejtĂ«sie. Ky etos i luftĂ«tarĂ«ve samuraj Ă«shtĂ« i diktuar nga Budizmi, qĂ« si çdo religjion ngulmon nĂ« vĂ«nien nĂ«n kontroll tĂ« pasioneve tĂ« egos. Shih Joseph Campbell, Myths of Light (Novato: New World Library, 2003), f. 136.

Duhet tĂ« nĂ«nvizojmĂ« se ajeti flet pĂ«r luftĂ« nĂ« rrugĂ«n dhe jo pĂ«r rrugĂ«n e Zotit. KĂ«tu ka njĂ« ndryshim nĂ« pamje tĂ« parĂ« tĂ« vogĂ«l, porse thelbĂ«sor, sepse qĂ«llimi nĂ« vetvete (pĂ«r rrugĂ«n) Ă«shtĂ« i pamjaftueshĂ«m. MĂ«nyra se si luftohet duhet tĂ« jetĂ« nĂ« Zotin, dhe asgjĂ« mĂ« pak. E kjo kĂ«rkon njohje tĂ« vetvetes, njohje qĂ« nuk fitohet pa pĂ«rpjekjen kundrejt egos, pa xhihadin e madh, siç thotĂ« Profeti Muhamed17. Pa kĂ«tĂ« njohje, xhihadi i vogĂ«l (lufta) Ă«shtĂ« i dĂ«shtuar, pavarĂ«sisht nga qĂ«llimi dhe pavarĂ«sisht nga rezultati i luftimit. Imagjinoni qĂ«llimin e mirĂ« tĂ« njĂ« nĂ«ne – i cili s’mund tĂ« dyshohet – pĂ«r shĂ«rimin e fĂ«mijĂ«s sĂ« vet nga njĂ« sĂ«mundje e rĂ«ndĂ«. A mund tĂ« jetĂ« ky qĂ«llim nĂ« vetvete i mjaftueshĂ«m pĂ«r shĂ«rimin? NĂ«se nĂ«na, edhe pse me qĂ«llimin mĂ« tĂ« mirĂ«, vepron pa dijen e duhur dhe kĂ«rkon tĂ« kurojĂ« vetĂ« fĂ«mijĂ«t e saj, atĂ«herĂ« me shumĂ« gjasa vetĂ«m e pĂ«rkeqĂ«son gjendjen e bijĂ«s a birit tĂ« saj, apo edhe mĂ« keq fare. NĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« ngjashme, edhe sikur njĂ« mysliman/e, sado i/e sinqertĂ«, vepron pa dijen e duhur, pa i hetuar aspak qĂ«llimet vetjake, duke u mbĂ«shtetur thjesht nĂ« bindjen e qĂ«llimit tĂ« mirĂ«, atĂ«herĂ« rrezikon teprimin e si rrjedhojĂ« humbjen e shpirtit tĂ« tij/saj. 17. ËshtĂ« shumĂ« e njohur historia e disa shoqĂ«ruesve tĂ« Pejgamberit, qĂ« kthehen nga njĂ« betejĂ«, e Pejgamberi u thotĂ« se janĂ« kthyer nga xhihadi i vogĂ«l nĂ« xhihadin e madh. Kur e pyetĂ«n se çfarĂ« ishte xhihadi i madh, ai u tha se Ă«shtĂ« lufta ndaj prirjeve tĂ« egos (nefsit). 39

Studime

Teprimi, qoftĂ« edhe nĂ« luftĂ«, Ă«shtĂ« diçka qĂ« Zoti nuk e do, udhĂ«zon ajeti i mĂ«sipĂ«rm myslimanin, sepse ka tĂ« bĂ«jĂ« me humbjen e drejtĂ«sisĂ«, tĂ« baraspeshĂ«s. Kjo nuk do tĂ« thotĂ« gjĂ« tjetĂ«r veçse shkarje nga ‘udha e drejtë’, sirat el-mustakim – udha e balancĂ«s, e mosteprimit, udha e drejtĂ«sisĂ« – e vetmja qĂ« shpĂ«ton shpirtin. TĂ« veprosh me tepri do tĂ« thotĂ« tĂ« fitosh pakĂ«naqĂ«sinĂ« e Zotit, do tĂ« thotĂ« tĂ« jesh nga ata qĂ« “tĂ«rhoqĂ«n drejt vetes hidhĂ«rimin” dhe “humbĂ«n rrugĂ«n”, siç thotĂ« surja e parĂ« e Kur’anit, Fatihaja. Para se tĂ« vĂ«rvisĂ« shpatĂ«n ndaj armikut, besimtari i vĂ«rtetĂ« godet prirjet e egos (nefsin) sĂ« vet, duke u çliruar kĂ«shtu nga kontrolli i pasioneve tĂ« saj. Prandaj Rumiu e komenton mrekullisht ajetin kur’anor “nuk gjuajte ti kur gjuajte” (8:17) pikĂ«risht me shembullin e Imam Aliut, sepse njĂ« besimtar i vĂ«rtetĂ« nuk vepron nga egoja e vet por Ă«shtĂ« nĂ« dorĂ«zim tĂ« plotĂ« ndaj Vullnetit Hyjnor. PĂ«r njĂ« mu’min tĂ« vĂ«rtetĂ«, jo vetĂ«m nĂ« fushĂ«-mejdan, por kudoqoftĂ«, Zoti Ă«shtĂ« “tĂ« DĂ«gjuarit me tĂ« cilin dĂ«gjon, tĂ« Pamurit me tĂ« cilin shikon, Dora me tĂ« cilĂ«n rrok dhe KĂ«mba mbi tĂ« cilĂ«n ecĂ«n.”18 18. “Nuk ka gjĂ« qĂ« mĂ« kĂ«naq Mua mĂ« sĂ« tepĂ«rmi, si mjet qĂ« robi Im tĂ« MĂ« afrohet, sesa adhurimi qĂ« ia kam bĂ«rĂ« tĂ« detyrueshĂ«m; dhe robi Im nuk resht sĂ« M’u afruari me adhurime tĂ« shtuara vullnetarisht prej tij gjersa ta dua; dhe kur e dua, UnĂ« jam tĂ« DĂ«gjuarit me tĂ« cilin dĂ«gjon, tĂ« Pamurit me tĂ« cilin shikon, Dora me tĂ« cilĂ«n rrok 40

PĂ«r Imam Aliun, paragon i drejtĂ«sisĂ« e mishĂ«rim i shembullit tĂ« Profetit tĂ« Islamit, Ă«shtĂ« tepri, Ă«shtĂ« padrejtĂ«si goditja nĂ« zemĂ«rim e sipĂ«r, qoftĂ« edhe e armikut nĂ« betejĂ«; nĂ« fakt, Ă«shtĂ« humbje e shpirtit nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« dhe tjetrĂ«n. Tradicionalisht dhe historikisht nuk Ă«shtĂ« e rastĂ«sishme, siç shkruan edhe studiuesi amerikan Leonard Lewisohn, qĂ« “kalorĂ«sia (chivalry) klasike ishte modeluar qartĂ« dhe drejtpĂ«rdrejt nga shembulli i shoqĂ«ruesve tĂ« Profetit, dhe bazohej nĂ« veçanti te sjellja dhe karakteri i Aliut.”19 Duhet tĂ« kihet parasysh se ‘kalorĂ«sia’ nuk nĂ«nkupton doemos njĂ« luftĂ«tar mbi kalĂ«, sepse nĂ« njĂ« qytetĂ«rim tradicional si Islami – e nĂ« fakt nĂ« çdo qytetĂ«rim me qendĂ«r Hyjnoren – çdo aktivitet i jetĂ«s Ă«shtĂ« i mbarsur me domethĂ«nie shpirtĂ«rore, pĂ«rfshirĂ« sferĂ«n marciale. PĂ«r shembull, qoftĂ« nĂ« Egjiptin, IndinĂ« apo GreqinĂ« e LashtĂ«, koçia e tĂ«rhequr nga dy ose katĂ«r kuaj ishte simbol i prirjeve pasionale tĂ« egos ose nefsit (kuajt), qĂ« tĂ«rheqin trupin (koçinĂ«), por tĂ« bindura ndaj shpirtit (simbolizuar nga luftĂ«tari qĂ« nget dhe KĂ«mba mbi tĂ« cilĂ«n ecĂ«n.” (Bukhari, Rikak 37). Cit. nga Lings, ÇfarĂ« Ă«shtĂ« sufizmi?, Kreu IV. 19. Leonard Lewisohn, ‘Ali ibn Abi Talib’s Ethics of Mercy in the Mirror of the Persian Sufi Tradition’, nĂ« librin The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of Ali ibn Abi Talib (Bloomington: World Wisdom, 2006), f. 120.

Studime

koçinĂ« dhe mban frenat nĂ« dorĂ«)20. Po ashtu, simboli i kalorĂ«sit tĂ« cilit i bindet kali, Ă«shtĂ« simbol i shpirtit tĂ« cilit i bindet trupi. TĂ« jesh kalorĂ«s i aftĂ« do tĂ« thotĂ« tĂ« kesh kalin nĂ«n kontroll, çka simbolizon kontroll mbi prirjet shtazore tĂ« trupit. NĂ«se kali nuk i bindet kalorĂ«sit, me shumĂ« gjasĂ« kafsha do ta hedhĂ« nĂ« tokĂ« e ai do tĂ« thyejĂ« kokĂ«n. Po ashtu, nĂ«se pasionet nuk janĂ« nĂ«n kontroll, njeriu humbet shpirtin. Prandaj kalorĂ«sia (chivalry) ka qenĂ« gjithmonĂ« sinonim pĂ«r fisnikĂ«rinĂ« – njeriu qĂ« ka veten nĂ«n kontroll Ă«shtĂ« i pĂ«rmbajtur dhe nuk mund tĂ« mos jetĂ« fisnik. Ky simbol haset nĂ« forma tĂ« larmishme. Rumiu na jep Krishtin mbi gomar21, ose shejhun Kharrakani tĂ« Khorasanit duke kalĂ«ruar njĂ« luan22; Nastradini qĂ« i hip gomarit mbrapsht e me humor na mĂ«son se nuk duhet tĂ« shohim e shkojmĂ« nga do gomari-ego, etj. Kur Profeti pa njĂ« beduin qĂ« nuk e kishte lidhur devenĂ« e pyeti se pse e kishte lĂ«nĂ« kafshĂ«n tĂ« zgjidhur. Beduini i thotĂ« se ka besim te Zoti (qĂ« ajo s’do tĂ« ikĂ«), 20. Ky simbol shprehet haptas te kĂ«nga epike Bhagavad Gita kur avatari Krishna nget koçinĂ« me katĂ«r kuaj nĂ« prag tĂ« betejĂ«s epike tĂ« KurukshetrĂ«s, mes Pandevave dhe Keurave, ushtri qĂ« simbolizojnĂ« natyrat hyjnore dhe demoniake. Bhagavad Gita Ă«shtĂ« thelbi i poemĂ«s madhĂ«shtore nĂ« sanskritishte Mahabharata; nĂ« fakt poema mĂ« e gjatĂ« e shkruar ndonjĂ«herĂ« me 200,000 vargje, afro dhjetĂ« herĂ« mĂ« e gjatĂ« se Iliada e Odisea sĂ« bashku. 21. Methnevi, Libri II, vargjet 1858-1929. 22. Methnevi, Libri VI, vargjet 2044-2152.

e Profeti i pĂ«rgjigjet: “Zotit besoji, por devenĂ« lidhe!”23. NĂ« njĂ« kuptim mĂ« tĂ« thellĂ« kjo kĂ«shillĂ« nĂ«nkupton rĂ«ndĂ«sinĂ« parĂ«sore tĂ« zotĂ«rimit tĂ« prirjeve tĂ« egos, tĂ« simbolizuar nĂ« kĂ«tĂ« rast nga deveja e cila nĂ«se lihet zgjidhur shkon nga tĂ« dojĂ«. Ashtu si kjo e fundit, edhe prirjet e egos nuk lihen pa fre, ‘nĂ« dorĂ« tĂ« Zotit’. SidoqoftĂ«, s’duhet harruar se kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me krahasime e simbole dhe nĂ«se tĂ« zotĂ«rosh njĂ« shtazĂ« Ă«shtĂ« e vĂ«shtirĂ«, zotĂ«rimi i egos24 Ă«shtĂ« jashtĂ«zakonisht edhe mĂ« i vĂ«shtirĂ«. Por, ‘e vĂ«shtirë’ nuk do tĂ« thotĂ« ‘e pamundur’, dhe kĂ«tu Kur’ani kĂ«shillon qartĂ«: 23. Transmeton Tirmidhiu, hadithi nr. 2517. 24. Edhe nĂ« religjione e kultura tĂ« ndryshme ky simbol pĂ«rsĂ«ritet siç e thamĂ« nĂ« forma tĂ« larmishme; nĂ« Lindjen e LargĂ«t Ă«shtĂ« ideja e kalĂ«rimit tĂ« tigrit, ndĂ«r beduinĂ« doemos simboli jepet me devenĂ«... KĂ«to simbolika nuk janĂ« spekulime, pĂ«rkundrazi. Ato pĂ«rkojnĂ« rigorozisht me realitete shpirtĂ«rore dhe pĂ«r kĂ«tĂ« arsye Rumiu, Attari, apo çdo figurĂ« madhore islame i ka pĂ«rdorur si mjet pĂ«r zgjimin e ndĂ«rgjegjes te njerĂ«zit ndaj kĂ«tyre realiteteve dhe tĂ« metave qĂ« i velojnĂ« ato. NĂ« fakt nĂ« çdo religjion – Islam, Krishterim, HinduizĂ«m, etj. – prania e simboleve e rrĂ«fenjave folklorike Ă«shtĂ« e pĂ«rhapur, sepse folklori Ă«shtĂ« tejzgjatje e religjionit nĂ« kuptimin mĂ« tĂ« plotĂ«. Autoritete akademike si Mircea Eliade, Heinrich R. Zimmer, Ananda K. Coomaraswamy, Joseph Campbell etj., e konfirmojnĂ« kĂ«tĂ« me shembuj tĂ« panumĂ«rt. Nuk Ă«shtĂ« e rastĂ«sishme qĂ«, nĂ« vendet ku religjioni Ă«shtĂ« zbehur, si nĂ« PerĂ«ndim, edhe folklori Ă«shtĂ« zbehur bashkĂ« me tĂ«. Kjo Ă«shtĂ« njĂ« temĂ« mjaft interesante qĂ« kĂ«rkon trajtim tĂ« veçantĂ«. 41

Studime

“O ju qĂ« besuat! QĂ«ndroni tĂ« patundur nĂ« drejtĂ«si, si dĂ«shmues tĂ« Zotit, qoftĂ« edhe kundĂ«r vetes (nefsit) tuaj
 Pra mos ndiqni pasionin qĂ« tĂ« mos humbni
” (4:135) Arsyeja qĂ« Rumiu vendos fjalĂ«t “zemĂ«rimit kapistĂ«r i kam gjetĂ«â€ nĂ« gojĂ« tĂ« Aliut Ă«shtĂ« se ndryshe nga beduini qĂ« la devenĂ« pa kapistĂ«r – pra la prirjet e egos pa fre – Aliu e njeh vetveten dhe, zemĂ«rimin, njĂ« nga pasionet mĂ« tĂ« fuqishme tĂ« egos, e ka nĂ«n zotĂ«rim. KĂ«tu, dhe vetĂ«m kĂ«tu, drejtĂ«sia Ă«shtĂ« e mundur dhe njeriu mund tĂ« bĂ«jĂ« çdo gjĂ«, madje edhe marrĂ« pjesĂ« nĂ« luftĂ«, pa shkelur caqe, pa e tepruar, siç thotĂ« ajeti i cituar mĂ« lart (2:190). PĂ«r kĂ«tĂ« arsye Aliu Ă«shtĂ« konsideruar modeli profetik par excellence nĂ« vĂ«llazĂ«ritĂ« marciale myslimane dhe fraza “la fata il-la Ali, la sejf il-la Dhu’l-fikĂąr” ka qenĂ« e pranishme thuajse nĂ« çdo bajrak e flamur (fig. 1), frazĂ« qĂ« do tĂ« thotĂ« “nuk ka kalorĂ«s (fisnik) veç AlisĂ«, nuk ka shpatĂ« veç dymajĂ«shit”. Por duhet tĂ« tĂ«rheqim vĂ«mendjen se kĂ«tu bĂ«het fjalĂ« pĂ«r njĂ« model e normĂ« qĂ« duhet ndjekur, e jo thjesht pĂ«r Aliun historik, qĂ« pa dyshim Ă«shtĂ« dashur e respektuar nga myslimanĂ«t anembanĂ«. LuftĂ«tari vĂ«rtet fisnik – si Aliu – duhet tĂ« ngjizĂ« dhe kultivojĂ« nĂ« veten e tij butĂ«sinĂ« e rreptĂ«sinĂ«, bukurinĂ« e madhĂ«shtinĂ«, heshtjen dhe fjalĂ«n, nĂ« harmoni tĂ« plotĂ«. Nuk Ă«shtĂ« e rastĂ«sishme se Aliu quhej edhe Ebu Turab25 (“AtĂ« i Pluhurit”), 25. Leonard Lewisohn, ‘Ali ibn Abi Talib, 42

nĂ« sajĂ« tĂ« pĂ«ruljes dhe kujdesit ndaj tĂ« vobektĂ«ve e jetimĂ«ve, e nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« Esedullah, Luan i Zotit, nĂ« sajĂ« tĂ« trimĂ«risĂ« nĂ« betejĂ«. Se si Islami e mundĂ«son kĂ«tĂ« ngjizje tĂ« harmonisĂ« nĂ« shpirt do ta shohim mĂ« vonĂ«. NdĂ«rsa shpata e tij me dy maja, Dhu’l-fikĂąr (trajta shqip ose turqisht Ă«shtĂ« ZylfiqĂąr), dhuruar nga vetĂ« Profeti, Ă«shtĂ« simbol i qartĂ« i pjesĂ«zĂ«s mohuese ‘nuk’ (lā) nĂ« fillim tĂ« teuhidit (lā ilāhe il-lā Llāh), e cila nĂ« fakt ka formĂ«n e njĂ« shpate me dy tehe (fig. 2). KĂ«shtu, “nuk ka shpatĂ« veç DhulfikĂąr-it” do tĂ« thotĂ« se “nuk ka shpatĂ« pĂ«rveç lā-sĂ«â€, e cila Ă«shtĂ« shpata e inteligjencĂ«s sĂ« mirĂ«filltĂ« qĂ« mohon tĂ« rremen nĂ« kuptimin mĂ« tĂ« plotĂ«. Teuhidi – ‘Nuk ka zot pĂ«rveç Zotit’ – Ă«shtĂ« njĂ« deklaratĂ« shumĂ« e thjeshtĂ« por nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« pafundĂ«sisht e shtresuar, sepse jo vetĂ«m qĂ« nuk ka madhĂ«shti pĂ«rveç MadhĂ«shtisĂ«, e bukuri pĂ«rveç BukurisĂ«, por nuk ka as realitet pĂ«rveç Realitetit. Te njeriu, pasionet e egos nuk janĂ« realitet; e kĂ«tu pjesĂ«za ‘nuk’ bĂ«het njĂ« ‘lā’, njĂ« shpatĂ«26 qĂ« i mohon e i lufton si tĂ« f. 115. Siç do ta shohim nĂ« pjesĂ«n e dytĂ«, Islami ngulmon te ngjizja dhe kultivimi nĂ« harmoni i cilĂ«sive qĂ« burojnĂ« nga XhelĂąl-i e XhemĂąl-i i Zotit, madhĂ«shtinĂ« e burrĂ«rinĂ« nĂ« harmoni me bukurinĂ« e finesĂ«n. NĂ« fakt, çdo religjion autentik nĂ« forma tĂ« ndryshme ngjiz harmoninĂ«; pra, nuk Ă«shtĂ« e rastĂ«sishme qĂ« Aliu e Musashi, ngjasojnĂ« nĂ« atĂ« qĂ« ishin luftĂ«tarĂ« tĂ« pashoq, e nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« edhe mjeshtra tĂ« kaligrafisĂ«. 26. PĂ«r teuhidin si shpata e inteligjencĂ«s qĂ«

Studime

tilla. Pra shpata e vĂ«rtetĂ« gjendet nĂ« teuhid, e ky Ă«shtĂ« edhe kuptimi i vĂ«rtetĂ« i shprehjes popullore “ku Ă«shtĂ« shpata Ă«shtĂ« feja” ose “ku Ă«shtĂ« kordha Ă«shtĂ« besa” – e cila shpesh interpretohet literalisht e gabimisht si imponim i fesĂ« – qĂ« do tĂ« thotĂ« se, pa shpatĂ«n qĂ« ndan tĂ« VĂ«rtetĂ«n nga e rremja, nuk ka fe tĂ« vĂ«rtetĂ«. Shpata e teuhidit na sjell te thĂ«nia e Profetit Muhamed se xhihadi i madh Ă«shtĂ« lufta ndaj egos, e xhihadi i vogĂ«l Ă«shtĂ« ai nĂ« fushĂ«-mejdan. Pa tĂ« parĂ«n nuk mund tĂ« ketĂ« tĂ« dytĂ«. Por militantĂ«t e ISIS-it dhe tĂ« ngjashmit e tyre, qĂ« kanĂ« bindur apo gĂ«njyer veten se luftojnĂ« pĂ«r Islamin, nuk kanĂ« “halle” tĂ« tilla; vrasja e tĂ« pafajshmĂ«ve justifikohet edhe pse “kush vret njĂ« njeri (pa tĂ« drejtĂ«)
 Ă«shtĂ« si tĂ« ketĂ« vrarĂ« mbarĂ« njerĂ«zimin” (5:32); konvertimi me dhunĂ« pĂ«rligjet, edhe pse “nuk ka shtrĂ«ngim nĂ« fe, udha e drejtĂ« Ă«shtĂ« qartĂ« ndryshe nga e gabuara” (2:256)
 se vepra tĂ« tilla janĂ« kategorikisht nĂ« kundĂ«rshtim me udhĂ«zimet e Islamit me sa duket nuk i shqetĂ«son fare. Ka dy mundĂ«si: e para, qĂ« militantĂ« tĂ« tillĂ« nuk njohin as mĂ« themeloret parime islame, pra injorancĂ«; dhe e dyta, qĂ« njerĂ«z tĂ« tillĂ« abuzojnĂ« qĂ«llimisht me emrin e Islamit. Mjafton qĂ« ata tĂ« thonĂ« se kĂ«shtu thotĂ« Islami dhe Islami thotĂ« kĂ«shtu sepse thonĂ« ata. Pak shprehje

mund ta ilustrojnĂ« kĂ«tĂ« mĂ« mirĂ« sesa ajo e Shekspirit kur thotĂ« se “djalli mund tĂ« citojĂ« Ungjillin pĂ«r hesap tĂ« vet”27.

Siç thamĂ« edhe mĂ« lart, Islami ofron ekuilibĂ«r pĂ«r çdo aspekt tĂ« pĂ«rvojĂ«s njerĂ«zore, qoftĂ« edhe luftĂ«n. Por nĂ«se shembulli i njohur i Imam Aliut Ă«shtĂ« tepĂ«r i largĂ«t nĂ« histori, le tĂ« shohim figura historike mĂ« tĂ« vona. Emri i Salahedin Ejjubiut nuk ka nevojĂ« pĂ«r prezantim, sidomos nĂ« PerĂ«ndim, ku edhe sot e kĂ«saj dite ky emĂ«r Ă«shtĂ« sinonim i fisnikĂ«risĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ«, ndĂ«rsa pĂ«r myslimanĂ«t ai nuk ishte tjetĂ«r veçse trupĂ«zim i vlerave thelbĂ«sore tĂ« Islamit. Ja si shprehet pĂ«r tĂ« Usama ibn Munkidh, diplomat e luftĂ«tar-poet, nga njĂ« familje aristokrate arabe e Shajzarit (nĂ« SirinĂ« e sotme), bashkĂ«kohĂ«s i vetĂ« Salahedinit: Ai qĂ«ndron si mĂ«shirĂ« pĂ«rmes sĂ« cilĂ«s Zoti u solli lehtĂ«si robĂ«rve tĂ« Tij, si njĂ« qĂ« pĂ«rtĂ«riu me bekimin e tij tokat tona. Sulltani qĂ« riktheu shembullin e KalifĂ«ve tĂ« DrejtudhĂ«zuar (khulefa-i rashidun), vendosi njĂ« shtyllĂ« (mbĂ«shtetje) tĂ« re pĂ«r shtetin dhe fenĂ«.28 ÇfarĂ« spikat kĂ«tu Ă«shtĂ« krahasimi i Salahedinit me katĂ«r

ndan tĂ« rremen nga e VĂ«rteta, kalimtaren nga e pĂ«rjetshmja, tĂ« shihet pjesa e tretĂ«, me titull ‘Arti Kalorsiak’, e Kreut VI nĂ« Titus Burckhardt, Arti i Islamit: Gjuha dhe Kuptimet.

27. Tregtari i Venedikut, Akti I, Skena 3. 28. Usama ibn Munqidh, The Book of Contemplation, tr. P. M. Cobb (London: Penguin Books, 2008), f. 180.

Sulltan Salahudin Ejjubi (1138 – 1193)

43

Studime

KalifĂ«t e DrejtudhĂ«zuar (e tĂ« parĂ«), shembujt parĂ«sorĂ« tĂ« drejtĂ«sisĂ« e mirĂ«sisĂ« brenda suazĂ«s sĂ« mĂ«simeve tĂ« Islamit. Ky krahasim i Salahedinit nga njĂ« mysliman bashkĂ«kohĂ«s mund tĂ« gjykohet si lĂ«vdim i tepĂ«rt, i shtyrĂ« nga fakti se ai i shpĂ«toi nga kryqĂ«zatat dhe rivendosi dinjitetin e myslimanĂ«ve duke çliruar Jerusalemin. Por, duhet tĂ« themi se ka pasur shumĂ« sundimtarĂ« e ushtarakĂ« tĂ« zotĂ« nĂ« viset e Islamit, por tĂ« rrallĂ« janĂ« ata qĂ« nĂ« sytĂ« e myslimanĂ«ve kanĂ« rangun e Salahedinit. Nuk Ă«shtĂ« thjesht çështje suksesi. PĂ«rkundrazi, Ă«shtĂ« mĂ«nyra se si ai veproi e ngadhĂ«njeu. Ka pasur mbretĂ«r e sulltanĂ« qĂ« luftuan pĂ«r Zotin, por Salahedini ishte mbret qĂ« luftoi nĂ« Zotin, nĂ«se i referohemi ajetit tĂ« mĂ«sipĂ«rm, e pikĂ«risht kjo e skaliti nĂ« zemrat e myslimanĂ«ve dhe tĂ« kundĂ«rshtarĂ«ve tĂ« tij si luftĂ«tar-shenjtor e shembull qĂ« duhet ndjekur. PĂ«r ta kuptuar mĂ« mirĂ« veçantinĂ« e tij, Ă«shtĂ« me vlerĂ« tĂ« shohim çfarĂ« kanĂ« thĂ«nĂ« pĂ«r tĂ« edhe kundĂ«rshtarĂ«t. MĂ« 2 tetor 1187, natĂ«n e 27tĂ« tĂ« muajit Rexheb – pĂ«rvjetorin e NatĂ«s sĂ« Mi‘raxhit tĂ« Profetit – Salahedini riçliron e hyn nĂ« Jerusalem, duke shfaqur fisnikĂ«ri, mĂ«shirĂ« e bujari tĂ« pashoq. Mes tĂ« tjerave, kronikani Ernoul, njĂ« kryqtar aristokrat i asaj kohe, shprehet: Do t’ju tregoj pĂ«r kortezinĂ« e pashoq me tĂ« cilĂ«n Salahedini i trajtoi gratĂ«29 dhe 29. ËshtĂ« me vlerĂ« tĂ« nĂ«nvizojmĂ« kĂ«tu se “sjellja fisnike (knightly) kristiane ndaj 44

bijat e kalorĂ«sve, tĂ« cilat ishin strehuar nĂ« Jerusalem kur burrat u ishin vrarĂ« apo robĂ«ruar nĂ« betejĂ«. Kur e lanĂ« Jerusalemin tĂ« lira, kĂ«to zonja u bĂ«nĂ« bashkĂ« e shkuan para Salahedinit duke kĂ«rkuar mĂ«shirĂ«. Kur i pa, Salahedini i pyeti se kush ishin e çfarĂ« kĂ«rkonin. Iu tha se ishin damat dhe vajzat e kalorĂ«sve tĂ« vrarĂ« ose tĂ« robĂ«ruar nĂ« betejĂ«. MĂ« pas ai i pyet se çfarĂ« dĂ«shironin e ato iu pĂ«rgjigjĂ«n qĂ«, pĂ«r hatĂ«r tĂ« Zotit, tĂ« kishte mĂ«shirĂ« pĂ«r to; se disa i kishin burrat nĂ« burg, disave u kishin vdekur dhe se kishin humbur pronat, e nĂ« emĂ«r tĂ« Zotit t’i ngushĂ«llonte e ndihmonte. Kur Salahedini i pa duke vajtuar ai ndjeu shumĂ« dhembshuri pĂ«r to, e vetĂ« qau me keqardhje. GratĂ« qĂ« i kishin burrat gjallĂ« i pyeti se ku mbaheshin robĂ«r dhe sapo mbĂ«rriti te burgjet i liroi. Kudo qĂ« u gjendĂ«n, tĂ« gjithĂ« u liruan. Pastaj, ai urdhĂ«roi qĂ« damave e vajzave qĂ« u kishin vdekur burrat t’u jepeshin bujarisht tĂ« holla prej vetĂ« thesarit tĂ« tij, disave mĂ« shumĂ« e disave mĂ« pak, sipas rangut qĂ« kishin. E u dha aq shumĂ« sa ato falĂ«nderuan Zotin dhe e deklamuan kudo mirĂ«sinĂ« e nderin qĂ« Salahedini u kishte bĂ«rĂ«.30 grave ka origjinĂ« islame” siç thotĂ« Titus Burckhardt nĂ« Moorish Culture in Spain (London, Allen & Unwin, 1972), f. 93. Simonde de Sismondi e pohon kĂ«tĂ« kur thotĂ« se letĂ«rsia arabe ishte burimi i “asaj butĂ«sie e finese tĂ« ndjenjave dhe asaj magjepsjeje nĂ« admirim ndaj grave... qĂ« i ka ndikuar aq thellĂ« ndjeshmĂ«ritĂ« tona fisnike.” Histoire de la litterature du Midi de l’Europe, cit. nga R. Boase, The Origin and Meaning of Courtly Love (Manchester: Manchester University Press, 1977), f. 20. 30. Stanley Lane-Poole, Saladin and the Fall of the Kingdom of Jerusalem (New York: The

Studime

Kjo soj bujarie e madhĂ«shtie – e pĂ«rshkruar nga njĂ« kryqtar – Ă«shtĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« gjendet nĂ« histori, por nga ana tjetĂ«r, shembulli i Sulltan Salahedinit qĂ« hyn nĂ« Jerusalem si ngadhĂ«njyes por falĂ«s e mĂ«shirues Ă«shtĂ« thjesht jehonĂ« e sjelljes sĂ« Profetit tĂ« Nderuar tĂ« Islamit. Kur hyri nĂ« MekĂ« nĂ« krye tĂ« ushtrisĂ«, ai u dha amnisti tĂ« pĂ«rgjithshme e pa kushte tĂ« gjithĂ« mekasve, me gjithĂ« vrasjen, persekutimin, uzurpimin e pronave, syrgjynosjen e myslimanĂ«ve tĂ« parĂ«, e me gjithĂ« armiqĂ«sinĂ« e sulmet e pandĂ«rprera nga Meka e aleatĂ«t e saj ndaj komunitetit mysliman nĂ« MedinĂ«. Me tĂ« vĂ«rtetĂ«, Salahedini ripĂ«rtĂ«riu shembullin e katĂ«r KalifĂ«ve tĂ« DrejtudhĂ«zuar, tĂ« cilĂ«t janĂ« modelet e pĂ«rhershme tĂ« myslimanĂ«ve tradicionalĂ«, pas Profetit. Duhet tĂ« themi se, nga njĂ« pikĂ«pamje, shokĂ«t e Profetit janĂ« mĂ« ‘tĂ« prekshĂ«m’, janĂ« mĂ« ‘tokĂ«sorë’ nĂ«se mund tĂ« shprehemi kĂ«shtu, sepse ka aspekte tĂ« Pejgamberit qĂ« thjesht nuk mund tĂ« ndiqen; askush nuk mund tĂ« refuzojĂ« tĂ« mĂ«sojĂ« shkrim e kĂ«ndim pĂ«r shembull, meqĂ« Profeti ishte i pamĂ«suar, e kĂ«sisoj ta imitojĂ« atĂ« duke shpresuar qĂ« tĂ« pĂ«rftojĂ« dijen si ai. Salahedini, ky shpirt fisnik, i cili ishte njĂ« nga ata qĂ« jo vetĂ«m “pĂ«r dashuri tĂ« Tij ushqejnĂ« nevojtarin, jetimin dhe tĂ« zĂ«nin rob” (76:8), por shpesh liroi edhe tĂ« zĂ«nĂ«t rob qĂ« nĂ« betejĂ« Knickerbocker Press, 1906), f. 232–3.

i pati kundĂ«rshtarĂ«. Veprat e tij mishĂ«rojnĂ« udhĂ«zimin kur’anor se “e mira dhe e liga nuk janĂ« njĂ«lloj. Prandaj ktheje tĂ« ligĂ«n me diçka mĂ« tĂ« mirĂ«, e atĂ«herĂ«, ai me tĂ« cilin pate armiqĂ«si kthehet nĂ« mik tĂ« ngushtĂ«.” (41:34) NdĂ«rsa masakra e popullatĂ«s sĂ« qytetit nga kryqtarĂ«t, kur ata morĂ«n Jerusalemin mĂ« 1099, ka mbetur nĂ« histori nĂ« kontrast tĂ« plotĂ« me ngadhĂ«njimin e shpirtgjerĂ«sinĂ« e Salahedinit. Ja se si shprehet StanleyLane Poole pĂ«r kĂ«tĂ«: E kujtojmĂ« pushtimin mizor nga kryqtarĂ«t e parĂ«, kur Godfrey dhe Tancredi31 kalĂ«ruan mes rrugicave tĂ« shtruara me tĂ« vdekur
 kur myslimanĂ«t e pambrojtur u torturuan, dogjĂ«n e u qĂ«lluan gjakftohtĂ«sisht nga kullat e çatia e Tempullit, kur gjaku i masakrĂ«s pa shkak njollosi nderin e BotĂ«s sĂ« KrishterĂ« dhe pĂ«rdhosi vendin ku dikur qe predikuar Ungjilli i paqes e i mĂ«shirĂ«s. “Lum ata qĂ« janĂ« tĂ« mĂ«shirshĂ«m, sepse do tĂ« gjejnĂ« mĂ«shirĂ«â€32 qe njĂ« hir i harruar kur tĂ« krishterĂ«t e kthyen nĂ« thertore Qytetin e ShenjtĂ«. TĂ« pamĂ«shirshmit qenĂ« fatlumĂ«, sepse iu fal mĂ«shirĂ« nga duart e Sulltanit mysliman
 NĂ«se marrja e Jerusalemit do tĂ« ishte i vetmi fakt i njohur pĂ«r Salahedinin, ai do tĂ« mjaftonte pĂ«r ta treguar si mĂ« bujarin e shpirtmadhin ngadhĂ«njyes tĂ« epokĂ«s sĂ« tij, apo ndoshta tĂ« çdo epoke.33 31. Godfrey i Boullion-it e Tancred-i, princi i GalilesĂ«, ishin dy nga komandantĂ«t kryesorĂ« tĂ« KryqĂ«zatĂ«s sĂ« ParĂ«. 32. Mateu 5:7. 33. Lane-Poole, Saladin, f. 233-4. 45

Studime

46

Tamam siç vĂ«ren StanleyLane Poole, udhĂ«zimi biblik “lum ata qĂ« janĂ« tĂ« mĂ«shirshĂ«m” u harrua nga tĂ« krishterĂ«t duke njollosur kĂ«shtu nderin e tyre, po ashtu – as mĂ« pak, as mĂ« shumĂ« – Ă«shtĂ« harruar çdo udhĂ«zim kur’anor nga militantĂ«t e ISIS-it, talebanĂ«t, e tĂ« tjerĂ« si ata. Dikush mund tĂ« thotĂ« se kryqĂ«zatat qenĂ« nĂ« mesjetĂ«, e nĂ« kohĂ«t moderne kĂ«sisoj veprimesh nuk kanĂ« vend. Por kjo do tĂ« ishte vĂ«rejtje sipĂ«rfaqĂ«sore qĂ« maskon njĂ«farĂ« presupozimi vetĂ«-pĂ«rgĂ«zues tĂ« njerĂ«zve sot si moralisht superiorĂ« ndaj paraardhĂ«sve tĂ« tyre. Duhet tĂ« kujtojmĂ« se krimet sistematike, tĂ« organizuara e imtĂ«sisht tĂ« planifikuara, janĂ« produkt i kohĂ«rave moderne dhe pĂ«r nga mizoria e nga numri marramendĂ«s i viktimave tĂ« pafajshme, ato bĂ«jnĂ« qĂ« luftĂ«rat e padrejtĂ«sitĂ« e mesjetĂ«s apo lashtĂ«sisĂ« tĂ« duken si lojĂ«ra me shpata druri. Ndryshimi Ă«shtĂ« se nĂ« kohĂ«t moderne krimi Ă«shtĂ« pĂ«rligjur (e pĂ«rligjet) nĂ« emĂ«r tĂ« “racĂ«s sĂ« pastĂ«r”, “nacionalizmit”, “demokracisĂ«â€, “qytetĂ«rimit”, “progresit” etj.; tĂ« gjitha ideologji qĂ« garojnĂ« pĂ«r tĂ« uzurpuar vendin e religjionit te mendja dhe jeta e njerĂ«zve34. Ka mjaft studime qĂ« e nĂ«nvizojnĂ« dhe e argumentojnĂ« bindshĂ«m se moderniteti, siç pĂ«rcaktohet nĂ«

paragrafin e mĂ«poshtĂ«m, Ă«shtĂ« burimi i disa prej problemeve mĂ« serioze sot, pĂ«rfshirĂ« racizmin, nĂ« lidhje me tĂ« cilin duam tĂ« sjellim vetĂ«m njĂ« citat nga libri Moderniteti e Holokausti i sociologut polak Zygmunt Bauman: ... si konceptim i botĂ«s dhe pĂ«r mĂ« tepĂ«r si mjet efektiv i ushtrimit politik, racizmi as qĂ« mund tĂ« mendohet pa pĂ«rparimin e shkencĂ«s moderne, teknologjisĂ« moderne dhe formave moderne tĂ« autoritetit shtetĂ«ror. Si i tillĂ«, racizmi Ă«shtĂ« produkt tamam modern. Racizmin e mundĂ«soi moderniteti. Gjithashtu, ai krijoi njĂ« nevojĂ« pĂ«r racizĂ«m; njĂ« epokĂ« qĂ« shpalli suksesin si tĂ« vetmen njĂ«si matĂ«se tĂ« vlerĂ«s njerĂ«zore kishte nevojĂ« pĂ«r njĂ« teori atribuimi pĂ«r tĂ« justifikuar çështjet e hartimit dhe ruajtjes sĂ« kufijve nĂ« kushtet e reja, tĂ« cilat kishin lehtĂ«suar kapĂ«rcimin e kufijve si asnjĂ«herĂ« mĂ« parĂ«35. E vĂ«rtetĂ«, Ă«shtĂ« abuzuar dhe abuzohet nĂ« emĂ«r tĂ« fesĂ« sot, cilĂ«sdo qoftĂ«. Por ama ka njĂ« cak abuzimi, sepse parimet e mirĂ«fillta fetare kĂ«rkojnĂ« drejtĂ«si e mĂ«shirĂ« dhe besimtarĂ«t e vĂ«rtetĂ« kanĂ« shĂ«rbyer gjithmonĂ« si kundĂ«rpeshĂ« ndaj abuzimeve, siç do ta shohim mĂ« poshtĂ«. Kur feja zhvishet nga drejtĂ«sia e mĂ«shira, atĂ«herĂ« mbetet e tillĂ« veç nĂ« emĂ«r – njĂ« lĂ«vozhgĂ« pa thelb – dhe kĂ«shtu me shumĂ« gjasa privohet edhe nga hiri hyjnor

34. TĂ« shihet Fatos A. Kopliku, “Me e nda mendjen: o atlet i Krishtit, o hero kombĂ«tar!”, Zani i NaltĂ« (2013), nr. 5, f. 35–49.

35. Zygmunt Bauman, Modernity and Holocaust (Ithaca: Cornell University Press, 2001), f. 61-62. Libri pritet që së shpejti të dalë edhe në shqip.

Studime

qĂ« shpĂ«ton shpirtrat, funksioni themelor i saj. IdeologjitĂ«, nga ana tjetĂ«r, rrallĂ« kanĂ« kufizime e udhĂ«zime qĂ« kĂ«rkojnĂ« nga shtetasi tĂ« jetĂ« i drejtĂ« e i mĂ«shirshĂ«m, sepse kĂ«to tĂ« fundit rrallĂ« pĂ«rkojnĂ« me interesat e ngushta shtetĂ«rore, apo tĂ« ashtuquajturĂ«n ‘siguri’ dhe si rrjedhojĂ« mizoria parimisht justifikohet. ShpĂ«timin e shpirtrave, preokupimin vertikal tĂ« religjionit, ideologjitĂ« e uzurpojnĂ« dhe pastaj e projektojnĂ« horizontalisht nĂ« ide si “e mira e pĂ«rbashkĂ«t”, “nĂ« emĂ«r tĂ« popullit”, “pĂ«r lirinĂ«â€, “pĂ«r mirĂ«qenien”, “interesat kombĂ«tare” etj. IdeologjitĂ« nĂ«n udhĂ«zimin e tĂ« cilave veprojnĂ« ISIS-i e tĂ« ngjashĂ«m mĂ« ta, janĂ« po kĂ«to ideologji profane por tĂ« veshura me njĂ« petk religjioz. Nuk Ă«shtĂ« aspak e rastĂ«sishme qĂ« projekti i ISIS-it Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« shteti (“islamik”) – njĂ« preokupim profan ky kur divorcohet nga udhĂ«zimet e mirĂ«fillta hyjnore – dhe jo mirĂ«qenia shpirtĂ«rore e popullatĂ«s. Epiteti “islamik” Ă«shtĂ« pĂ«r ta bĂ«rĂ« agjendĂ«n tĂ« pranueshme nĂ« sy tĂ« pjesĂ«s dĂ«rrmuese tĂ« myslimanĂ«ve. Ajo çfarĂ« thotĂ« sociologu Bauman pĂ«r racizmin mund tĂ« thuhet edhe pĂ«r nacionalizmin, qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« njĂ« mĂ«nyrĂ« racizĂ«m jo ndaj ngjyrĂ«s por etnisĂ« (njeriu konsiderohet superior ndaj tjetrit nĂ« sajĂ«, jo tĂ« racĂ«s, por etnisĂ«). Shembuj groteskĂ« tĂ« nacionalizmit gjenden kollaj, sidomos nĂ« Ballkan, sepse krimet, pĂ«rdhunimet e kampet e

pĂ«rqendrimit ku me dhjetĂ«ra mijĂ«ra myslimanĂ« boshnjakĂ« e kosovarĂ« humbĂ«n jetĂ«n, janĂ« akoma tĂ« freskĂ«ta nĂ« kujtesĂ«. KĂ«to mizori tĂ« justifikuara nĂ« emĂ«r tĂ« nacionalizmit serb jo rrallĂ« u kryen me bindjen se po i shĂ«rbenin Krishtit, dhe pati jo pak priftĂ«rinj ortodoksĂ« qĂ« bekonin paramilitarĂ«t serbĂ« para “misioneve” tĂ« tyre. NjĂ« rast i turpshĂ«m Ă«shtĂ« ai i klerikut36 Anton Kqira – kĂ«tĂ« herĂ« pas luftĂ«s – i cili shprehu keqardhjen qĂ« Millosheviçi nuk kishte vra edhe “qejtĂ« (qentĂ«) me bishta” tĂ« KosovĂ«s. NĂ« fakt, viktima e parĂ« nĂ« njĂ« rast tĂ« tillĂ« Ă«shtĂ« vetĂ« komuniteti kristian pĂ«r tĂ« cilĂ«t njĂ« klerik i tillĂ« 36. Ka njĂ« episod te filmi “Godfather III”, kur Michael Corleone, luajtur nga Al Pacino, bĂ«n njĂ« bisedĂ« me kardinal Lamberton, “njĂ« prift tĂ« vĂ«rtetĂ«â€ siç e quan ai nĂ« film. Mes tĂ« tjerave kardinali merr njĂ« guralec nga shatĂ«rvani i oborrit e thotĂ« se edhe pse guri ka qenĂ« nĂ« ujĂ« pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ«, prapĂ« uji nuk ka depĂ«rtuar nĂ« tĂ«; dhe e thyen gurin duke treguar se Ă«shtĂ« krejt i thatĂ« pĂ«rbrenda. E njĂ«jta gjĂ«, thotĂ«, ka ndodhur me njeriun nĂ« EvropĂ«. PĂ«r shekuj, vazhdon kardinali, kanĂ« qenĂ« tĂ« rrethuar nga Krishterimi por Krishti nuk ka depĂ«rtuar tek ata! Ky episod do tĂ« ilustronte mĂ« sĂ« miri se edhe tĂ« qenĂ«t klerik, e nĂ« pamje tĂ« parĂ« i pĂ«rkushtuar e rrethuar nga Hyjnorja, nuk Ă«shtĂ« garanci se ajo do tĂ« njomĂ« zemrĂ«n. Kategorikisht, nuk e kemi fjalĂ«n pĂ«r shembuj individualĂ«, e aq mĂ« pak pĂ«r shembullin nĂ« fjalĂ«. Por kjo Ă«shtĂ« diçka qĂ« duhet ta ketĂ« parasysh, jo çdo klerik, por çdo njeri, nga cilado fe qoftĂ«, se rituali, ndĂ«rsa i domosdoshĂ«m e i pazĂ«vendĂ«sueshĂ«m, pa sinqeritetin e dĂ«lirĂ«sinĂ« e zemrĂ«s Ă«shtĂ« i pamjaftueshĂ«m tĂ« transformojĂ« shpirtrat. 47

Studime

Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s. Ndjellja thuajse patologjike e urrejtjes ndaj njerĂ«zve tĂ« njĂ« tjetĂ«r feje nuk ka qenĂ« praktikĂ« e Krishtit, i cili ka thĂ«nĂ« “duaje fqinjin si veten” (Marku 12:31), e si rrjedhojĂ« as nuk mund tĂ« jetĂ« normĂ« pĂ«r besimtarin kristian, e aq mĂ« pak pĂ«r shpĂ«timin e shpirtit. PavarĂ«sisht ndryshimit nĂ« dukje mes anĂ«tarĂ«ve tĂ« ISIS-it, apo grupit Ansar-i Din, me kĂ«sisoj militantĂ«sh çetnikĂ«, nĂ« thelb ata janĂ« tĂ« ngjashĂ«m sepse krimet dhe mizoritĂ« e tyre i justifikojnĂ« nĂ« emĂ«r tĂ« religjionit qĂ« mendojnĂ« se po mbrojnĂ«. Madje, kĂ«ta tĂ« ISIS-it kanĂ« shkuar edhe mĂ« tej se çdo militant, duke vĂ«nĂ« nĂ« shĂ«njestĂ«r kryesisht tĂ« tjerĂ« myslimanĂ«, pra ata me tĂ« cilĂ«t ndajnĂ« njĂ« fe. Karen Armstrong na thotĂ« se lista e militantĂ«ve dhe aktivistĂ«ve fundamentalistĂ« pĂ«rfshin jo vetĂ«m religjionet monoteiste, por edhe “budizmin e hinduizmin, madje ka edhe fundamentalizĂ«m konfuçist” dhe se fundamentalizmi Ă«shtĂ« pasojĂ«, nĂ« mos pjellĂ«, e modernitetit.37 Ka edhe diçka tjetĂ«r tĂ« rĂ«ndĂ«sishme qĂ« duhet pĂ«rmendur. NĂ« vendet myslimane, nĂ« kontrast me ato perĂ«ndimore, besimi Ă«shtĂ« akoma mjaft i pranishĂ«m dhe nuk Ă«shtĂ« i divorcuar nga jeta individuale, sociale, kulturore e politike. NĂ«se militantĂ«t do tĂ« dilnin tĂ« luftonin 37. Karen Armstrong, The Battle for God: Fundamentalism in Judaism, Christianity and Islam (New York: The Random House, 2000), Introduction. 48

nĂ« emĂ«r tĂ« demokracisĂ« liberale, nacional-socializmit, apo çdo lloj formulimi ideologjik, askush nuk do t’i honepste, e aq mĂ« pak t’u bashkohej. Ka pasur djem tĂ« rinj, jo rrallĂ« naivĂ« e me qĂ«llim tĂ« sinqertĂ« pĂ«r tĂ« mirĂ«n e fesĂ«, por jo tĂ« mirĂ«-informuar mbi parimet bazĂ« tĂ« Islamit, qĂ« u janĂ« bashkuar militantĂ«ve duke rĂ«nĂ« pre e vetĂ« paditurisĂ« sĂ« tyre. Sot nĂ« PerĂ«ndim, ku feja ka shekuj qĂ« Ă«shtĂ« nĂ« tĂ«rheqje nga jeta private e sociale, roli i saj Ă«shtĂ« zbehur shumĂ«, e si pasojĂ« Zoti rrallĂ« Ă«shtĂ« pjesĂ« e diskursit publik. Por, tĂ« mos harrojmĂ« se nĂ« njĂ« tĂ« kaluar jo tĂ« largĂ«t, me 18 qershor 1940, nĂ« DhomĂ«n e PĂ«rfaqĂ«suesve, Winston Churchill-i deklaroi se nga Beteja e BritanisĂ«, e cila ishte gati tĂ« nisĂ«, “varet mbijetesa e qytetĂ«rimit kristian”, ndĂ«rkohĂ« qĂ« Gjermania naziste po gatitej tĂ« mĂ«synte BritaninĂ« pasi pat mundur FrancĂ«n. ÇfarĂ« duam tĂ« theksojmĂ« Ă«shtĂ« se, asokohe, edhe pse Lufta e DytĂ« BotĂ«rore s’kishte tĂ« bĂ«nte me lĂ«vizje religjioze, prapĂ«seprapĂ«, Zoti dhe Krishterimi ishin natyrisht tĂ« pranishĂ«m nĂ« diskursin publik britanik sepse britanikĂ«t akoma besonin. Sot, nuk dĂ«gjojmĂ« fjalime tĂ« tilla nga politikanĂ« nĂ« BritaninĂ« e Madhe apo FrancĂ«, sepse pĂ«r masĂ«n e njerĂ«zve atje Hyjnorja Ă«shtĂ« harruar, pĂ«r shumĂ« tĂ« tjerĂ« as nuk ekziston fare e si rrjedhojĂ« nuk ka kuptim. Por, nĂ« vendet myslimane besimi Ă«shtĂ« akoma i gjithpranishĂ«m,

Studime

me gjithĂ« vuajtjet e vĂ«shtirĂ«sitĂ« e shkaktuara nga faktorĂ« tĂ« brendshĂ«m e tĂ« jashtĂ«m, tĂ« cilat nuk mund t’i shtjellojmĂ« kĂ«tu pa dalĂ« jashtĂ« temĂ«s. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Zoti dhe Islami janĂ« natyrisht pjesĂ« e pandashme e jetĂ«s dhe e diskursit publik. Si rrjedhojĂ«, lĂ«vizjet militante nuk mund ta injorojnĂ« fenĂ« e tĂ« mos pretendojnĂ« se po i shĂ«rbejnĂ« asaj, edhe pse, siç treguam, mĂ«simet e religjionit i shtrembĂ«rojnĂ« e injorojnĂ« haptas. Zgjidhja nuk mund tĂ« jetĂ«, siç pretendojnĂ« disa, largimi i njerĂ«zve nga religjioni qĂ« tĂ« shpĂ«tojmĂ« nga hipokrizia. Ky do tĂ« ishte sugjerim absurd. Edhe nĂ« luftĂ«rat e sotme nĂ« emĂ«r tĂ« demokracisĂ« e progresit, abuzimi e hipokrizia jo vetĂ«m qĂ« nuk mungojnĂ« por duket se janĂ« bĂ«rĂ« pjesĂ« e pazĂ«vendĂ«sueshme e repertorit tĂ« politikanĂ«ve pĂ«r tĂ« siguruar vota, pra pushtet. NĂ«se disa qĂ« nuk dinĂ« t’i bien topit me kĂ«mbĂ«

luajnĂ« njĂ« ndeshje tĂ« shĂ«mtuar futbolli, askush me mend nĂ« kokĂ« nuk do fajĂ«sojĂ« lojĂ«n e futbollit si tĂ« tillĂ«, e tĂ« kĂ«rkojĂ« ta ndalojĂ« atĂ« si sport tĂ« shĂ«mtuar. NjĂ« linjĂ« e ngjashme arsyetimi do e kualifikonte çdo deklaratĂ« si pĂ«rçartje. Faji Ă«shtĂ« me ata qĂ« nuk dinĂ« apo qĂ« nuk mund tĂ« lozin, jo me lojĂ«n. MegjithatĂ«, Ă«shtĂ« pĂ«r t’u mahnitur kur lexojmĂ« e dĂ«gjojmĂ« arsyetimin se, meqĂ« militantĂ«t janĂ« mizorĂ«, duhet tĂ« jetĂ« ngaqĂ« Islami Ă«shtĂ« i tillĂ«38. Faji nuk Ă«shtĂ« i Islamit, faji Ă«shtĂ« i atyre qĂ« nuk mund ta ndjekin e jetojnĂ« atĂ«! 38. Ky Ă«shtĂ« me pak fjalĂ« argumenti qĂ« disa figura publike ofrojnĂ« kundĂ«r Islamit. Nuk shohim ndonjĂ« intelektual, dhe me tĂ« drejtĂ«, qĂ« tĂ« deklarojĂ« se meqĂ« kartelet e drogĂ«s nĂ« MeksikĂ« e Kolumbi, apo mafia e ItalisĂ« sĂ« Jugut – vende me shumicĂ« dĂ«rrmuese katolike – bĂ«jnĂ« mizori nĂ« njerĂ«z tĂ« pafajshĂ«m atĂ«herĂ« duhet ta ketĂ« fajin feja e Krishtit! Por, kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r Islamin, si duket, pezullimi i arsyes bĂ«het i pranueshĂ«m.

49

Studime

Fig. 1: Bajrak osman me dhulfikùr, i vitit 1810/1225 H., Muzeu i Arteve, Frankfurt, Gjermani. Mes të tjerave dallohen edhe emrat e katër Kalifëve të Drejtudhëzuar; Ebu Bekri, Omeri, Osmani dhe Aliu.

Fig. 2: Teuhidi nĂ« arabisht. PjesĂ«za ‘nuk’ (lā) Ă«shtĂ« nĂ« krahun e djathtĂ« tĂ« frazĂ«s. KujtojmĂ« se arabishtja shkruhet nga krahu i djathtĂ« nĂ« tĂ« majtĂ«. 50

Mjekësi

Islami, vaksinat dhe shëndeti Mexhid Katme* (MBBCh, DPM, mjek) Britani e Madhe

Abstrakt Çështja kundĂ«r vaksinimit Ă«shtĂ«, sĂ« pari, çështje islame, qĂ« mbĂ«shtetet nĂ« kulturĂ«n islame nĂ« lidhje me pĂ«rsosjen e sistemit imunitar mbrojtĂ«s tĂ« trupit natyror tĂ« njeriut dhe nga kĂ«shillat e shumta profetike pĂ«r tĂ« shmangur infeksionet.Rasti kundĂ«r vaksinimit Ă«shtĂ« gjithashtu njĂ« rast i ndĂ«rthurur mjekĂ«sor dhe shĂ«ndetĂ«sor. Prova tĂ« pabesueshme kanĂ« dalĂ« nĂ« PerĂ«ndim lidhur me shumĂ« rreziqe shĂ«ndetĂ«sore qĂ« prekin ata qĂ« kanĂ« qenĂ« tĂ« vaksinuar.

N

e jemi duke u dhënë fëmijëve tanë substanca të ndaluara dhe kimikate të dëmshme që shkatërrojnë sistemet e tyre imunitare, shkaktojnë sëmundje, vuajtje dhe vdekje. Të gjithë mjekët dhe prindërit myslimanë duhet të jenë të kujdesshëm për përbërjen e vaksinave dhe joefikasitetin e tyre. Dëmi është më i madh se dobia. Ka ardhur koha që të ngrihemi për të vërtetën.

Përbërësit e vaksinave Përbërësit e vaksinave përfshijnë metale të rënda, qelb prej plagëve të kafshëve të infektuara, serum prej kalit, serum prej viçit, lëndë fekale, qeliza prej fetusit (embrionale), urinë, qeliza të zbutura kancerogjene, mbetje (plehra) nga fëmijët e sëmurë, formaldehid (një kancerogjen i përdorur në lëngun e balsamit),

* Dr. A. Mexhid Katme sfidon përdorimin e vaksinimit si brenda fesë islame dhe mjekësisë. Dr. Katme u lind në Liban e tani jeton në Angli, ku shërben si përfaqësues (zëdhënës) për Shoqatën Islame të Mjekësisë. Një aktivist i mjekësisë natyrale e islame. Dr. Katme prezanton çdo javë, në një shfaqje javore për shëndetësi, në IQRA (Sky 826) në Mbretërinë e Bashkuar dhe gjithashtu është ligjërues në një radio në tre programe radiofonike myslimane për çdo javë. 51

Mjekësi

fenol (një kancerogjen që mund të shkaktojë paralizë, konvulsion (hapje, çarje, dalje prej vendi), komë, nekrozë (vdekje qelizash) dhe gangrenë, hidrolizë laktalbuminor (një emulsifier), fosfat alumini (një kripë alumini që është korrozive për indet), retro-virus SV-40 (një virus i kontaminuar në disa nga vaksinat e poliomielitit), antibiotik (p.sh. neomicin tm) që të çojnë në rezistencë të antibiotikëve, embrion zogu (pule) (si një mesatare të rritjes së virusit), fosfat natriumi (një kripë zbutëse) dhe inde të huaja kafshe që përmbajnë material gjenetik (DNA, RNA) nga mjedisi rritës. Vaksinat janë të ndotura edhe me mikoplazmë, baktere, viruse majmuni dhe lëndë ndihmëse të ndryshme. Metalet e rënda përfshijnë: thiomersal (merkur) - si një ruajtës, dhe alumin si një ndihmës. Merkuri dhe alumini është vërtetuar që dëmtojnë trurin dhe sistemin nervor. Në disa raste, thiomersal është zëvendësuar nga një tjetër neurotoksin i njohur si 2PE. Vaksinat gjithashtu përmbajnë monosodium glutamat (msg), sorbitol dhe xhelatinë. Shumë prej këtyre përbërësve nuk janë të lejuara për myslimanët, çifutët, hindusët apo vegjetarianët. Një sistem ndërhyrës fatkeqësisht i gabuar Vaksinimi është i bazuar në teorinë se stimulimi i antitrupave në trupin e njeriut është mbrojtje nga sëmundjet. Kjo teori ka dështuar jo 52

vetĂ«m nĂ« praktikĂ« apo prova, por (ajo) Ă«shtĂ« hedhur poshtĂ« shumĂ« herĂ«. Stimulimi i antitrupave nuk siguron imunitet e as imunitet tĂ« pĂ«rhershĂ«m. Prania e antitrupave Ă«shtĂ« thjesht njĂ« shenjĂ« e ekspozimit ndaj njĂ« sĂ«mundje, e cila Ă«shtĂ« vetĂ«m njĂ« aspekt i vogĂ«l i asaj qĂ« pĂ«rbĂ«n sistemin imunitar. FĂ«mijĂ«t, me sistemin imun tĂ« pazhvilluar dhe tĂ« papjekur, sot marrin rreth 25 vaksina tĂ« veçanta nga mosha 1 vjeçare (13 muajshe). Nuk ka dyshim qĂ«, ky sistem i papĂ«rgjegjshĂ«m, prish e mund edhe tĂ« shkatĂ«rrojĂ« pĂ«rgjithmonĂ« zhvillimin e sistemit tĂ« tyre imunitar. Vaksinat qĂ« sot zakonisht u jepen fĂ«mijĂ«ve nĂ« MbretĂ«rinĂ« e Bashkuar (Angli) pĂ«rfshijnĂ«: ‱ dymuajsh: difteria, tetanosi, pertusi acelular, meningjiti HIB dhe poliomeliti me pneumokok (gjashtĂ« komponente, dy gjilpĂ«ra); ‱ tremuajsh: difteria, tetanosi, pertusi acelular, meningjiti HIB dhe poliomeliti me meningjit C (gjashtĂ« komponente, dy gjilpĂ«ra); ‱ katĂ«r muajsh: difteria, tetanusi, pertusi acelular, meningjiti HIB dhe poliomeliti me pneumokok e meningjiti C (shtatĂ« komponente, tre gjilpĂ«ra); ‱ dymbĂ«dhjetĂ« muajsh: meningjit HIB dhe meningjit C (dy komponente, dy gjilpĂ«ra); ‱ trembĂ«dhjetĂ« muajsh: fruthi, shytat, rubeola e vaksinĂ« pneumokokale (katĂ«r komponente, dy gjilpĂ«ra).

Mjekësi

Kjo reflekton njĂ« sulm tĂ« rĂ«ndĂ« mjekĂ«sor tĂ« shkaktuar nĂ« trupat e vegjĂ«l, tĂ« dobĂ«t, tĂ« pambrojtur tĂ« fĂ«mijĂ«ve tanĂ« tĂ« pafajshĂ«m. Disa nga shumĂ« problemet ÇuditĂ«risht studimet e vaksinave nuk pĂ«rfshijnĂ« grupet placebo. NĂ« vend tĂ« kĂ«saj, ata pĂ«rdorin vaksinat e tjera nĂ« grupet e “kontrollit”, duke e bĂ«rĂ« tĂ« pamundur pĂ«r tĂ« shĂ«nuar normat aktuale tĂ« ngjarjeve negative nĂ« mes tĂ« njĂ« grupi prove dhe grupit tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« kontrollit. Nuk Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« asnjĂ« hulumtim nĂ« efektet afatgjate tĂ« vaksinave. TĂ« dhĂ«nat post-marketing (reklamuese) tĂ« reagimeve, lĂ«ndimit dhe vdekjes injorohen. PĂ«r mĂ« tepĂ«r, sistemit i mungon individualizimi. Me sa duket, nĂ« njĂ« madhĂ«si pĂ«rshtaten tĂ« gjithĂ«. Nuk ka shqyrtim pĂ«r problemet e imunitetit dhe alergjitĂ«. Mbingarkimi i trupit tĂ« njeriut me infeksionet dhe nĂ«ninfeksionet ka pĂ«r tĂ« shkatĂ«rruar sistemin imunitar. Kimikatet nĂ« vaksina shkaktojnĂ« alergji, astma dhe sĂ«mundje autoimune, duke pĂ«rfshirĂ« autizmin. Gjithashtu mos lejoni asnjĂ« mjek tĂ« indoktrinuar t’ju thotĂ« se vaksinat nuk shkaktojnĂ« autizĂ«m. BĂ«ni kĂ«rkimin tuaj! Amoraliteti seksual dhe tradhtia bashkĂ«shortore shkaktohen duke u ofruar bijave tona vaksinim HPV kundĂ«r kancerit tĂ« qafĂ«s sĂ« mitrĂ«s. Gjithashtu Ă«shtĂ« zbuluar se vaksina HPV bĂ«n disa nga marrĂ«sit edhe mĂ« tĂ« ndjeshĂ«m ndaj kancerit tĂ« qafĂ«s

sĂ« mitrĂ«s. Sipas shumĂ« raporteve shkencore, ka njĂ« shqetĂ«sim tĂ« lartĂ« se disa vaksina shkaktojnĂ« shterpĂ«si dhe janĂ« pĂ«rdorur pĂ«r kontrollin klandestin tĂ« popullsisĂ«. Roli i duhur i mjekĂ«sisĂ« Ă«shtĂ« qĂ« tĂ« punojĂ« pĂ«r tĂ« gjetur dhe pĂ«r tĂ« parandaluar rrĂ«njĂ«t e sĂ«mundjeve e jo tĂ« trajtojĂ« simptomat ose tĂ« mbushĂ« trupin me kimikate dhe vaksina. Islami dhe shkenca mjekĂ«sore duhet t’i kundĂ«rvihen vaksinimit Çështja kundĂ«r vaksinimit Ă«shtĂ«, sĂ« pari, çështje islame, qĂ« mbĂ«shtetet nĂ« kulturĂ«n islame nĂ« lidhje me pĂ«rsosjen e sistemit imunitar mbrojtĂ«s tĂ« trupit natyror tĂ« njeriut dhe nga kĂ«shillat e shumta profetike pĂ«r tĂ« shmangur infeksionet. Rasti kundĂ«r vaksinimit Ă«shtĂ« gjithashtu njĂ« rast i ndĂ«rthurur mjekĂ«sor dhe shĂ«ndetĂ«sor. Prova tĂ« pabesueshme kanĂ« dalĂ« nĂ« PerĂ«ndim lidhur me shumĂ« rreziqe shĂ«ndetĂ«sore qĂ« prekin ata qĂ« kanĂ« qenĂ« tĂ« vaksinuar. Islami dhe sistemi imunitar Kolostrumi nĂ« qumĂ«shtin e nĂ«nĂ«s, njĂ« burim i pasur i antitrupave tĂ« panumĂ«rt, Ă«shtĂ« jashtĂ«zakonisht i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« dhĂ«nien e imunitetit te fĂ«mija gjatĂ« ditĂ«ve tĂ« para pas lindjes. Ushqyerja me gji deri nĂ« dy vjet u jep imunitet tĂ« lartĂ« nĂ« tĂ« ardhmen. Studimet mjekĂ«sore dĂ«shmojnĂ« mbrojtjen e mahnitshme tĂ« gjidhĂ«nies kundĂ«r infeksioneve, madje edhe duke pĂ«rfshirĂ« 53

Mjekësi

poliomielitin. Dy vitet e para tĂ« jetĂ«s janĂ« njĂ« kohĂ« vendimtare gjatĂ« sĂ« cilĂ«s trupi i fĂ«mijĂ«s do tĂ« zhvillojĂ« njĂ« sistem imunitar natyral dhe tĂ« pjekur. Vaksinimi prish dhe dĂ«mton procesin natyror tĂ« zhvillimit njerĂ«zor. Zoti (Allahu), Krijuesi, Projektuesi, ka organizuar pĂ«r shkatĂ«rrimin e shumicĂ«s sĂ« mikrobeve dhe viruseve procesin natyror tĂ« hyrjes dhe mbrojtjes nĂ«pĂ«rmjet lĂ«kurĂ«s, mukozĂ«s e stomakut. Ky proces Ă«shtĂ« shumĂ« i ndryshĂ«m nga injektimi i njĂ« vaksine direkt nĂ« trup, pa kaluar pengesat mbrojtĂ«se natyrore. NjĂ«zet e pesĂ« sĂ«mundje tĂ« dobĂ«suara janĂ« shtyrĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« shkatĂ«rrimtare nga shiringa nĂ« organet e fĂ«mijĂ«ve tanĂ« tĂ« brishtĂ« nĂ« njĂ« fazĂ« kur ato po zhvillohen. Studimet mjekĂ«sore kanĂ« arritur nĂ« pĂ«rfundimin se zakonisht infeksionet dhe sĂ«mundjet u nĂ«nshtrohen njĂ« shĂ«rimi “tĂ« vetvetishĂ«m (automatik). SĂ«mundjet infektive nĂ« periudhat e fĂ«mijĂ«risĂ« ndihmojnĂ« nĂ« ndĂ«rtimin e sistemit imunitar ndaj sulmeve tĂ« ardhshme. Siç na ka treguar mjeku (alternativ) dhe profeti jonĂ« i dashur Muhamedi (paqja qoftĂ« mbi tĂ«), se “pĂ«r çdo sĂ«mundje ka njĂ« kurĂ« (shĂ«rim)”. Libri i fundit i shenjtĂ«, Kur’ani, Ă«shtĂ« njĂ« burim i veçantĂ« (i mrekullueshĂ«m, i sigurt) mjekĂ«sor pĂ«r parandalimin dhe kurimin e sĂ«mundjeve. PĂ«r tĂ« pĂ«rgatitur trupin sa mĂ« mirĂ«, myslimani duhet tĂ« pĂ«rdorĂ« ushqime dhe pije “jajib” 54

(natyrore). Gjithashtu, ne duhet tĂ« trajtojmĂ« shkaqet rrĂ«njĂ«sore tĂ« morbiditetit (sĂ«mundshmĂ«risĂ«) dhe mortalitetit (vdekshmĂ«risĂ«): varfĂ«rinĂ«, kequshqyerjen, mungesĂ«n e ujit tĂ« pastĂ«r tĂ« pijshĂ«m, mungesĂ«n e ushqimeve tĂ« shĂ«ndetshme dhe natyrore, mungesĂ«n e kanalizimit tĂ« duhur, si dhe toksinat nĂ« mjedisin jetĂ«sor e nĂ« trupin e njeriut. KĂ«rkesa (sjellja) Islame pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar hallallin (tĂ« ligjshmen) dhe shmangien e haramit ka qenĂ« e lidhur me shĂ«ndetin gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s, nga shumĂ« mjekĂ« e shkencĂ«tarĂ« myslimanĂ«, veçanĂ«risht nĂ« fushĂ«n e mjekĂ«sisĂ« parandaluese. Kujdes i veçantĂ« i duhet kushtuar higjienĂ«s personale, duke pĂ«rfshirĂ« larjen e duarve nĂ« rreth 25 herĂ« nĂ« ditĂ« (15 herĂ« para pesĂ« namazeve ditore gjatĂ« abdestit). Praktikimi i higjienĂ«s sĂ« pĂ«rditshme personale do tĂ« shmangĂ« shumĂ« infeksione. ËshtĂ« zbuluar se shumĂ« fryte e ushqime tĂ« tjera tĂ« shĂ«ndetshme, tĂ« pĂ«rshkruara (rekomanduara) nĂ« Islam, parandalojnĂ« sĂ«mundjet dhe forcojnĂ« sistemin imunitar, duke pĂ«rfshirĂ« ullirin dhe vajin e ullirit, xhenxhefilin, rrushin, shegĂ«n, uthullĂ«n, rozmarinĂ«n dhe fikun. MjekĂ«sia islame (alternative) na mbron nga sĂ«mundjet dhe forcon sistemin tonĂ« imunitar natyror, duke pĂ«rfshirĂ« mjaltin, agjĂ«rimin, namazin, duanĂ« (lutjen e veçantĂ«) pĂ«r tĂ« sĂ«murĂ«t, farĂ«n e zezĂ«, hixhamen (hedhje kupash tĂ« gjakut nga pjesĂ« tĂ« caktuara tĂ« lĂ«kurĂ«s), frytet dhe

Mjekësi

ushqimet e bekuara, gjidhĂ«nia, aromaterapia, uji zemzem (duke pirĂ« ujĂ« shkencĂ«risht tĂ« vĂ«rtetuar e tĂ« bekuar gjendur nĂ« MekĂ«, nĂ« kohĂ«n e haxhit), si dhe vĂ«nien e duarve me njĂ« lutje tĂ« veçantĂ«. Ekspozimi i shpeshtĂ« nĂ« diell pĂ«r vitaminĂ« D dhe njĂ« dietĂ« e pasur me vitaminĂ« D parandalon shumĂ« sĂ«mundje. Islami ndalon myslimanĂ«t nga marrja e ndonjĂ« ilaçi tĂ« dĂ«mshĂ«m apo substance tĂ« tillĂ«. Edhe kur ekziston dyshimi ose mosmarrĂ«veshja, Islami na urdhĂ«ron pĂ«r ta lĂ«nĂ« atĂ« plotĂ«sisht. Kjo vlen edhe pĂ«r vaksinat. E vĂ«rteta duhet treguar Harami nĂ« shumĂ« vaksina pĂ«rfshin fetuset njerĂ«zore, xhelatinĂ« derri, alkool dhe pjesĂ« nga njerĂ«zit dhe kafshĂ«t. KĂ«to “naxhis” (papastĂ«rti), pĂ«rbĂ«rĂ«s haram (tĂ« ndaluar), nuk jepen nĂ« njĂ« gjendje kritike emergjente pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar jetĂ«n gjatĂ« kĂ«saj kohe. ËshtĂ« qesharake tĂ« fusĂ«sh njĂ« numĂ«r tĂ« madh agjentĂ«sh infektivĂ« tek miliona njerĂ«z si “asgjĂ«, hiç!” pĂ«r pengimin e infeksioneve nĂ« tĂ« ardhmen. ËshtĂ« shumĂ« gabim qĂ« mjekĂ«t myslimanĂ« kanĂ« adoptuar njĂ« ndĂ«rhyrje mjekĂ«sore qĂ« pĂ«rmban kaq harame e kimikate tĂ« dĂ«mshme. NĂ« Islam, trupi njerĂ«zor Ă«shtĂ« i shenjtĂ«. Ne duhet ta mbrojmĂ« dhe ta mbajmĂ« natyral, tĂ« pastĂ«r, tĂ« shĂ«ndetshĂ«m e tĂ« sigurt. MeqĂ« vaksinat nuk janĂ« as natyrale dhe as tĂ« pastra, nuk Ă«shtĂ« çudi qĂ« shkenca dhe mjekĂ«sia i kanĂ« cilĂ«suar ato qĂ« tĂ« jenĂ« kaq

tĂ« rrezikshme. NjĂ« plan i mirĂ« organizuar farmaceutik ekziston qĂ« tĂ« sjellĂ« frikĂ« te prindĂ«rit qĂ« nuk vaksinojnĂ« fĂ«mijĂ«t e tyre. QeveritĂ« dhe mjekĂ«t janĂ« indoktrinuar dhe korruptuar nga njĂ« industri gjigande e fuqishme qĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« vaksinimin e detyrueshĂ«m, nĂ« kundĂ«rshtim tĂ« tĂ« drejtave shĂ«ndetĂ«sore, njerĂ«zore dhe fetare. Kjo Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« jo pĂ«r qĂ«llim tĂ« shĂ«ndetit por pĂ«r profit. Vaksinat nuk duhet tĂ« jenĂ« me detyrim apo imponim pĂ«r askĂ«nd. Arsyet pĂ«r kundĂ«rshtimin e vaksinimit ‱ ShkatĂ«rron sistemin natyror imunitar tĂ« fĂ«mijĂ«ve tanĂ« tĂ« pafajshĂ«m; ‱ Shkakton shumĂ« probleme fizike e mjekĂ«sore; ‱ Rrit rezistencĂ«n antibiotike nĂ« mesin e shumĂ« pacientĂ«ve; ‱ Mund tĂ« bĂ«jĂ« shumĂ« njerĂ«z steril; ‱ Ai pĂ«rmban shumĂ« kimikate tĂ« dĂ«mshme si merkuri e alumini; ‱ I mungojnĂ« tĂ« dhĂ«nat shkencore tĂ« pavarura tĂ« efikasitetit e sigurisĂ«; ‱ Ai pĂ«rmban shumĂ« substanca haram pĂ«r 1.6 miliardĂ« myslimanĂ« nĂ«pĂ«r botĂ« (e fundit e cila Ă«shtĂ« vaksina pĂ«r meningjit pĂ«r pelegrinĂ«t myslimanĂ« tĂ« cilĂ«t do tĂ« shkojnĂ« pĂ«r haxh, u gjet se kishte [qeliza] derri, e cila Ă«shtĂ« haram); ‱ Ai gjithashtu pĂ«rmban substanca tĂ« cilat janĂ« tĂ« ndaluara pĂ«r 55

Mjekësi

hebrenjtĂ«, hindusĂ«t dhe vegjetarianĂ«t, Ă«shtĂ« i papastĂ«r dhe plot ndyrĂ«sira; ‱ Harxhon triliona dollarĂ« dhe Ă«shtĂ« duke e bĂ«rĂ« popullin dhe qeveritĂ« nĂ« vendet e varfra tĂ« BotĂ«s sĂ« TretĂ« (AfrikĂ«n) mĂ« tĂ« varfĂ«r e me mĂ« shumĂ« borxhe, dhe kompanitĂ« e barnave mĂ« tĂ« pasura; ‱ ËshtĂ« joetike nga ana mjekĂ«sore, pasi na shkĂ«puti nga eksperimentet qĂ« kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me shkaqet e sĂ«mundjeve dhe tĂ« punojmĂ« nĂ« parandalimin e tyre. ËshtĂ« njĂ« praktikĂ« mjekĂ«sore shumĂ« e gabuar qĂ« tĂ« pĂ«rdoret njĂ« vaksinĂ« pĂ«r çdo sĂ«mundje; ‱ I mungon transparenca dhe miratimi i informuar. Shumica e prindĂ«rve, publikut, e madje edhe mjekĂ«t nuk janĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m pĂ«r dĂ«met e saj, pĂ«rbĂ«rĂ«sit dhe kostot; ‱ NjĂ« numĂ«r nĂ« rritje i mjekĂ«ve, ekspertĂ«ve shĂ«ndetĂ«sorĂ« si dhe prindĂ«r janĂ« bashkuar me fushatĂ«n kundĂ«r vaksinimit (faqet e internetit

56

tĂ« listuara nĂ« linkun e burimit); ‱ Ne kemi shumĂ« mĂ«nyra natyrore pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar njĂ« sistem tĂ« fortĂ« imunitar pĂ«r tĂ« luftuar shumĂ« infeksione; ‱ Ne kemi shumĂ« alternativa natyrale e tĂ« sigurta; ‱ ÇuditĂ«risht, prodhuesit e vaksinave Big Pharma janĂ« tĂ« pĂ«rjashtuar prej çdo pĂ«rgjegjĂ«sie apo ndjekje penale, pavarĂ«sisht nga numri i njerĂ«zve qĂ« vdesin ose janĂ« dĂ«mtuar; ‱ FĂ«mijĂ«t tanĂ« tĂ« pafajshĂ«m janĂ« duke vuajtur dhe ata nuk dhanĂ« pĂ«lqimin e tyre pĂ«r vaksinat qĂ« u detyruan mbi ta. Kjo pĂ«rbĂ«n njĂ« sulm mjekĂ«sor.1 PĂ«rktheu: D. Skendaj 1. Burimi: http://www.vaccinationcouncil. org/2011/01/20/islam-vaccines-andhealth-2/

Gjuhë-letërsi

Rexhep Abdullah Dizdari (1895-1976) mĂ«sues, autor tekstesh shkollore dhe veprimtar i shquar Prof. Dr. Njazi Kazazi Universiteti i ShkodrĂ«s “Luigj Gurakuqi” Abstrakt Autori i librit nisej nga drejtimi praktik i zgjidhjes sĂ« problemeve tĂ« shoqĂ«risĂ« shqiptare. Kjo kuptohet edhe nga pĂ«rmbajtja e tekstit. NĂ« tĂ« pĂ«rfshihen, pĂ«rveç mĂ«simeve tĂ« leximshkrimit, edhe pjesĂ« me pĂ«rmbajtje nga historia, gjeografia, leximi, aritmetika e mĂ«simet praktike pĂ«r letĂ«rkĂ«mbimin vetjak dhe tregtar (qĂ« luajnĂ« rolin pĂ«rsĂ«ritĂ«s a pĂ«rforcues), tĂ« gjitha njohuri tĂ« nevojshme pĂ«r formimin kulturor dhe tĂ« domosdoshme pĂ«r jetĂ«n e pĂ«rditshme tĂ« artizanĂ«ve, dyqanxhinjve etj. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim, libri bĂ«hej shumĂ« i dobishĂ«m, pĂ«r tĂ« mos thĂ«nĂ« i domosdoshĂ«m pĂ«r njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« popullsisĂ« shqiptare. 1. Dy fjalĂ« pĂ«r jetĂ«n e tij: U lind nĂ« njĂ« familje me tradita atdhetare dhe arsimore. PrindĂ«rit u pĂ«rpoqĂ«n shumĂ« pĂ«r arsimin e djalit tĂ« tyre. MĂ« 1907 mbaron shkollĂ«n Ruzhdije (qytetĂ«se) nĂ« gjuhĂ«n turke. Mbas mbarimit tĂ« saj mbaron vazhdon njĂ« shkollĂ« profesionale italiane pĂ«r t’u shĂ«rbyer artizanĂ«ve tĂ« pazarit. NĂ« vitet 1909-1912 punon si shegert nĂ« pazarin e ShkodrĂ«s. Me fillimin e luftĂ«s Ballkanike del

vullnetar, si shumĂ« bashkĂ«qytetarĂ« tĂ« tij, dhe lufton pĂ«r mbrojtjen e ShkodrĂ«s. MĂ« 1914 shkon nĂ« Itali pĂ«r tĂ« ndjekur kolegjin arbĂ«resh tĂ« ShĂ«nmitĂ«r KoronĂ«s. GjatĂ« kohĂ«s qĂ« studionte nĂ« kolegj, sĂ« bashku me Avni Rustemin krijojnĂ« shoqĂ«rinĂ« “Rinia shqiptaro-arbĂ«reshe”. Pas mbarimit tĂ« kolegjit vazhdon kursin e lartĂ« ushtarak tĂ« xhenios nĂ« Torino. 57

Gjuhë-letërsi

NĂ« vitin 1919 kthehet nĂ« ShqipĂ«ri dhe zhvillon pĂ«r gjysmĂ« shekulli veprimtari tĂ« dendur arsimore, shoqĂ«rore, shkencore si mĂ« poshtĂ«: MĂ« 1919 fillon veprimtarinĂ« arsimore nĂ« Dunavat tĂ« GjirokastrĂ«s. MĂ« 1920 e gjejmĂ« mĂ«sues nĂ« Rexhepaj-Gorisht tĂ« VlorĂ«s, ku ngriti shkollĂ«n e parĂ« tĂ« kĂ«saj zone, nĂ« njĂ« shtĂ«pi. NĂ« bashkĂ«punim me punĂ«torĂ«t e gurores themelon shoqĂ«rinĂ«: “ShoqĂ«ria punĂ«tore Gorishti”. Merr pjesĂ« nĂ« LuftĂ«n e VlorĂ«s. MĂ« 1920-21, Ă«shtĂ« mĂ«sues nĂ« TiranĂ«. Themelon konviktin “Naim FrashĂ«ri”, ku hap edhe sallonin e parĂ« teatral. MĂ« 1923 riorganizon nĂ« ShkodĂ«r konviktin “Malet tona”. MĂ« 1924 caktohet drejtor shkolle nĂ« Shijak. MĂ« 1927 kthehet nĂ« ShqipĂ«ri dhe internohet nĂ« PetrelĂ«. Po kĂ«tĂ« vit themelon nĂ« TiranĂ« konviktin “Vaso Pasha”. MĂ« 1930 themelon nĂ« TiranĂ« kolegjin “Teuta”. (NjĂ«ra nga mbesat e Dizdarit, znj. Minerva BĂ«rdica ka hapur shkollĂ«n private me ketĂ« emĂ«r nĂ« ShkodĂ«r). MĂ« 1932 transferohet si mĂ«sues nĂ« shkollĂ«n e mesme profesionale tĂ« Beratit. MĂ« 1936 hap shkollĂ«n e parĂ« nĂ« zonĂ«n malore tĂ« Bratoshit, MalĂ«si e Madhe. MĂ« 1937-40 shĂ«rben si mĂ«sues dhe drejtues shkolle nĂ« KrujĂ«. 58

MĂ« 1940-41 shĂ«rben si mĂ«sues nĂ« ShkodĂ«r dhe 1943-44 Ă«shtĂ« mĂ«sues i gjimnazit tĂ« shtetit nĂ« ShkodĂ«r dhe mĂ« vonĂ« si shumĂ« bashkatdhetarĂ« shkon nĂ« KosovĂ« pĂ«r 2 vite, nĂ« ndihmĂ« tĂ« arsimit atje. NĂ« vitin 1945 hap nĂ« ShkodĂ«r librarinĂ« “TregĂ«tiza shkollore”. MĂ« 1946 rikthehet nĂ« arsim duke qenĂ« drejtues shkolle nĂ« Bushat dhe nĂ« qytet deri nĂ« daljen nĂ« pension, mĂ« 1960. Pra, njĂ« veprimtari e dendur arsimore, kulturore dhe shoqĂ«rore. ËshtĂ« autor tekstesh dhe botimesh tĂ« ndryshme: MĂ« 1934 themelon revistĂ«n “Jehona”, (“njĂ« revistĂ« shkencore-letrare e ilustrueme”). CilĂ«sitĂ« e veçanta si didakt i shfaqi nĂ« librin “Shkolla praktike pĂ«r ata qĂ« kanĂ« kalue moshĂ«n shkollore” TiranĂ«, 1935 /hartuar nga R. Dizdari/, prej 203 faqesh. “TĂ« dhĂ«na nga mjeksia popullore e ShqipĂ«risĂ« sĂ« Veriut” (me bashkautorĂ«si me Dr. Hysni NdojĂ«n), TiranĂ«,1975, 424 faqe. “Pazari i madh i ShkodrĂ«s”, 1970, 117 faqe tĂ« daktilografuara qĂ« mbeti nĂ« dorĂ«shkrim.1 2. VĂ«shtrim pĂ«r librin shkollor tĂ« Dizdarit: NĂ« kĂ«to rrethana Rexhep Dizdari, botoi librin “Shkolla praktike pĂ«r ata qĂ« kanĂ« kalue 1. Genc Agolli, “Rexhep (Monografi), ShkodĂ«r, 2009.

Dizdari”

Gjuhë-letërsi

moshĂ«n shkollore” qĂ« Ă«shtĂ« njĂ« lloj “vademecumi” ose doracaku pĂ«r pĂ«rdorim tĂ« pĂ«rditshĂ«m. “Shkolla praktike...” ka karakter tĂ« theksuar funksional. Autori i tij nisej nga drejtimi praktik i zgjidhjes sĂ« problemeve tĂ« shoqĂ«risĂ« shqiptare. Kjo kuptohet edhe nga pĂ«rmbajtja e tekstit. NĂ« tĂ« pĂ«rfshihen, pĂ«rveç mĂ«simeve tĂ« lexim-shkrimit, edhe pjesĂ« me pĂ«rmbajtje nga historia, gjeografia, leximi, aritmetika e mĂ«simet praktike pĂ«r letĂ«rkĂ«mbimin vetjak dhe tregtar (qĂ« luajnĂ« rolin pĂ«rsĂ«ritĂ«s a pĂ«rforcues), tĂ« gjitha njohuri tĂ« nevojshme pĂ«r formimin kulturor dhe tĂ« domosdoshme pĂ«r jetĂ«n e pĂ«rditshme tĂ« artizanĂ«ve, dyqanxhinjve etj. NĂ« kĂ«tĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim, libri bĂ«hej shumĂ« i dobishĂ«m, pĂ«r tĂ« mos thĂ«nĂ« i domosdoshĂ«m pĂ«r njĂ« pjesĂ« tĂ« madhe tĂ« popullsisĂ« shqiptare. Autori Ă«shtĂ« treguar shumĂ« racional nĂ« pĂ«rzgjedhjen e njohurive dhe shprehive praktike qĂ« i duheshin njĂ« qytetari, pa kaluar nĂ« mbingarkesĂ« tĂ« panevojshme. TĂ« tilla tekste pĂ«r tĂ« rritur janĂ« botuar nĂ« ShqipĂ«ri edhe njĂ« çerek shekulli mĂ« parĂ«, por secili prej tyre mbart fizionominĂ« e kohĂ«s dhe plotĂ«son nevojat e shoqĂ«risĂ« shqiptare pĂ«r atĂ« periudhĂ« tĂ« caktuar. Teksti ka njĂ« vĂ«llim prej 203 faqesh. Rreth 36 faqe i takojnĂ« Abetares, dhĂ«nies sĂ« tingujshkronjave tĂ« gjuhĂ«s sonĂ«. Nisur nga destinacioni pĂ«r tĂ« rriturit dhe vetĂ«

aftĂ«sitĂ« asimiluese tĂ« tyre, tĂ« gjithĂ« tinguj-shkronjat e gjuhĂ«s sonĂ« jepen nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rmbledhur. Shpesh nĂ« njĂ« njĂ«si mĂ«simore jepen edhe dy shkronja, nisur nga afĂ«rsia e tyre si: m-n, c-ç etj. Çdo njĂ«si mĂ«simore Ă«shtĂ« e shoqĂ«ruar edhe me lexime tĂ« shkurtra, kryesisht me fjali qĂ« mbartin tingullin e ri tĂ« mĂ«suar. Pas pĂ«rfundimit tĂ« shkronjave tĂ« vogla tĂ« shtypit dhe tĂ« dorĂ«s, autori, me tĂ« drejtĂ«, u jep vend jo tĂ« vogĂ«l, rreth 10 faqe, grupeve tĂ« bashkĂ«tingĂ«lloreve. NĂ« fund tĂ« kĂ«saj pjese jepet njĂ« pasqyrĂ« pĂ«rmbledhĂ«se e alfabetit ku vendosen edhe shkronjat e mĂ«dha tĂ« dorĂ«s dhe tĂ« shtypit. PranĂ« secilĂ«s prej tyre janĂ« vĂ«nĂ« shembuj me fjali pĂ«r ilustrim, tĂ« cilat veç qĂ«llimit kryesor, ushtrimin e leximit, realizojnĂ« edhe synime tĂ« tjera edukative. NĂ« pĂ«rgjithĂ«si janĂ« fjalĂ« tĂ« urta ose kĂ«shilla morale me vlera tĂ« pĂ«rhershme, si: Atdheu duhet me punĂ« dhe jo me fjalĂ«, Feja naltĂ«son moralin dhe forcon karakterin, Shtylla e shtetit asht drejtĂ«sia, Ligja asht rruga e tĂ« urtit etj.2 Teksti ka ilustrime pĂ«r tingujt e rinj, gjĂ« qĂ« ia kanĂ« rritur vlerat dhe kanĂ« ndihmuar pĂ«r pĂ«rvetĂ«simin e gjuhĂ«s sĂ« shkruar. “Shkolla praktike...” pĂ«r tematikĂ«n e gjerĂ« qĂ« pĂ«rmban, karakterin praktik qĂ« e pĂ«rshkon, zĂ« vend tĂ« denjĂ« nĂ« historinĂ« e teksteve shkollore pĂ«r tĂ« rritur. 2. Rexhep Dizdari, “Shkolla praktike
”, f. 33-36. 59

Gjuhë-letërsi

Teksti mendojmĂ« se Ă«shtĂ« pĂ«rdorur nga autodidaktĂ«, qĂ« kanĂ« kaluar moshĂ«n shkollore. Konceptimi dhe ndĂ«rtimi i tekstit me disa lĂ«ndĂ«, pĂ«rsĂ«rit nĂ« njĂ« periudhĂ« rreth gjysmĂ« shekulli mĂ« vonĂ« atĂ« qĂ« bĂ«nĂ« Samiu, J. Vreto, P. Vasa e K. Hoxhi me “Alfabetaren
”, si njĂ« tekst kompleks pĂ«r mĂ«sonjĂ«toret shqipe. VĂ«shtrim i hollĂ«sishĂ«m i veprave “Mjekimet popullore” dhe “TĂ« dhĂ«na nga mjeksia popullore e ShqipĂ«risĂ« sĂ« Veriut” (nĂ« bashkĂ«punim me Dr. Hyni NdojĂ«n) na kanĂ« dhĂ«nĂ« mundĂ«sitĂ« pĂ«r tĂ« ndriçuar kĂ«tĂ« pjesĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« krijimtarisĂ« sĂ« begatĂ« tĂ« Rexhep Dizdarit. Po kĂ«shtu libri i pa botuar “Pazari i ShkodrĂ«s” Ă«shtĂ« njĂ« vepĂ«r origjinale dhe e dobishme pĂ«r t’u lexuar dhe pĂ«r t’u publikuar pasi jep shumĂ« tĂ« dhĂ«na tĂ« hollĂ«sishme pĂ«r gjendjen e Pazarit tĂ« ShkodrĂ«s, pajisur edhe me fotografi qĂ« i japin bukurinĂ« gjithĂ« botimit.

60

3. PĂ«rfundime: “Shkolla praktike pĂ«r ata qĂ« kanĂ« kalue moshĂ«n shkollore”, libĂ«r i botuar nga Rexhep Dizdari rreth viteve 1935. ShoqĂ«ria shqiptare nĂ« fillimin e kĂ«tyre viteve kishte filluar procesin e kalimit nga puna artizanale nĂ« marrĂ«dhĂ«niet industriale, gjĂ« qĂ« kĂ«rkonte njerĂ«z tĂ« pĂ«rgatitur dhe qĂ« kishin njĂ« minimum njohurish nĂ« disa fusha, ndĂ«rsa marrĂ«dhĂ«niet tregtare kishin hyrĂ« nĂ« njĂ« fazĂ« tĂ« re zhvillimi. KĂ«shtu qĂ« pajisja e tekstit me njohuri edhe nga leximi, historia, gjeografia, korrespondenca janĂ« njĂ« lloj abetareje “sugjeniris” nĂ« fushĂ«n e vet. Ato shĂ«rbejnĂ« edhe si pjesĂ« leximi pĂ«r tĂ« pĂ«rsosur mekanizmin e lexim-shkrimit tĂ« gjuhĂ«s amtare.3 3. Shefik Osmani, Njazi Kazazi: “Abetaret shqipe dhe trajektorja e tyre historikopedagogjike”, botim i MASH dhe shtĂ«pisĂ« botuese “Idromeno”, TiranĂ«, 2000, f. 299302.

Histori

Kontributi i istitucioneve fetare nĂ« ngritjen e vetĂ«dijes kombĂ«tare Doc. Dr. Faredin Ebibi Dekan i Fakultetit tĂ« Shkencave Islame – Shkup

Abstrakt Nisur nga fakti se gjuha Ă«shtĂ« element pĂ«rbĂ«rĂ«s i identitetit kombĂ«tar, ky element kishte gjetur mbĂ«shtetje pa rezervĂ« nĂ« xhami gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« egĂ«r moniste. Pushteti monist insistonte me çdo kusht qĂ« popullit shqiptar t’ia bastardojĂ« gjuhĂ«n pĂ«rmes toponimeve sllave, si nĂ« libra, nĂ« literaturĂ«, nĂ« mediume tĂ« shkruara dhe tĂ« dĂ«gjuara. Institucioni i vetĂ«m qĂ« i rezistoi me vendosmĂ«ri kĂ«saj fushate tĂ« egĂ«r ishte xhamia, pĂ«rkatĂ«sisht ligjĂ«ruesit qĂ« ishin larg çdo ndikimi tĂ« asaj fushate. PĂ«rmes hutbeve, derseve dhe fjalimeve tĂ« ndryshme e mbrojtĂ«n gjuhĂ«n e pastĂ«r nga ndikime tĂ« tilla tendencioze. NjĂ« segment i kĂ«tillĂ« mund tĂ« mos ishte shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« viset e tjera shqiptare, por pĂ«r territorin e KumanovĂ«s ka qenĂ« shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m dhe i vlerĂ«s sĂ« veçantĂ« kombĂ«tare.

S

Hyrje

hqiptarët e Kumanovës, sikurse edhe gjithë shqiptarët e tjerë, kanë tradita të mrekullueshme fetare, atdhetare dhe kulturore. Shekuj me radhë kanë investuar dhe kanë rezistuar për ruajtjen e vetëqenies dhe vlerat e tyre etnike.

Si një popull liridashës, solidar dhe punëtor shpesh herë iu është ekspozuar padrejtësive të shumta si në planin fetar ashtu edhe në planin kombëtar. Në kuadër të përpjekjeve liridashëse, vend të rëndësishëm

zë investimi flijues për ruajtjen, kultivimin dhe zhvillimin e gjuhës amtare, për shkrim - leximin, shkollën kombëtare, për fenë, kulturën dhe tokën e tyre stërgjyshore. Përpjekjet e këtilla paraqesin strumbullarin e qëndresës kundër trysnive, shtypjeve shfarosëse dhe asimiluese të pushtuesve. Kjo rezistencë është avancuar sidomos gjatë periudhës së Rilindësve tanë Kombëtarë, kur lëvizja arsimore ishte në ballë të prioriteteve. Në kuadër të kësaj kumtese do 61

Histori

tĂ« pĂ«rpiqem sadopak t’i hedh njĂ« vĂ«shtrim proceseve zhvillimore, pĂ«rkatĂ«sisht kontributit tĂ« mrekullueshĂ«m tĂ« institucionit xhami dhe mekteb nĂ« ruajtjen dhe kultivimin e vlerave fetare dhe kombĂ«tare. Rreth rezistencĂ«s sĂ« tyre kundĂ«r projekteve famĂ«keqe tĂ« sistemit monist qĂ« synonin shfarosjen e çdo gjĂ«je qĂ« i pĂ«rkiste shqiptarĂ«ve. Duke u kufizuar nĂ« njĂ« territor tĂ« caktuar siç Ă«shtĂ« Kumanova dhe rrethina e saj, i bindur nĂ« atĂ« se kĂ«to institucione kanĂ« dhĂ«nĂ« kontribut tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m gjithandej ku kanĂ« funksionuar duke lĂ«nĂ« gjurmĂ« tĂ« pashlyeshme nĂ« historinĂ« tonĂ« kombĂ«tare. TĂ« dhĂ«nat historike flasin pĂ«r atĂ« se Kumanova ka qenĂ« e banuar qĂ« nga kohĂ«rat e hershme. Shikuar nga aspekti antropologjik, rajoni i KumanovĂ«s ka njĂ« pĂ«rbĂ«rje heterogjene me elemente dardantrakase, pajon etj. NdĂ«rkohĂ« si qytet pĂ«rmendet shumĂ« vonĂ« nga disa udhĂ«pĂ«rshkrues tĂ« cilĂ«t e kishin vizituar kĂ«tĂ« lokalitet gjatĂ« misioneve tĂ« tyre.1 NĂ« lidhje me hershmĂ«rinĂ« e ekzistimit dhe prejardhjen e emrit tĂ« KumanovĂ«s janĂ« dhĂ«nĂ« konstatime tĂ« ndryshme. Burimet shqiptare flasin pĂ«r atĂ« se nĂ« periudhĂ«n ilire Kumanova Ă«shtĂ« quajtur Zheglig, qĂ« do tĂ« thotĂ« zheg – nxehtĂ«, ngrohtĂ« kurse lig – i sĂ«murĂ«. Umbra Nova qĂ« do tĂ« thotĂ« vend i hijeve. ËshtĂ« 1. Shiko: http://sq.wikipedia.org/wiki/ Gjeografia_e_KumanovĂ«s 62

quajtur gjithashtu Umeonovo qĂ« do tĂ« thotĂ« vend i ri me lagĂ«shti. Disa tĂ« dhĂ«na tĂ« tjera bazuar nĂ« arkivin e Stambollit flasin pĂ«r atĂ« se Kumanova ka marrĂ« emrin nga njĂ« fis aziatik, nga fisi Kuman, i cili ishte vendosur nĂ« kĂ«tĂ« lokalitet. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst ka edhe tĂ« dhĂ«na tĂ« tjera por Ă«shtĂ« çështje qĂ« i pĂ«rket historianĂ«ve dhe antropologĂ«ve tĂ« flasin mĂ« gjerĂ«sisht, sepse ata janĂ« mĂ« kompetentĂ« pĂ«r kĂ«tĂ« çështje. Kumanova sot Ă«shtĂ« njĂ« nga qytetet e bukura dhe pĂ«r nga madhĂ«sia konsiderohet prej qyteteve tĂ« mĂ«dha tĂ« RepublikĂ«s sĂ« MaqedonisĂ«. PĂ«r ndĂ«rtimin e kĂ«tij qyteti modern pjesĂ«marrĂ«s janĂ« edhe shqiptarĂ«t pĂ«r shkak se qyteti Ă«shtĂ« ndĂ«rtuar edhe me kontributet e tyre. Kumanova dhe rrethina e saj Ă«shtĂ« heterogjene, shumĂ«konfesionale dhe shumĂ«kombĂ«she, jetojnĂ« shqiptarĂ«, maqedonas, serb, rom, turq, etj. Kumanova, pĂ«rmendet nĂ« shekullin e XVII nga udhĂ«pĂ«rshkruesi (kronisti) i famshĂ«m Evlija Çelebi. Sipas tij Kumanova shtrihej nĂ« territorin e Sanxhakut tĂ« Shkupit dhe ka pasur 600 shtĂ«pi, kishte xhami, teqe, medrese, hane, hamame dhe disa dyqane.2 Deri nĂ« vitin 1877-78 nĂ« KumanovĂ« ka pasur mĂ« tepĂ«r myslimanĂ«, respektivisht shqiptarĂ« qĂ« kishin pranuar fenĂ« islame3, kurse 2. Evlija Çelebi, Putopis: Iro “Veselin MasleĆĄa”, Sarajevo, 1979, 294. 3. Shiko: Tefik Jahiu, Arsimi shqip nĂ« KumanovĂ«, KumanovĂ«, 1996, 11.

Histori

në mbarim të shekullit XIX me ardhjen e kolonialëve serbë, rritet numri i popullsisë me përkatësi sllave.

Zanafilla e këtij institucioni në histori ndërlidhet me emigrimin e

Muhamedit (sal-lall-llahu alejhi vesellem) për në Medinë. Aktin e parë që bëri ishte themelimi i xhamisë në periferi të Medinës (në Kuba), më pas ndërtoi xhaminë e njohur edhe sot, si xhamia e Pejgamberit (alejhisselam) në Medinë. Xhamia ka shërbyer si një faktor shumë me ndikim në formësimin dhe mbrojtjen e identitetit të komunitetit mysliman. Në radhë të parë është përdorur si vend për lutje, përkatësisht për faljen e pesë kohëve të namazit. Ka shërbyer si ent arsimi dhe edukimi, si shtab ushtarak, si gjykatë, si vend për takime, vend për konsultime etj., që do të thotë se shërbimet e saj kanë qenë shumëdimensionale. Kështu ka vazhduar deri atëherë kur në skenë paraqiten institucione të ndryshme sociale, ekonomike, kulturore, arsimore etj.5 Me fjalë të tjera xhamia kishte rolin si një qendër shpirtërore, si një strumbullar në të cilën janë gërshetuar vlera të jetës shpirtërore dhe të botës materiale. Gjatë historisë së saj xhamia nuk ka shërbyer vetëm për ngopjen e nevojave shpirtërore, shërbimet e saj frytdhënëse dhe të mrekullueshme janë mishëruar në të gjitha proceset e jetës së përditshme. Si e këtillë ka kalitur dhe edukuar individë dhe gjenerata të tëra shekuj me radhë. Me fjalë të tjera ka shërbyer si një universitet gjithë popullor, si shtyllë kryesore e vlerave të jetës, duke i

4. Shiko: Shqiptarët e Maqedonisë: Meshihati i BI në RM, Shkup, 1994, 145.

5. Mustafa Abdullah Shejh, Med’hal Ila-limareti-l-islamije, Kajro, 11.

Institucionet fetare Zanafilla e institucioneve fetare tĂ« kulturĂ«s dhe qytetĂ«rimit islam, nĂ« territorin e KumanovĂ«s, ndĂ«rlidhet ngushtĂ« me depĂ«rtimin e PerandorisĂ« Osmane nĂ« territorin e MaqedonisĂ«. NĂ« dallim nga viset e tjera, shqiptarĂ«t e MaqedonisĂ« ishin tĂ« parĂ«t qĂ« u pĂ«rballĂ«n me sundimin osman, ashtu qĂ« nga fundi i shekullit XIV tĂ«rĂ«sisht, pothuajse, kĂ«to treva kaluan nĂ«n sundimin osman.4 Ekzistimi i elementit islam shĂ«non ndryshime tĂ« reja nĂ« strukturĂ«n politike, ekonomike, kulturore, shoqĂ«rore etj. Fillon ndĂ«rtimi i xhamive, mektebeve, medreseve dhe institucioneve tĂ« tjera me karakter ekonomik, social, shoqĂ«ror etj. NĂ« fillim kĂ«to objekte janĂ« paraqitur nĂ«pĂ«r qytete, mĂ« pas edhe nĂ«pĂ«r vendbanime mĂ« tĂ« mĂ«dha dhe nĂ«pĂ«r fshatra. Siç ka theksuar Evlija Çelebiu, Kumanova ka pasur 600 shtĂ«pi, kishte xhami, teqe, medrese, hane, hamame dhe disa dyqane. 1. Institucioni xhami

63

Histori

orientuar dhe vazhdon t’i orientojĂ« myslimanĂ«t drejt pĂ«rsosjes sĂ« vlerave fetare, kombĂ«tare, shpirtĂ«rore, edukative, arsimore, kulturore etj. GjatĂ« historisĂ«, xhamia ka shĂ«rbyer si fole te e cila Ă«shtĂ« kĂ«rkuar strehimi dhe mbrojtja e identitetit fetar dhe kombĂ«tar, sa herĂ« qĂ« janĂ« rrezikuar nga trysnitĂ« e kohĂ«s. Si njĂ« institucion i shkallĂ«s sĂ« lartĂ« ka qenĂ« nĂ« shĂ«rbim tĂ« kultivimit tĂ« vlerave dhe ka vazhduar tĂ« kishte funksione thelbĂ«sore nĂ« formimin e identitetit fetar dhe kombĂ«tar tĂ« komunitetit mysliman shqiptar. Ka qenĂ« dhe vazhdon tĂ« jetĂ« institucion ku promovohen vlerat e barazisĂ« sĂ« plotĂ«, nĂ« tĂ« cilat aspak nuk ka rĂ«ndĂ«si statusi social dhe qytetar i individit. Diskriminimi nĂ« to Ă«shtĂ« inekzistent dhe i flakĂ«ruar, ajo Ă«shtĂ« ShtĂ«pi e Allahut, nuk i pĂ«rket njĂ« etnikumi tĂ« caktuar por i pĂ«rket tĂ« gjithĂ« myslimanĂ«ve pa dallim race, kombi dhe gjuhe. Shikuar nga perspektiva e kulturĂ«s dhe qytetĂ«rimit islam, xhamia Ă«shtĂ« simbol i shoqĂ«risĂ« myslimane, Ă«shtĂ« qendĂ«r prej ku informohet publiku, kullĂ« ndriçimi me kandilat e sĂ« cilĂ«s janĂ« udhĂ«zuar dhe orientuar udhĂ«tarĂ«t. ËshtĂ« qendĂ«r strehimi pĂ«r ata qĂ« nuk kanĂ« strehĂ«. Shikuar nga perspektiva urbanistike xhamitĂ« janĂ« ndĂ«rtuar zakonisht nĂ«pĂ«r qendra kryesore, atje ku jeta e njerĂ«zve Ă«shtĂ« mĂ« e frekuentueshme, me qĂ«llim qĂ« 64

shërbimet e saj të ishin sa më afër qytetarit. Si në çdo vend tjetër edhe në Kumanovë xhamitë kanë funksionuar konform sistemit që u theksua më sipër në dhënien e shërbimeve. Në dallim nga viset e tjera ndoshta, xhamia në Kumanovë dhe rrethinë paraqitet si sinonim dhe është bërë element përbërës i identitetit kombëtar të shqiptarëve. Edhe pse xhamitë nuk u përkasin vetëm shqiptarëve, mirëpo, për shkak se ata janë më shumë në numër, iu dedikohet atyre. Në vazhdim do të ndalemi në dy pika më kryesore, për të cilat vlerësoj se janë ndër më të rëndësishmet, prej nga do të shihet roli dhe kontributi i mrekullueshëm i xhamive në territorin e Kumanovës, në mbrojtjen e identitetit kombëtar dhe kontributi i tyre ndaj dukurisë së shpërnguljeve masive. a. Roli i xhamive kundër shpërnguljeve masive Shpërnguljet masive të shqiptarëve nga trojet e tyre etnike ka filluar që nga viti 1878 për të vazhduar deri në vitet e gjashtëdhjeta të shekullit që lamë pas. Si pasojë e dhunës, e shtypjeve dhe gjenocidit të ushtruar, shqiptarët detyrohen të shpërngulen për të gjetur shpëtim gjetiu. Vala e këtyre shpërnguljeve masive është realizuar brenda dhe gjatë viteve; 1912, 1919, 1920, 19241935, 1950-1958 për të vazhduar

Histori

deri nĂ« vitet e gjashtĂ«dhjeta.6 MarrĂ« parasysh seriozitetin e shpĂ«rnguljeve si nĂ« aspektin fetar ashtu edhe nĂ« aspektin etnik, pasojat negative nĂ« rrafshin politik dhe kombĂ«tar, detyruan strukturĂ«n fetare nga “mihrabet”, “mimberet” dhe “kursitĂ«â€ e xhamive tĂ« bĂ«jnĂ« tĂ« pamundurĂ«n pĂ«rballĂ« kĂ«tij eksodi, nĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« bindur popullatĂ«n qĂ« tĂ« mos i lĂ«shojnĂ« tokat stĂ«rgjyshore. PĂ«rmes ligjĂ«ratave, takimeve tĂ« drejtpĂ«rdrejta me popullin u shpjegonin atyre qĂ«llimet e errĂ«ta dhe tĂ« njĂ«mendta tĂ« armikut pĂ«r pastrimin etnik, i motivonin dhe i nxisnin shqiptarĂ«t myslimanĂ« tĂ« ishin tĂ« durueshĂ«m, tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m, tĂ« flijonin jetĂ«n, tĂ« derdhnin gjakun pĂ«r fe, pĂ«r flamur dhe vatan, nĂ« luftĂ« kundĂ«r pushtuesve dhe uzurpuesve tĂ« tokĂ«s sĂ« tyre tĂ« shenjtĂ«. LigjĂ«ratat e atilla kryesisht ishin tĂ« bazuara mbi disa parime; tĂ« ruajmĂ« fenĂ«, tĂ« ruajmĂ« atdheun (vatanin), ai qĂ« shkon nĂ« Turqi Ă«shtĂ« i pa fe – qafir. “Turqia nuk Ă«shtĂ« parajsĂ«, mos i braktisni kĂ«to treva, tĂ« cilat stĂ«rgjyshĂ«rit tanĂ« i mbrojtĂ«n me gjak.”7 Parime kĂ«to qĂ« ishin tĂ« bazuara nĂ« burime hyjnore, nĂ« Kur’an dhe sunnet. “O besimtarĂ«! BĂ«huni tĂ« durueshĂ«m dhe nxiteni njĂ«ri-tjetrin tĂ« jenĂ« tĂ« tillĂ«, bĂ«huni tĂ« vendosur dhe vigjilent (nĂ« vepra tĂ« mira dhe nĂ« ruajtjen e kufijve) dhe kijeni frikĂ« 6. Shiko: Mr. Taxhedin Bislimi, Medreseja Medah e Ataullah efendiut dhe nxĂ«nĂ«sit e saj, 79. 7. Po aty, 80.

Allahun, qĂ« tĂ« shpĂ«toni.”8 “O besimtarĂ«! Kini frikĂ« Allahun, pĂ«rpiquni qĂ« t’i afroheni Atij me vepra tĂ« mira dhe luftoni nĂ« rrugĂ«n e Tij pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar.”9 “Nuk ka migrim (hixhret) pas çlirimit tĂ« MekĂ«s por ka xhihad, mobilizim dhe vendosje.”10 FalĂ« kĂ«tij kontributi familje tĂ« tĂ«ra hoqĂ«n dorĂ« nga ideja e shpĂ«rnguljes, pĂ«rveç dyndjeve tĂ« brendshme mbetĂ«n nĂ« tokat stĂ«rgjyshore.11 NdĂ«rkaq njĂ« numĂ«r jo i vogĂ«l si rezultat i dhunĂ«s, presionit dhe shtypjeve detyrohen tĂ« lĂ«nĂ« pas atdheun dhe pasurinĂ« e nĂ«pĂ«rkĂ«mbur, pĂ«r tĂ« gjetur shpĂ«tim duke migruar nĂ« Turqi dhe gjetiu. Nisur nga fakti se gjuha Ă«shtĂ« element pĂ«rbĂ«rĂ«s i identitetit kombĂ«tar, ky element kishte gjetur mbĂ«shtetje pa rezervĂ« nĂ« xhami gjatĂ« periudhĂ«s sĂ« egĂ«r moniste. Pushteti monist insistonte me çdo kusht qĂ« popullit shqiptar t’ia bastardojĂ« gjuhĂ«n pĂ«rmes toponimeve sllave, si nĂ« libra, nĂ« literaturĂ«, nĂ« mediume tĂ« shkruara dhe tĂ« dĂ«gjuara. Institucioni i vetĂ«m qĂ« i rezistoi me vendosmĂ«ri kĂ«saj fushate tĂ« egĂ«r ishte xhamia, pĂ«rkatĂ«sisht ligjĂ«ruesit qĂ« ligjĂ«ronin ishin larg çdo ndikimi tĂ« asaj fushate. PĂ«rmes hutbeve, derseve dhe fjalimeve tĂ« ndryshme e mbrojtĂ«n 8. Kur’an, 3:200. 9. Kur’an, 5:35. 10. Muslim, Sahihu Muslim: Daru Ihjai-turathi-l-arabij, Bejrut, 3, 1488. 11. Shiko: Mr. Taxhedin Bislimi, Medreseja Medah e Ataullah efendiut dhe nxĂ«nĂ«sit e saj, 81. 65

Histori

gjuhĂ«n e pastĂ«r nga ndikime tĂ« tilla tendencioze. NjĂ« segment i kĂ«tillĂ« mund tĂ« mos ishte shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« viset e tjera shqiptare por pĂ«r territorin e KumanovĂ«s ka qenĂ« shumĂ« i rĂ«ndĂ«sishĂ«m dhe i vlerĂ«s sĂ« veçantĂ« kombĂ«tare. b. Roli dhe kontributi i xhamive nĂ« ruajtjen e identitetit kombĂ«tar Parulla strategjike e pushtetit monist – bashkim vĂ«llazĂ«rimi – ishte njĂ« nga parullat tejet tĂ« rrezikshme pĂ«r komunitetin shqiptar mysliman nĂ« KumanovĂ«. Nga motivi qĂ« pĂ«rmes asaj synohej zhveshja e ngadalshme nga identiteti fetar dhe kombĂ«tar i tyre. NĂ« emĂ«r tĂ« kĂ«saj politike tentohej infiltrimi i armiqĂ«sisĂ« dhe kĂ«putjes sĂ« marrĂ«dhĂ«nieve ndĂ«r vĂ«llazĂ«rore nĂ« emĂ«r tĂ« mbrojtjes sĂ« kauzĂ«s shoviniste-komuniste. NĂ« kĂ«tĂ« segment xhamia kishte njĂ« rol kyç dhe tĂ« mrekullueshĂ«m. PĂ«rmes ligjĂ«ratave tĂ« ndryshme nĂ« xhami, pĂ«rmes fjalĂ«ve hyjnore nga Kur’ani dhe Sunneti, u tĂ«rhiqej vĂ«rejtja qĂ« tĂ« kishin kujdes tĂ« mos u pĂ«rngjajnĂ« tĂ« tjerĂ«ve, si nĂ« strukturĂ«n e botĂ«kuptimeve ashtu edhe nĂ« segmente tĂ« tjera tĂ« jetĂ«s sĂ« pĂ«rditshme, sepse: “Nuk Ă«shtĂ« nga radhĂ«t tona ai i cili u ngjason tĂ« tjerĂ«ve.”12 Gjithashtu edhe nĂ« raporte bilaterale, ekonomike dhe shoqĂ«rore kĂ«shilloheshin qĂ« tĂ« ishin tĂ« 12. Tirmidhi, Sunenu-t-irmidhi: Daru Ihjai-turathi-l-arabi, Bejrut, 5, 56. 66

vĂ«mendshĂ«m ndaj hakut tĂ« atyre qĂ« nuk janĂ« myslimanĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« u tĂ«rhiqej vĂ«mendja myslimanĂ«ve, pĂ«rkatĂ«sisht shqiptarĂ«ve, tĂ« ishin sa mĂ« vigjilentĂ« dhe tĂ« distancuar, vetĂ«m e vetĂ«m qĂ« tĂ« mos ndikoheshin nĂ« llogari tĂ« çështjes fetare dhe kombĂ«tare. LigjĂ«ratat me pĂ«rmbajtje tĂ« atilla tĂ« asaj kohe nĂ«pĂ«r xhami edhe sot e kĂ«saj dite i mbajnĂ« mend ata qĂ« e kanĂ« pĂ«rjetuar atĂ« periudhĂ« kohore. Shikuar nga perspektiva e ditĂ«ve tĂ« sotshme, qĂ«ndrimet e ligjĂ«ruesve tĂ« asaj periudhe kohore, duken paksa tĂ« rrepta. MirĂ«po nĂ«se merret nĂ« konsideratĂ« infrastruktura intelektuale e popullatĂ«s dhe rrethanat gjeopolitike tĂ« asaj periudhe kohore, nĂ« njĂ« farĂ« mĂ«nyre mund tĂ« justifikohen. NĂ« pamundĂ«si pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« shkoqitjen e fenomenit tĂ« shfarosjes nĂ« dimensionin sociologjik dhe antropologjik, janĂ« shprehur nĂ« atĂ« formĂ« pa e zgjatur shumĂ«. Parimi i bartjes sĂ« kĂ«sulĂ«s. Siç dihet plisi ka qenĂ« dhe vazhdon tĂ« jetĂ« simbol i identitetit kombĂ«tar tĂ« popullit shqiptar. Si i tillĂ« Ă«shtĂ« pranuar edhe si shenjĂ« dalluese nga perspektiva fetare e komuniteti mysliman shqiptar. NĂ« frymĂ«n e kĂ«tij koncepti Ă«shtĂ« pĂ«rdorur kĂ«sula. ËshtĂ« pĂ«rdorur njĂ« kĂ«sulĂ« e prodhuar nga pĂ«lhura e zezĂ«, e cila ishte bĂ«rĂ« pothuajse pjesĂ« identifikuese e shqiptarĂ«ve tĂ« kĂ«tij nĂ«nqielli. Aty-kĂ«tu Ă«shtĂ« pĂ«rdorur edhe njĂ« lloj kĂ«sule e pĂ«rafĂ«rt me plisin e prodhuar nga zhguni dhe e

Histori

njohur si kĂ«sulĂ« kumanovare. Shikuar nga perspektiva islame kĂ«sula nuk ka tretman tĂ« atillĂ« aq rigoroz sa i ka kushtuar kujdes populli shqiptar i kĂ«tij territori. MirĂ«po, shikuar nga perspektiva strategjike kombĂ«tare dhe fetare, ka qenĂ« mĂ« se e nevojshme njĂ« kĂ«mbĂ«ngulje e tillĂ«, ishte e dobishme dhe e pranuar pozitivisht nga popullata, sepse ishte nĂ« shĂ«rbim tĂ« ruajtjes dhe mbrojtjes sĂ« identitetit fetar dhe kombĂ«tar. Çështja e idesĂ« sĂ« evolucionit. PĂ«rmes teorive jo tĂ« argumentuara shkencĂ«risht sistemi i atĂ«hershĂ«m monist dĂ«shironte tĂ« shpĂ«rlaj trurin e myslimanĂ«ve shqiptarĂ«. FushatĂ«s Ateiste dhe teorisĂ« sĂ« evolucionit tĂ« Darvinit lidhur me prejardhjen e njeriut nga majmuni, xhamia iu kundĂ«rvu me tĂ« gjitha format, pĂ«r shkak se vlerĂ«sohej si ide tejet e dĂ«mshme dhe e rrezikshme nĂ« rrafshin kombĂ«tar dhe fetar. Rezistenca e ashpĂ«r e xhamisĂ« ishte edhe ndaj heqjes sĂ« mbulesĂ«s fetare nĂ« vitin 1951. Si rezultat shumĂ« hoxhallarĂ« pĂ«rfunduan nĂ«pĂ«r burgje tĂ« akuzuar si strukturĂ« e rrezikshme pĂ«r sistemin dhe shoqĂ«rinĂ«. NĂ« tentim pĂ«r zhdukjen e identiteti fetar dhe kombĂ«tar tĂ« shqiptarĂ«ve, sistemi monist, u pĂ«rpoq edhe pĂ«rmes martesave tĂ« pĂ«rziera. Mjerisht elita politike e asaj periudhe kohore nga radhĂ«t e myslimanĂ«ve shqiptarĂ« ishin martuar me femra jo myslimane (shqiptare), veçanĂ«risht me femra tĂ« kombĂ«sisĂ« serbe. NjĂ« gjĂ« e tillĂ« mund tĂ«

komentohet nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«; sistemi monist pĂ«rmes njĂ« strategjie tĂ« atillĂ«, pĂ«rmes martesave tĂ« pĂ«rziera ka dĂ«shiruar qĂ« t’i kishte nĂ« kontroll tĂ« plotĂ« ata pak funksionarĂ« nga radhĂ«t e komunitetit mysliman shqiptar. Ose Ă«shtĂ« pĂ«rpjekur qĂ« atĂ« numĂ«r tĂ« vogĂ«l t’i shndĂ«rrojĂ« nĂ« luftĂ«tarĂ« tĂ« denjĂ« tĂ« kauzĂ«s shoveno-komuniste. S’do mend qĂ« xhamia ka luajtur rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m edhe mund tĂ« thuhet se xhamia ka qenĂ« institucioni i vetĂ«m qĂ« e ka kundĂ«rshtuar ashpĂ«r kĂ«tĂ« lloj martese. Mbi bazĂ«n e mĂ«simeve islame, rreptĂ«sisht hoxhallarĂ«t e kanĂ« ndaluar martesĂ«n e myslimanit me ateiste ose me komuniste dhe anasjelltas. Si pĂ«rfundim mund tĂ« konstatohet fakti se kontributi i xhamive nĂ« ngritjen e çështjes fetare dhe kombĂ«tare ka qenĂ« flijues dhe i shkĂ«lqyer. Prandaj ish-sistemi mbajti qĂ«ndrim shumĂ« tĂ« ashpĂ«r ndaj veprimtarisĂ« sĂ« kĂ«tyre institucioneve dhe veprimtarinĂ« e tyre e kishte cilĂ«suar si primitive, tĂ« prapambetur dhe shumĂ« tĂ« rrezikshme pĂ«r sistemin. 2. Institucioni mekteb Mektebet kishin tretmanin e shkollave fillore edhe pse nĂ« disa raste kanĂ« funksionuar si shkolla tĂ« nivelit tĂ« ulĂ«t. Lloji i kĂ«tyre shkollave nĂ« vendin tonĂ« paraqitet me instalimin e sundimit tĂ« PerandorisĂ« Osmane. Me depĂ«rtimin e tyre krijohen kushte pĂ«r njĂ« varg procesesh tĂ« reja 67

Histori

qĂ« lidhen drejtpĂ«rdrejt me zhvillimin etnik dhe historik tĂ« shqiptarĂ«ve. Sipas Evlija Çelebiut, mektebet e para nĂ« Maqedoni paraqiten nĂ« fillim tĂ« shekullit XVI.13 Ky lloj i shkollave nĂ« fillim formoheshin nĂ« xhami por me kalimin e kohĂ«s janĂ« ndĂ«rtuar objekte afĂ«r xhamive ose kanĂ« funksionuar si objekte tĂ« veçanta dhe kanĂ« ushtruar veprimtari edukativoarsimore. NĂ« mekteb edukoheshin fĂ«mijĂ«t e myslimanĂ«ve me frymĂ«n e besimit islam dhe mĂ«sonin shkrimleximin. MĂ«simi nuk Ă«shtĂ« zhvilluar sipas ndonjĂ« plani dhe programi tĂ« caktuar por Ă«shtĂ« varur nga metoda dhe pĂ«rgatitja profesionale e vetĂ« hoxhĂ«s, pĂ«rkatĂ«sisht tĂ« mualimit. Nisur nga ky rol, mektebet ishin nĂ« mbrojtje tĂ« identitetit tĂ« popullatĂ«s nga ideologjitĂ« me tendencĂ« asimilimi tĂ« ngadalshĂ«m. Jo rastĂ«sisht sistemi monist ishte shumĂ« i ashpĂ«r ndaj kĂ«tyre shkollave dhe ndaj atyre qĂ« vijonin mĂ«simit nĂ« to, pĂ«r shkak se ishin pengesĂ« pĂ«r mos realizimin e aspiratave tĂ« tyre tĂ« hidhura. PunĂ«torĂ«t e tyre, nĂ« kĂ«tĂ« rast hoxhallarĂ«t, ishin nĂ« syrin e pushtetit, tĂ« pĂ«rndjekur dhe vazhdimisht tĂ« shtypur si edhe nxĂ«nĂ«sit dhe familjarĂ«t e tyre, ishin cak i atij sistemi. Me gjithĂ« kontributin e çmueshĂ«m qĂ« dhanĂ« mektebet, historia e pedagogjisĂ« dhe e arsimit nuk e pa tĂ« rrugĂ«s tĂ« flasĂ« pothuajse asgjĂ« pĂ«r kontributin 13. Evlija Çelebi, Putopis: Iro “Veselin MasleĆĄa”, Sarajevo, 1979, 294. 68

e tyre dhe nĂ« atĂ« mĂ«nyrĂ« bĂ«ri njĂ« padrejtĂ«si tĂ« pafalshme. Andaj pak studiues mund tĂ« gjejmĂ« qĂ« janĂ« marrĂ« me zbardhjen e veprimtarisĂ« dhe kontributin e tyre nĂ« fushĂ«n e kulturĂ«s, edukimit dhe tĂ« arsimimit.14 Kontributi i mektebeve nĂ« fushĂ«n e arsimit Periudha pas LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore ka qenĂ« e vĂ«shtirĂ« edhe pĂ«r popullatĂ«n kumanovare. Krahas shumĂ« problemeve tĂ« tjera, zgjidhje urgjente kĂ«rkonte edhe arsimimi i popullatĂ«s, pĂ«rkatĂ«sisht hapja e shkollave tĂ« reja. NĂ« kuadĂ«r tĂ« saj Ă«shtĂ« punuar nĂ« dy drejtime; nĂ« restaurimin e objekteve ekzistuese dhe ndĂ«rtimin e objekteve (shkollave) tĂ« reja. Mungesa e skajshme e kuadrit arsimor ishte problem mĂ« vete, sepse pĂ«rmes kurseve tĂ« shkurtra pedagogjike duhej tĂ« pĂ«rgatiteshin ata qĂ« dinin sĂ« paku shkrim-leximin.15 NĂ« rrethana tĂ« kĂ«tilla kontributi i mektebit ishte i pashmangshĂ«m. Sa pĂ«r ilustrim do tĂ« kisha theksuar mektebin e fshatit Nikushtak, i cili zgjodhi disa nxĂ«nĂ«s tĂ« saj pĂ«r t’i dĂ«rguar nĂ« Shkup qĂ« tĂ« pĂ«rgatiteshin pĂ«r mĂ«sues pĂ«rmes kurseve tĂ« shkurtra pedagogjike. NĂ« studimin e fundit kushtuar medresesĂ« Medah, Mr. Taxhedin Bislimi veç tjerash hedh njĂ« vĂ«shtrim rreth mektebit tĂ« 14. Shiko: Jashar Rexhepagiç, Zhvillimi i arsimit dhe i sistemit shkollor
, PrishtinĂ«, f. 23. 15. Shiko: Tefik Jahiu, Arsimi shqip nĂ« KumanovĂ«, KumanovĂ«, 1996, 50-51.

Histori

fshtatit Nikushtak, tĂ« cilin e trajton si medrese tĂ« kĂ«tij fshati, tĂ« cilĂ«n e kishte hapur Ferhat ef. Hirda. Ka pĂ«rmendur disa emra tĂ« nxĂ«nĂ«sve tĂ« saj, tĂ« cilĂ«t u dalluan si pishtarĂ« tĂ« arsimit shqip nĂ« KumanovĂ« dhe rrethinĂ«. NdĂ«r emrat qĂ« ai ka theksuar janĂ«: Qazim Aliu, Adem Nexhipi, Zulfi Bakiu, Xhavit Sulejmani, Faik Rushiti, Bexhet Ibrahimi dhe Feim Ibrahimi. Shumica e tyre e kanĂ« mbyllur karrierĂ«n e tyre si mĂ«sues.16 NdĂ«rkaq mektebi krahas programit tĂ« tij qĂ« realizonte ka funksionuar edhe si shkollĂ« fillore, sepse aty Ă«shtĂ« mĂ«suar abetarja e gjuhĂ«s shqipe, Ă«shtĂ« mĂ«suar shkrimi dhe leximi. Edhe pse pak nĂ« numĂ«r, sot janĂ« gjallĂ« disa nxĂ«nĂ«s tĂ« atij mektebi, tĂ« cilĂ«t me nostalgji kujtojnĂ« ditĂ«t si gjeneratĂ« e parĂ« qĂ« kishin para vetes abetaren e gjuhĂ«s shqipe siç Ă«shtĂ« Vesel Murseli, Idriz Emini, Hamdi Ademi, etj. NdĂ«rkaq si mĂ«sues tĂ« parĂ« ishin Adem Nexhipi dhe Ekrem Alajdini, kuadro tĂ« tĂ« njĂ«jtit mekteb.17 “Viti shkollor 1945-46 shĂ«non hapjen e 13 shkollave nĂ«pĂ«r fshatra me 26 mĂ«sues me 800 nxĂ«nĂ«s. KĂ«to shkolla quheshin ambulante, mirĂ«po meqĂ« ishin hapur nĂ« mektebe tĂ« xhamive quheshin me emrin e vjetĂ«r sibjan mejtepe (mektebe).”18 Vlen tĂ« theksohet fakti se me hapjen e shtatĂ«vjeçares nĂ« 16. Shiko: Taxhedin Bislimi, Medreseja Medah e Ataullah efendiut dhe nxĂ«nĂ«sit e saj, 135-136. 17. Tefik Jahiu, Arsimi shqip nĂ« KumanovĂ«, KumanovĂ«, 1996, 54. 18. Po aty, 55.

Kumanovë, filloi të shtohet numri i nxënësve që interesoheshin nga fshatrat, në lokalet e Bashkësisë Islame (Myftinia e Bashkësisë Islame aktualisht) u hap konvikti për nxënësit shqiptarë.19 Gjithashtu vlen të theksohet fakti se arsimi shqip pas Kumanovës ishte përhapur edhe nëpër fshatra. Në vitin 1945 do të fillojnë dy klasë në fshatin Mateç. Mësimi zhvillohej në ndërtesën e mektebit. Ndërkohë në fshatin Ramanli do të fillojë punën klasa e parë në gjuhën shqipe në mektebin e xhamisë.20 Si përfundim, mund të thuhet se institucionet fetare siç është xhamia dhe mektebi kanë luajtur një rol të rëndësishëm në Kumanovë dhe rrethinën e saj, në ngritjen e vetëdijes fetare dhe kombëtare. Kanë qenë dhe vazhdojnë të ishin në shërbim të popullatës dhe për popullatën. Krahas vlerës shpirtërore dhe fetare kanë lënë gjurmë të pashlyeshme edhe në historinë e procesit edukativoarsimor. Si të tilla kanë zënë vendin meritor në historinë e popullatës së këtyre trojeve. Për shkak të rolit dhe rëndësisë së tyre, konflikti i armatosur i 2001-it në Maqedoni, shpalosi anën tjetër të medaljes; e gjithë bota e pa vandalizmin dhe granatimin e pamëshirshëm të këtyre institucioneve nga ana e forcave të armatosura qeveritare.21 19. Po aty, 58. 20. Po aty, 53. 21. Shiko: Plagët e pavdekshmërisë, Shkup, 2002, 23-24. 69

Histori

Kontributi i Hoxhë Kadri Prishtinës në mbrojtjen e tërësisë së tokave shqiptare Mr. Qemajl Morina Fakulteti i Studimeve Islame-Prishtinë

Abstrakt Prijësit fetarë shqiptarë dhe përfaqësuesit intelektualë të tre besimeve më të mëdha të Shqipërisë u përfshinë në luftën për pavarësinë e Shqipërisë, e cila u arrit formalisht më 28 nëntor 1912. Kontribut të veçantë në këtë aspekt dhanë edhe prijësit fetarë të besimit islam, të cilët nuk e patën të lehtë të kyçen në këtë proces, sepse ata duhet tu kundërviheshin shtetit, i cili deri pak kohë më parë kishte përfaqësuar interesat e tyre, sepse shqiptarët me pozitën e tyre në shtetin osman kishin qenë pjesëmarrës në strukturat më të larta të tij: mbi 36 sadri azemë (kryeministra), ministra, valinj, komandantë ushtarakë, shejhul islam etj. Në mesin e këtyre personaliteteve bën pjesë edhe Hoxhë Kadri Prishtina, i cili më mirë se çdokush tjetër mishëron lidhjen në mes Shqipërisë dhe Kosovës. Ai u lind në Kosovë, ku edhe kaloi një pjesë të rinisë, kurse në Shqipëri kaloi pjesën tjetër të jetës deri në vdekje.

P

rijësit fetarë shqiptarë dhe përfaqësuesit intelektualë të tre besimeve më të mëdha të Shqipërisë u përfshinë në luftën për pavarësinë e Shqipërisë, e cila u arrit formalisht më 28 nëntor 1912.1 Me këtë rast nuk mund të lëmë pa përmendur aspektin kryesor, se po të mos ishin 1. Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiranë, 1985, f. 1044. 70

intelektualët më të mirë të tre besimeve mysliman, katolik dhe ortodoks, po të mos ishin përfshirë në rilindjen e Shqipërisë, që e filloi aktivitetin e saj kryesisht pas vitit 1878 me përpjekjet e Abdyl Frashërit dhe të patriotëve shqiptarë për çlirimin e popullit shqiptar dhe trojeve të tij nga Porta e Lartë si dhe nga lakmitë grabitqare të fqinjëve, pavarësia e Shqipërisë nuk do të bëhej

Histori

u lind në Kosovë, ku edhe kaloi një pjesë të rinisë, kurse në Shqipëri kaloi pjesën tjetër të jetës deri në vdekje. Në Shqipëri, ai zhvilloi pjesën më të gjatë të aktivitetit të tij politik, i cili kishte tre synime kryesore:

realitet, njëqind vjetorin e së cilës po e festojmë në këtë vit.

Kontribut të veçantë në këtë aspekt dhanë edhe prijësit fetarë të besimit islam, të cilët nuk e patën të lehtë të kyçen në këtë proces, sepse ata duhet tu kundërviheshin shtetit, i cili deri pak kohë më parë kishte përfaqësuar interesat e tyre, sepse shqiptarët me pozitën e tyre në shtetin osman kishin qenë pjesëmarrës në strukturat më të larta të tij: (mbi 36 sadri azemë (kryeministra), ministra, valinj, komandantë ushtarakë, shejhul islam etj.) Në mesin e këtyre personaliteteve bën pjesë edhe Hoxhë Kadri Prishtina, i cili më mirë se çdokush tjetër mishëron lidhjen në mes Shqipërisë dhe Kosovës. Ai

I pari: forcimin dhe demokratizimin e shtetit shqiptar, sepse pa njĂ« shtet tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m dhe tĂ« fuqishĂ«m shqiptar nuk kishte mundĂ«si tĂ« ketĂ« njĂ« KosovĂ« tĂ« lirĂ«. I dyti: çlirimin e KosovĂ«s dhe trojeve tjera shqiptare nga okupimi sllavo-grek, pĂ«r ta realizuar atĂ«, ai themeloi “Komitetin pĂ«r mbrojtjen e KosovĂ«s”. I treti: ruajtjen e identitetit kombĂ«tar dhe fetar tĂ« shqiptarĂ«ve, pĂ«r çka nxori revistĂ«n “Udha e s’VĂ«rtetĂ«s”. Jeta dhe vepra e HoxhĂ« Kadri PrishtinĂ«s HoxhĂ« Kadriu Ă«shtĂ« biri i Lutfullahut, i cili kishte nĂ«ntĂ« fĂ«mijĂ«. NĂ« vitin 1878, vit i shĂ«nuar nĂ« historinĂ« e kombit tonĂ«, Lutfullahut i lindi djali i parafundit, Kadriu. Ishte viti i ngjarjeve tĂ« mĂ«dha, qĂ« synonin pikĂ«n kulmore tĂ« Rilindjes shqiptare. Kadriu i vogĂ«l u mĂ«kĂ«mb e hodhi shtat sĂ« bashku me ato ngjarje dramatike tĂ« Atdheut, tĂ« cilat i mbetĂ«n nĂ« kujtesĂ« tĂ« pashlyera pĂ«r tĂ«rĂ« jetĂ«n2. 2. Eqber Skendi, HoxhĂ« Kadriu (Kadri Prishtina), PrishtinĂ«, 1992, f. 9. 71

Histori

PĂ«rgatitja shkollore NĂ« vitin 1885, kur Kadriu arriti moshĂ«n pĂ«r shkollĂ«, i ati e dĂ«rgoi nĂ« shkollĂ«n fillore turke tĂ« PrishtinĂ«s. ShkollĂ«n fillore dhe plotore tĂ« qytetit e kreu me sukses. Duke e parĂ« etjen e birit pĂ«r tĂ« mĂ«suar, i ati e regjistroi nĂ« gjimnazin turk tĂ« Shkupit. Edhe nĂ« Shkup Kadriu u dallua midis shokĂ«ve pĂ«r zgjuarsinĂ« e tij dhe la mbresa te mĂ«suesit. Zelli i Kadriut pĂ«r tĂ« mĂ«suar e shtyri Lutfullahun tĂ« mendonte mirĂ« pĂ«r tĂ« ardhmen e birit. Djalit i duhej krijuar mundĂ«sia qĂ« tĂ« vazhdonte shkollimin mĂ« tutje. Kjo ishte porosia e shokĂ«ve dhe e mĂ«suesve pĂ«r tĂ« birin. NĂ« atĂ« kohĂ«, profesioni i mĂ«suesit si dritĂ«dhĂ«nĂ«s i kombit, ishte njĂ« dĂ«shirĂ« e flaktĂ« e tĂ« gjithĂ« atdhetarĂ«ve, prandaj dhe Lutfullahu tĂ« birin e regjistroi nĂ« “Daru-tTedris”, shkollĂ« e lartĂ« pedagogjike nĂ« Stamboll3. PĂ«r dy vjet rresht ai doli i shkĂ«lqyeshĂ«m nĂ« shkollĂ«n e lartĂ« pedagogjike dhe mori diplomĂ«n. Ai mĂ«soi pedagogji, psikologji, histori, letĂ«rsi etj. Por, pĂ«r Kadriun kjo shkollĂ« dyvjeçare qe gjysmake. Ai donte tĂ« vazhdonte mĂ« tej nĂ« kĂ«tĂ« degĂ«, por nuk iu dha mundĂ«sia. MegjithĂ«kĂ«tĂ«, u regjistrua nĂ« MedresenĂ« Islame tĂ« Fatihut nĂ« Stamboll. Atje, pĂ«rveç shkencave 3. Jup Kastrati, HoxhĂ« Kadriu (me rastin e 40 vjetorit tĂ« vdekjes), Buletin i ILPSH. Nr. 3, ShkodĂ«r 1965, f. 435. 72

islame, mĂ«soi gjuhĂ«n arabe dhe persishten. Edhe kĂ«tĂ« shkollĂ« e mbaroi me sukses tĂ« shkĂ«lqyeshĂ«m. MĂ« 1903, nĂ« moshĂ«n 25-vjeçare, u regjistrua pĂ«r tĂ« marrĂ« provimet e drejtĂ«sisĂ« me korrespondencĂ« dhe mĂ« 1904 i mbaroi ato, duke marrĂ« gradĂ«n shkencore “Profesor’’4. Formimi patriotik GjatĂ« kohĂ«s sa vazhdonte studimet nĂ« Stamboll, ai u fut nĂ« klubet patriotike, qĂ« qenĂ« krijuar atje. Dhe krijoi lidhje tĂ« ngushta me atdhetarĂ« shqiptarĂ«. Takimet dhe bisedat qĂ« zhvillonte me ta, ndikuan nĂ« formimin e tij atdhetar tĂ« mĂ«tejshĂ«m, pĂ«r tĂ« kapur mĂ« kryesoren ndĂ«r hallkat e atdheut. PatriotĂ«t paraprijĂ«s i quajti mĂ«sues tĂ« tij, kurse dijet qĂ« pĂ«rfitoi prej tyre, i vlerĂ«soi si universitet mĂ« vete. Ai recitonte e komentonte me pasion veprat e bashkatdhetarĂ«ve, si tĂ« Samiut, Naimit, Pashko VasĂ«s, HoxhĂ« Tahsinit etj. PĂ«r njĂ« kohĂ« ai u bĂ« njĂ« ndĂ«r veprimtarĂ«t mĂ« tĂ« flaktĂ« nĂ« rrethet patriotike shqiptare tĂ« Stambollit. TanimĂ«, nĂ« shenjĂ« respekti, ata filluan ta thĂ«rrisnin “Hoxha” (qĂ« nĂ« gjuhĂ«n persiane do tĂ« thotĂ« “i ditur”, “i mĂ«suar”, “profesor”).NĂ« atĂ« kohĂ« ai zotĂ«ronte mirĂ« frĂ«ngjishten, turqishten, arabishten, persishten, e mĂ« vonĂ« edhe gjermanishten. 4. Eqber Skendi, HoxhĂ« Kadriu (Kadri Prishtina), PrishtinĂ«, 1992, f. 14.

Histori

NĂ« prill 1904, policia hyn nĂ« shtĂ«pinĂ« e HoxhĂ« Kadriut dhe mbasi kontrollon dhomĂ«n ku banonte, e arreston me pretekstin se vepronte kundĂ«r interesave tĂ« pushtetit turk, dhe e dĂ«rgon pĂ«r tĂ« vuajtur dĂ«nimin nĂ« burgun e politikanĂ«ve, nĂ« Jedikule5, ku e priste fati i keq i dhjetĂ«ra patriotĂ«ve tĂ« tjerĂ« shqiptarĂ«. Nga kushtet e vĂ«shtira, gjatĂ« pesĂ« viteve, sa qĂ«ndronte nĂ« burg, HoxhĂ« Kadriu u sĂ«mur, mori tuberkulozin e eshtrave, prandaj iu desh tĂ« bĂ«nte amputimin e kĂ«mbĂ«s mbi gju. NĂ« sajĂ« tĂ« intervenimit tĂ« shokĂ«ve tĂ« tij, HoxhĂ« Kadriu lirohet nga burgu mĂ« 1908, dhe kthehet nĂ« PrishtinĂ«. Ende pa u çmallur mirĂ« me familjen, pushteti turk e ktheu nĂ« Turqi, me motivacion se “qenka liruar gabimisht”. Internohet pĂ«rsĂ«ri nĂ« Turqi, por kĂ«saj radhe nĂ« qytetin Tokat6. Internimi i tij nĂ« Turqi s’e mposhti dot idealin qĂ« kishte pĂ«r tĂ« realizuar synimet e tij kombĂ«tare. Me fitoren e Revolucionit Xhonturk, HoxhĂ« Kadriu u gjend nĂ« liri, kurse mĂ« 1913, sĂ« bashku me tĂ« gjithĂ« kundĂ«rshtarĂ«t e tjerĂ«, edhe ky u internua. Papritur, nĂ« dhjetor 1913, ata morĂ«n vendimin pĂ«r largimin nga Turqia tĂ« gjithĂ« njerĂ«zve qĂ« propagandonin kundĂ«r PerandorisĂ« Osmane. NĂ« fund tĂ« dhjetorit 1913, HoxhĂ« Kadriun e hipĂ«n me forcĂ« nĂ« njĂ« vapor austro-hungarez pĂ«r ta nxjerrĂ« jashtĂ« territori tĂ« TurqisĂ«. Pas njĂ« udhĂ«timi tĂ« gjatĂ«, duke u ndalur 5. Po aty, f. 16. 6. Po aty, f. 23.

nĂ« PalestinĂ«, Egjipt, Rumani e Austri, ai arriti nĂ« DurrĂ«s. Kthimi nĂ« ShqipĂ«ri MĂ« 1914 HoxhĂ« Kadriu kthehet nĂ« ShqipĂ«ri dhe vendoset nĂ« ShkodĂ«r. Aty u lidh me veprimtarinĂ« qĂ« zhvillonin patriotĂ«t shqiptarĂ« mu nĂ« atĂ« kohĂ« kur lakmitĂ« e shteteve fqinje pĂ«r ta copĂ«tuar ShqipĂ«rinĂ« ishin mĂ« tĂ« mĂ«dha se asnjĂ«herĂ« mĂ« parĂ«. Si vendbanim, HoxhĂ« Kadriu zgjodhi ShkodrĂ«n, por syrin e zemrĂ«n, sigurisht, i kishte nĂ« KosovĂ«n e pushtuar e tĂ« martirizuar. Prandaj, ai donte tĂ« ishte sa mĂ« afĂ«r saj. NĂ« ato vite ai shkruante: “... Jam i lidhur aq fort qĂ« edhe larg saj tĂ« gjendem, shpirti dhe zemra ime do tĂ« jenĂ« nĂ« ShkodĂ«r. Prandaj dĂ«shiroj qĂ« Shkodra t’i afrohet flakĂ«s sĂ« zjarrit tĂ« dashtunisĂ« tĂ« atdheut dhe tĂ« kombit dhe tĂ« ngrohet pra nĂ« kĂ«tĂ« zjarr. Zakonet prapanike, fanatizmat fetare, frymĂ«zimet fantastike tĂ« mos pengojnĂ« ndriçimin e mendjes dhe ngritjen e nivelit arsimor. NĂ« ShkodĂ«r mĂ« kanĂ« lindur edhe mĂ« janĂ« shfaqur dĂ«shirat e mija, qĂ« Shkodra kundĂ«r rrymave politike dhe propagandave tĂ« dĂ«shmonte tĂ« mos e humbasin ngjyrĂ«n kombĂ«tare dhe pĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim tĂ« ketĂ« gazeta, revista dhe disa shkolla qĂ« tĂ« pĂ«rparojĂ« gjuha e jonĂ«. NĂ« kohĂ«ra tĂ« afĂ«rta dhe tĂ« largĂ«ta tĂ« fatkeqĂ«sive, Shkodra ka qenĂ« streha dhe krahu i kombit tonĂ«â€7. 7. Po aty, f. 29. 73

Histori

GjatĂ« qĂ«ndrimit tĂ« ushtrisĂ« austriake nĂ« ShkodĂ«r, njĂ« ditĂ« komisari i jashtĂ«zakonshĂ«m, Moiso Krajli, e kishte thirrur HoxhĂ« Kadriun dhe, pas njĂ« bisede tĂ« gjatĂ«, i propozonte tĂ« punonte nĂ« ofiqet mĂ« tĂ« larta ku tĂ« dĂ«shironte dhe ia numĂ«roi me radhĂ« :”Kryemyfti, drejtues i pĂ«rgjithshĂ«m i arsimit ose i drejtĂ«sisĂ«â€. HoxhĂ« Kadriu i refuzoi ofertat e propozuara, pasi, siç deklaroi, e kishte kuptuar se politika e AustrisĂ« ishte kundĂ«r “independencĂ«s sĂ« ShqipĂ«risĂ«â€. Sipas tij, kĂ«to poste ishin larg nga ideali pĂ«r tĂ« cilin luftonte. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye ai preferoi tĂ« punonte si avokat i thjeshtĂ« e jo tĂ« ishte nĂ« shĂ«rbim tĂ« okupatorit tĂ« vendit tĂ« tij. Komiteti “Mbrojtja KombĂ«tare e KosovĂ«s” Edhe pse Komiteti emĂ«rtohej “Mbrojtja KombĂ«tare e KosovĂ«s8”, pĂ«rvoja tregon se udhĂ«heqĂ«sit, anĂ«tarĂ«t e tij kishin pĂ«r qĂ«llim mbrojtjen, pavarĂ«sinĂ« dhe integritetin e shtetit shqiptar dhe se ata ishin pĂ«rfaqĂ«sues tĂ« vĂ«rtetĂ« tĂ« mbarĂ« kombit shqiptar. PĂ«r ta ishte i dashur dhe i shtrenjtĂ« çdo cep i atdheut, prandaj u pĂ«rpoqĂ«n njĂ« lloj pĂ«r paprekshmĂ«rinĂ« e çlirimin e ShkodrĂ«s, tĂ« VlorĂ«s, tĂ« Korçës, tĂ« KosovĂ«s dhe tĂ« gjitha trojeve shqiptare. 8. Lush Culaj, Komiteti mbrojtja kombĂ«tare e KosovĂ«s (1918-1924), PrishtinĂ«, 1997. 74

Mbarimi i LuftĂ«s sĂ« ParĂ« BotĂ«rore pĂ«rsĂ«ri shtroi para popullit tonĂ« problemin e ekzistencĂ«s sĂ« shtetit tĂ« pavarur shqiptar. NĂ« kĂ«to kushte rritet lĂ«vizja pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar vendin nga copĂ«timi i ri dhe pĂ«r bashkimin kombĂ«tar, kĂ«shtu qĂ« mĂ« 7 nĂ«ntor 1918 u formua komiteti “Mbrojtja KombĂ«tare e KosovĂ«s”9 i cili pati si organ tĂ« vetin gazetĂ«n “Populli”, qĂ« u botua nĂ« ShkodĂ«r nga 18 janar 1919 deri mĂ« 27 gusht 1920. Gazeta kishte kryeredaktor atdhetarin vlonjat, Salih Nivica. Ajo u ngrit fuqimisht nĂ« mbrojtje tĂ« tĂ« drejtave kombĂ«tare, kundĂ«r planeve hegjemoniste tĂ« shteteve fqinje, dhe projekteve qĂ« hartonte Konferenca e Paqes nĂ« dĂ«m tĂ« tĂ«rĂ«sisĂ« dhe tĂ« pavarĂ«sisĂ« sĂ« ShqipĂ«risĂ«. Ky objektiv i Komitetit mĂ« sĂ« miri shihet nga proklamata e janarit tĂ« vitit 1919, nĂ« tĂ« cilĂ«n shprehet qĂ«ndrimi ndaj politikĂ«s italiane dhe franceze nĂ« ShqipĂ«ri, ku nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« qartĂ« thuhet se: “qĂ«llimi i tij kryesor Ă«shtĂ« tĂ« vendosĂ« njĂ« ShqipĂ«ri independente, tĂ« pĂ«rjashtuar nga çdo lloj protektorati, tĂ« çlirojĂ« KosovĂ«n e ta bashkojĂ« me ShqipĂ«rinĂ« dhe se do tĂ« kundĂ«rshtojĂ« cilindo qĂ« do t’i kundĂ«rvihet kĂ«tij qĂ«llimi”. Komiteti “Mbrojtja KombĂ«tare e KosovĂ«s”, qĂ« drejtohej nga Hoxha Kadriu, luftonte jo vetĂ«m pĂ«r njĂ« ShqipĂ«ri tĂ« pavarur, por edhe pĂ«r shpĂ«timin e KosovĂ«s nga okupimi serb. Ai bĂ«ri njĂ« sĂ«rĂ« protestash 9. Po aty, f. 39.

Histori

para Lidhjes sĂ« Kombeve kundĂ«r kolonizimit e serbizimit tĂ« KosovĂ«s nga KrajlĂ«t e SerbisĂ«. KĂ«shtu, nĂ« shtator tĂ« vitit 1924, komiteti “Mbrojtja KombĂ«tare e KosovĂ«s”, me udhĂ«zimet e Hoxha Kadriut, dĂ«rgoi nĂ« GjenevĂ« njĂ« delegacion qĂ« tĂ« protestonte pranĂ« Lidhjes sĂ« Kombeve kundĂ«r barbarizmave tĂ« qarqeve shoviniste serbe nĂ«pĂ«r KosovĂ«. Delegacionin e pĂ«rbĂ«nin: Hasan Prishtina, Bajram Curri dhe Bedri Pejani, tĂ« cilĂ«t paraqitĂ«n protestĂ«n. NĂ« tĂ«, pĂ«rveç tĂ« tjerash, thuhej: “...ky regjim hekuri, zjarri e grabitjeje pĂ«rbĂ«n shkakun kryesor tĂ« njĂ« emigrimi nĂ« masĂ« tĂ« popullsisĂ« shqiptare drejt TurqisĂ«, emigrim ky qĂ« bĂ«het nĂ« kushte tĂ« tmerrshme e qĂ« kushton jetĂ«n qindra familjeve dhe pjesa tjetĂ«r, qĂ« mbeten, dĂ«nohen me njĂ« mjerim tĂ« pashĂ«rueshĂ«m.... mjafton me dijtĂ« se pĂ«r mija krime tĂ« bĂ«ra nĂ« mes ditĂ«s asnjĂ« nuk Ă«shtĂ« ndjekĂ« nga gjyqet... ËshtĂ« vendi i vetĂ«m nĂ« botĂ«, ku mund tĂ« vriten njerĂ«zit nĂ« prani tĂ« gjyqtarĂ«ve qĂ« heshtin”10. HoxhĂ« Kadriu e urrente diplomacinĂ« evropiane, e cila me hipokrizinĂ« e saj merrte nĂ«pĂ«r kĂ«mbĂ« tĂ« drejtat e popujve tĂ« vegjĂ«l. KĂ«shtu, ky atdhetar i flaktĂ«, qĂ« ishte njĂ« nga figurat mĂ« tĂ« ndritura tĂ« lĂ«vizjes KombĂ«tare tĂ« KosovĂ«s, me themelimin e komitetit nĂ« fjalĂ«, mori pĂ«rsipĂ«r njĂ« barrĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«, tĂ« 10. Jup Kastrati, HoxhĂ« Kadriu, kumtesĂ« (me rastin e 40-vjetorit tĂ« vdekjes), f. 439.

vĂ«shtirĂ« dhe delikate. KĂ«tĂ« barrĂ« ai e mbajti deri nĂ« vdekje, me besim tĂ« patundur nĂ« fitore. Ky komitet, qĂ«llim kryesor kishte çlirimin e KosovĂ«s dhe ribashkimin e saj me ShqipĂ«rinĂ«. KĂ«shtu shkruante edhe vet HoxhĂ« Kadriu: “Komiteti ynĂ« ka pĂ«r qĂ«llim themelor bashkimin e kombit”. Kjo del e qartĂ« qĂ« nĂ« nenin e parĂ« tĂ« programit ku thuhej: “Me i dalĂ« zot vetsundimit e tĂ«rĂ«sisĂ« tokĂ«sore tĂ« ShqipĂ«risĂ«â€. PĂ«r tĂ« arritur kĂ«tĂ« qĂ«llim e nĂ« mbĂ«shtetje tĂ« nenit 1 u pĂ«rcaktua rruga qĂ« duhej tĂ« ndiqej. NĂ« nenin 2 thuhej: “Me pĂ«rdorur çdo mjet pĂ«r me i librue (çliruar) KosovĂ«n e DibrĂ«n e çdo vend ku flitet shqip e me i bashkue nĂ« sundim tĂ« ShqipnisĂ« LirĂ«â€11 Komiteti pĂ«r “Mbrojtjen KombĂ«tare tĂ« KosovĂ«s”, pĂ«rveç aktivitetit diplomatik nĂ« zgjidhjen e çështjes kombĂ«tare, u drejtohej popullit me anĂ« tĂ« proklamatave pĂ«r aksione luftarake, kĂ«shtu shohim nĂ« njĂ« apel drejtuar popullit nĂ« gusht tĂ« vitit 1919 se koha kishte treguar se “nuk ka mĂ« njerĂ«zi e drejtĂ«si dhe se fjalĂ«n e mbrame do ta thotĂ« pushka besnike e shqiptarit”. HoxhĂ« Kadriu disa herĂ« ishte zgjedhur deputet nĂ« parlamentin shqiptar dhe kishte kryer funksionin e ministrit tĂ« drejtĂ«sisĂ«. Pas sa e sa vuajtjesh tĂ« rĂ«nda 11. Hasan Prishtina, “PĂ«rmbledhje dokumentesh”, 1908- 1934, TiranĂ« 1983, f. 175. 75

Histori

shĂ«ndetĂ«sore, nĂ« moshĂ«n 47-vjeçare, mĂ« 20 janar 1925 kaloi nĂ« botĂ«n e amshueshme, atdhetari i madh, burrĂ«shteti, juristi nĂ« zĂ«, organizatori i drejtĂ«sisĂ« shqiptare, publicisti i njohur, “babai i KosovĂ«s”, guximtari dhe njĂ«ri nga promotorĂ«t kryesorĂ« tĂ« mendimit politik shqiptar. DitĂ«n qĂ« vdiq HoxhĂ« Kadriu, nga Kosova shkruanin: “Lajmi i vdekjes sĂ« HoxhĂ«s sonĂ«, Kadri efendiut, babai i tĂ« gjithĂ« kosovarĂ«ve dhe sidomos mbĂ«shtetja e tĂ« gjithĂ« idealistĂ«ve kosovarĂ«....na pikĂ«lloi dhe na hidhĂ«roi zemrat....vdekja e tĂ« ndjerit HoxhĂ« nuk Ă«shtĂ« dhembje pikĂ«lluese vetĂ«m pĂ«r familjen e tij, por Ă«shtĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« ShqipĂ«rinĂ«. Po sidomos pĂ«r kosovarĂ«t Ă«shtĂ« njĂ« humbje e madhe qĂ« s’mund tĂ« zĂ«vendĂ«sohet”. Me gjithĂ« pĂ«rpjekjet e shumta, HoxhĂ« Kadri Prishtina nuk mundi ta realizojĂ« Ă«ndrrĂ«n e tij qĂ« ta shohĂ« KosovĂ«n tĂ« pavarur, por ai trasoi rrugĂ«n pĂ«r gjeneratat e mĂ«vonshme. IdetĂ« islame tĂ« HoxhĂ« Kadriut nĂ« revistĂ«n “Udha e s’VĂ«rtetĂ«s” NĂ« dallim nga bashkĂ«kohĂ«sit e tjerĂ« prej dijetarĂ«ve islamĂ«, HoxhĂ« Kadriu pati fat mĂ« tĂ« mirĂ«. PĂ«r veprimtarinĂ« patriotike tĂ« tij Ă«shtĂ« shkruar si nĂ« HistorinĂ« e ShqipĂ«risĂ«, ashtu edhe nĂ« Fjalorin Enciklopedik Shqiptar12, janĂ« organizuar sesione shkencore dhe janĂ« botuar mjaft artikuj nĂ« shtypin tonĂ«, qoftĂ« nĂ« 12. TiranĂ«, 1985, f. 386. 76

ShqipĂ«ri13, KosovĂ«14, a nĂ« diasporĂ«. NĂ« shumicĂ«n e shkrimeve tĂ« lartpĂ«rmendura nuk Ă«shtĂ« hulumtuar njĂ« segment tejet i rĂ«ndĂ«sishĂ«m i veprimtarisĂ« sĂ« HoxhĂ« Kadriut, qĂ« Ă«shtĂ« aspekti Islam i jetĂ«s dhe i veprĂ«s sĂ« kĂ«tij dijetari tĂ« madh. Bile Jup Kastrati, nĂ« kumtesĂ«n e tij me rastin e 40-vjetorit tĂ« vdekjes shkruan: “Hoxha Kadriu vĂ«rtet studioi pĂ«r fe, por kurrĂ« nuk qe fanatik. CeremonitĂ« fetare pĂ«r tĂ« nuk kishin rĂ«ndĂ«si. Urrente ndasitĂ« fetare dhe punoi pĂ«r bashkimin e popullit”. Po ashtu, Eqber SkĂ«ndi nĂ« monografinĂ« e tij tĂ« cituar mĂ« parĂ« (qĂ« ka 216 faqe), revistĂ«s “Udha e s’VĂ«rtetĂ«s” i kushton vetĂ«m pesĂ« faqe. Por, kjo nuk Ă«shtĂ« pĂ«r t’u habitur, kur dihet se gjatĂ« kohĂ«s sĂ« monizmit, edhe historia tek ne ishte 13. TiranĂ«, 1984, vĂ«ll. 3 f. 165. - Jup Kastrati, HoxhĂ« Kadriu, kumtese me rastin e 40 vjetorit te vdekjes. - Zamir Shtylla, Rreth krijimit tĂ« veprimtarisĂ« sĂ« Komitetit MKK, Studime Historike, 1968, nr. 3, f. 434. - Komiteti “Mbrojtja KombĂ«tare e KosovĂ«s” (pĂ«rmbledhje kumtesash), TiranĂ«, 2004. 14. ShkĂ«ndija, Hoxha Kadriu-atdhetar dhe demokrat i shquar (me rastin e 65 vjetorit tĂ« vdekjes), f. 6. -Bujku, Diplomat e dhe luftĂ«tar pĂ«r çështje kombĂ«tare ( me rastin e 70 vjetorit te vdekjes), 20 janar 1995. - Mr. Lush Culaj, Komiteti mbrojtja kombĂ«tare e KosovĂ«s (1918-1924), PrishtinĂ«, 1997. - Eqber Skendi, HoxhĂ« Kadriu (Kadri Prishtina), PrishtinĂ«, 1992. - Qemajl Morina, HoxhĂ« Kadri Prishtina mendimtar islam, PrishtinĂ«, 2000.

Histori

e ideologjizuar deri nĂ« atĂ« masĂ«, saqĂ« fare pak pĂ«rkonte me realitetin. Po kjo ndodhi edhe me HoxhĂ« Kadriun tonĂ«. Fakti qĂ« drejtori i policisĂ« austriake nĂ« ShkodĂ«r, pĂ«r shkak tĂ« qĂ«ndrimit dinjitoz tĂ« HoxhĂ« Kadriut ndaj okupimit tĂ« AustrisĂ«, e kishte thirrur nĂ« bisedĂ« dhe i qe drejtuar me fjalĂ«t: “Ju, HoxhĂ« Kadriu, po merreni me propagandĂ«n e panislamizmit dhe po krijoni njĂ« bashkim midis myslimanĂ«ve”. NĂ« asnjĂ« shkrim qĂ« kemi pasur rastin tĂ« lexojmĂ«, nuk Ă«shtĂ« pĂ«rmendur fare kjo çështje. NĂ« kohĂ«n kur HoxhĂ« Kadriu punonte nĂ« ShkodĂ«r si avokat i thjeshtĂ«, kishte menduar tĂ« nxirrte njĂ« revistĂ« mujore, nĂ« tĂ« cilĂ«n tĂ« shprehte pikĂ«pamjet e tij islame. Pasi mori leje nga pĂ«rlimtarja (bashkia) e ShkodrĂ«s dhe nĂ« marrĂ«veshje me shtypshkronjĂ«n “Ora”, vendosi tĂ« botonte nĂ« ShkodĂ«r revistĂ«n e tij mujore me titull “Udha e s’VĂ«rtetĂ«s”. Si nga titulli i revistĂ«s, ashtu edhe nga pĂ«rmbajtja e shkrimeve nĂ« tĂ«, del e qartĂ« se ishte e pranishme fryma Islame15 nĂ« jetĂ«n dhe veprat e HoxhĂ« Kadriut, tĂ« cilat do tĂ« trajtohen edhe nĂ« revistĂ«n e tij me vĂ«rtetĂ«sinĂ« dhe sinqeritetin, me tĂ« cilin ishte gatuar jeta e tij. NĂ«n titullin e revistĂ«s vinte motoja:”KĂ«rkimi i sĂ« vĂ«rtetĂ«s Ă«shtĂ« e drejta e mendjes”. Revista “Udha e s’VĂ«rtetĂ«s”ishte, siç deklaronte HoxhĂ« Kadriu, fletore

fetaro-politiko-letrare. NĂ« fakt ai tribunĂ«n e revistĂ«s e pĂ«rdori pĂ«r t’i demaskuar disa tĂ« pavĂ«rteta, tĂ« cilat kohĂ« pas kohe plasoheshin nĂ« shtypin shqiptar tĂ« asaj kohe nĂ« dĂ«m tĂ« fesĂ« Islame. Ai kĂ«tĂ« mĂ« sĂ« miri e shpreh nĂ« “ParathĂ«nie” tĂ« numrit tĂ« parĂ« tĂ« revistĂ«s sĂ« tij16. Ashtu siç Ă«shtĂ« traditĂ« te dijetarĂ«t myslimanĂ«, pas parathĂ«nies fillon me “Bismil-lahir-rrahmanir-rahim”, pastaj e falĂ«nderon “TĂ« madhin Zot qĂ« premtoj pĂ«r popullin shqiptar tĂ« shkruajĂ« e tĂ« kĂ«ndojĂ« ky nĂ« gjuhĂ«n e vet amtare edhe tĂ« gĂ«zojĂ« lirinĂ« e pavarĂ«sinĂ« e vet”. Pastaj i pĂ«rcjell “salatet” dhe “selamet” “Muhamed Mustafas, ma tĂ« mbramit Pejgamber nĂ« fytyrĂ« tĂ« tokĂ«s, qĂ« pranojĂ« nĂ« vathĂ« tĂ« vetin shumicĂ«n e madhe tĂ« shqiptarĂ«ve”. “ËshtĂ« e qartĂ« se kleri mysliman ka dhĂ«nĂ« njĂ« kontribut tĂ« veçantĂ« pĂ«r ekzistencĂ«n e popullit dhe kombit shqiptar. NĂ« pĂ«rpjekjet dhe nĂ« luftĂ«n e tij tĂ« gjatĂ« pĂ«r ruajtjen identitetit kombĂ«tar ai ka marrĂ« pjesĂ« nĂ« tĂ« gjitha ngjarjet me karakter historik dhe politik dhe do ta vĂ«mĂ« re se prania e klerikĂ«ve myslimanĂ« Ă«shtĂ« kudo e pashmangshme. Mund tĂ« fillosh nga Hoxha Tahsini i madh – erudit e tĂ« vazhdohet me mĂ« tej me Daut efendi Boriçin (nĂ« Lidhjen e Prizrenit), me Hafiz Ibrahim Shkupin (nĂ« Kongresin e Manastirit), me myfti Vehbi DibrĂ«n

15. Qemajl Morina, HoxhĂ« Kadri Prishtina – mendimtar islam, PrishtinĂ«, 2000, f. 17.

16. Udha e s’VertetĂ«s, nr. 1, vjeti i I-rĂ«, tetuer 1923, ShkodĂ«r 1923, f. 2-3. 77

Histori

e Sheh Ahmet Pazarin (nĂ« shpalljen e pavarĂ«sisĂ« mĂ« 1912 dhe ngritjen e flamurit), me Hafiz Ali Korçën dhe Ismail Ndroçin (nĂ« Kongresin e DurrĂ«sit mĂ« 1918) me Mytesim KĂ«lliçin (nĂ« Kongresin e vitit 1920) etj.”, shkruan Pirro Prifti kĂ«to ditĂ« nĂ« artikullin e tij me titull: “Kleri shqiptar – vendimtar nĂ« PavarĂ«sinĂ« e ShqipĂ«risĂ«â€.17 ShqipĂ«ria nĂ« 100 vjetorin e saj mbetet e pĂ«rçarĂ« politikisht. Kosova vetĂ«m katĂ«r vite mĂ« parĂ«, pas shumĂ« peripecive dhe krajatave mundi tĂ« arrijĂ« pavarĂ«sinĂ« e saj. NdĂ«rkohĂ«, qĂ« shqiptarĂ«t e tjerĂ« vazhdojnĂ« tĂ« jetojnĂ«

me statusin e pakicave në trojet e tyre etnike, në shtetet përreth Shqipërisë. Kjo ishte e natyrshme, sepse nuk patëm një shtet të fuqishëm shqiptar gjatë njëqind vjetshit të kaluar. Andaj, në epokën e globalizmit mund të triumfojnë vetëm të fuqishmit. Për një të ardhme më të mirë lypset që spektri politik shqiptar, si në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi dhe në Luginën e Preshevës të jetë unik dhe interesat shtetërore dhe kombëtare të jenë mbi ato personale dhe partiake. Vetëm si të këtillë do të jemi të denjë për respekt nga populli ynë, por edhe nga popujt e tjerë.

17. “Sot news”, 8 korrik 2012.

Ulur në mes: Hoxhë Kadri Prishtina me një grup patriotësh, Shkodër 1918.

78

Shkenca komunikimi

Liria e shprehjes Redi Shehu

Abstrakt ËshtĂ« pak e vĂ«shtirĂ« tĂ« argumentosh faktin, se liria si koncept duhet tĂ« qĂ«ndrojĂ« e shkĂ«putur, apo thĂ«nĂ« ndryshe, e emancipuar nga rendi dhe renditja, nga norma dhe rregulli, pĂ«r sa kohĂ« ajo si kategori merr formĂ« brenda kĂ«tij realiteti. Ne jetojmĂ« nĂ« njĂ« botĂ« ku rendi nĂ« kuptimin kozmologjik Ă«shtĂ« tipari themelor i ekzistencĂ«s. Ai, (rendi) projektohet qĂ« nga makrosfera nĂ« njĂ« kozmos ku rregulli perfekt dhe ligji fizik janĂ« formĂ« e jashtme e mirĂ«mbajtjes, formĂ« vizive e njĂ« realiteti tĂ« cilin brezat tanĂ« kanĂ« luksin ta perceptojnĂ« atĂ«. Ky rend zbret nĂ« formĂ« teleologjike edhe nĂ« ekzistencĂ«n e planetit tonĂ« duke strukturuar jetĂ«n e gjallesave e sendeve.

L

iria e shprehjes Ă«shtĂ« njĂ« e drejtĂ« themelore nĂ« shoqĂ«ritĂ« demokratike. Ajo e merr kĂ«tĂ« atribut nĂ« sajĂ« tĂ« nenit 19 tĂ« DeklaratĂ«s Universale pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut1, nga neni 10 i KonventĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut,2 si dhe nga neni 1. GA Res. 217 A (III), (dhjetor 1948) Neni 19: “Secili ka tĂ« drejtĂ«n e lirisĂ« sĂ« mendimit dhe shprehjes; kjo e drejtĂ« pĂ«rfshin tĂ« drejtĂ«n pĂ«r tĂ« mbartur opinione pa ndĂ«rhyrje dhe tĂ« kĂ«rkojĂ« e marrĂ« informacione dhe ide pĂ«rmes çdo medie pavarĂ«sisht kufijve.” 2. ECHR, Neni 10: “Çdokush ka tĂ« drejtĂ«n e lirisĂ« sĂ« shprehjes... Ushtrimi i kĂ«saj tĂ« drejte mban pĂ«rgjegjĂ«si e detyra dhe mund

19 i KonventĂ«s NdĂ«rkombĂ«tare mbi tĂ« Drejtat Civile dhe Politike3. Por me gjithĂ« kĂ«tĂ« fakt, liria e shprehjes nuk gĂ«zon atributet e njĂ« tĂ« drejte absolute pĂ«r arsye se ajo pĂ«rmban nĂ« vetvete ashtu si detyra tĂ« specifikuara edhe pĂ«rgjegjĂ«si nĂ« raport me shoqĂ«rinĂ«, pĂ«r kĂ«tĂ« arsye ajo i nĂ«nshtrohet ligjĂ«risht terreneve tĂ« jetĂ« subjekt i formaliteteve, kushtĂ«zimeve, shtrĂ«ngimeve apo ndĂ«shkimeve tĂ« parashikuara sipas ligjit nĂ« interes tĂ« sigurisĂ« kombĂ«tare, integritetit territorial dhe sigurisĂ« publike...” 3. ICCPR, Neni 19. 79

Shkenca komunikimi

juridike kufizuese.4 KĂ«shtu ne gjejmĂ« shumĂ« shtete qĂ« kanĂ« hartuar njĂ« kuadĂ«r ligjor kundra gjuhĂ«s sĂ« urrejtjes mbi bazĂ« racore dhe fetare, tĂ« tilla si Gjermania, Kanadaja, Anglia, Franca, Danimarka, Australia, Zelanda e Re, legjislacioni i tĂ« cilave pĂ«r rastin konkret ndalon publikimin e deklarimeve nga tĂ« cilat njĂ« person apo grup njerĂ«zish ndjehen tĂ« diskriminuar pĂ«r arsye tĂ« racĂ«s, ngjyrĂ«s, besimit apo edhe origjinĂ«s etnike.5 NdĂ«rsa kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r Shtetet e Bashkuara, legjislacioni Ă«shtĂ« i pakushtĂ«zuar, i hapur nĂ« lidhje me gjuhĂ«n e urrejtjes duke u mbĂ«shtetur tek Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s amerikane. Meiklejohn, nĂ« analizĂ«n qĂ« i bĂ«n dispozitave tĂ« Amendamentit tĂ« ParĂ« tĂ« KushtetutĂ«s Amerikane, shprehet se ky amendament zanafilloi si zgjidhja pĂ«rfundimtare e problemeve tĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes, por mĂ« vonĂ« u pa njĂ« konflikt i cili doli nĂ« sipĂ«rfaqe mes dy grupimeve tĂ« interesave sociale, konflikt mes promovimit tĂ« fjalĂ«s sĂ« lirĂ« dhe interesit social, i cili dĂ«mtohej nga ushtrimi i saj.6 4. U. N. Human Rights Commitee, (1983). Dispozita tĂ« PĂ«rgjithshme nr. 10. Neni 19: “Liria e Shprehjes”. 5. Waldron, Jeremy, “Why Call Hate Speech Group Libel?” (Pse duhet futur Hate Speech nĂ« grupin e shpifjeve) Harward Law School: Holmes Lectures, 2009. 6. Meiklejohn, Alexander, “Political Freedom” ( Liria Politike) 1960 f. 54-55 (nĂ« kĂ«tĂ« punim autori rreket tĂ« shpjegojĂ« se Amendamenti i ParĂ« nuk arrin tĂ« mbrojĂ« individin dhe lirinĂ« e tij dhe tĂ« sigurojĂ« nĂ« tĂ« 80

NdĂ«rkohĂ« qĂ« promovimi i fjalĂ«s sĂ« lirĂ« gjeti mbĂ«shtetje ligjore, njĂ« gjĂ« e tillĂ« nuk arriti tĂ« shtrihej deri te mbrojtja e vlerave tĂ« dĂ«mtuara pikĂ«risht gjatĂ« ushtrimit tĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes duke u transformuar nĂ« perceptimin e pĂ«rgjithshĂ«m tĂ« njĂ« antagonizmi mes lirisĂ« sĂ« shprehjes dhe interesit publik. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« ka raste kur tĂ« drejtat juridike mund tĂ« pĂ«rplasen, por kjo konsiderohet si pĂ«rjashtim. Ajo qĂ« ndodh nĂ« rastin e pĂ«rplasjes sĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes dhe dĂ«meve qĂ« ajo i shkakton interesit publik Ă«shtĂ« kthimi i njĂ« pĂ«rjashtimi nĂ« rregull tĂ« pĂ«rhershĂ«m, pra njĂ« konflikt juridik jo i pĂ«rkohshĂ«m, por qĂ« ka zĂ«nĂ« rrĂ«njĂ« dhe kĂ«rkon zgjidhje nĂ« çdo situatĂ« sociale. Nga ana tjetĂ«r, Ligji NdĂ«rkombĂ«tar i tĂ« Drejtave tĂ« Njeriut e pajis individin me tĂ« drejtĂ«n e lirisĂ« sĂ« besimit. Kjo liri pĂ«rfshin pasjen e njĂ« feje apo edhe procesin e adoptimit me njĂ« fe tjetĂ«r, gjithashtu edhe tĂ« drejtĂ«n e praktikimit tĂ« kĂ«tij besimi nĂ« hapĂ«sirat e shoqĂ«risĂ«. Por, pavarĂ«sisht kĂ«saj, ky ligj nuk e merr nĂ« konsideratĂ« pĂ«rjashtimin e religjionit nga pĂ«rqeshja apo fyerja, gjĂ« e cila lidhet direkt me respektimin e ndjenjave besimore tĂ« individit.7 njĂ«jtĂ«n kohĂ« mbrojtje tĂ« interesave sociale). Kurse Bork H. Robert nĂ« njĂ« punim tjetĂ«r, “Neutral Principles and Some First Amendment Problems” (Parimet Neutrale dhe Disa Probleme me Amendamentin e ParĂ«), (1971) 47 IND. L. J. 1, f. 24-26 (argumenton se Amendamenti i ParĂ« mbron vetĂ«m lirinĂ« e fjalĂ«s nĂ« diskursin politik). 7. OKB, “Konventa NdĂ«rkombĂ«tare mbi tĂ« Drejtat Civile dhe Politike”, 1966, neni 18.

Shkenca komunikimi

NĂ« kĂ«tĂ« kuadĂ«r edhe shtypi apo masmedia, si forma komunikimi prej tĂ« cilave realizohet liria e shprehjes nĂ« hapĂ«sirat publike, qĂ«llim primar tĂ« tyre kanĂ« zhvarrosjen e tĂ« vĂ«rtetĂ«s dhe nxjerrjen e saj nĂ« vĂ«mendjen e interesit shoqĂ«ror. Po ashtu detyrĂ« themelore e mediumeve Ă«shtĂ« tĂ« pĂ«rcjellin informacione nĂ« bazĂ« tĂ« kriterit tĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ«s nĂ« pĂ«rputhje me atĂ« qĂ« quhet interesi i pĂ«rgjithshĂ«m duke e bashkĂ«shoqĂ«ruar kĂ«tĂ« me detyra dhe pĂ«rgjegjĂ«si. Si shtyllĂ« themelore e shoqĂ«rive demokratike liria e shtypit e ka tĂ« caktuar masĂ«n e saj tĂ« kalimit tĂ« kufirit dhe nĂ«se do tĂ« duhej ta bĂ«nte kĂ«tĂ«, atĂ«herĂ« Komiteti pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut si dhe Konventa NdĂ«rkombĂ«tare mbi tĂ« Drejtat Civile dhe Politike shprehet se, edhe pse liria e shprehjes Ă«shtĂ« bazike pĂ«r shoqĂ«ritĂ« demokratike ajo i nĂ«nshtrohet tĂ« drejtĂ«s pĂ«r kufizime apo shtrĂ«ngime tĂ« cilat duhet tĂ« kenĂ« si justifikim bazĂ« interesin publik.8 Dallimin mes interesit publik dhe atij privat e bĂ«n koncepti i lirisĂ« sĂ« mendimit i cili nĂ« ndryshim nga liria e shprehjes, bazuar nĂ« sa thamĂ« mĂ« sipĂ«r, nuk i nĂ«nshtrohet kufizimeve. Liria e mendimit nĂ« bazĂ« tĂ« nenit 9 tĂ« KonventĂ«s Evropiane pĂ«r tĂ« Drejtat e Njeriut dhe nenit 18 tĂ« ICCPR, Ă«shtĂ« liri absolute dhe nuk bĂ«n pjesĂ« nĂ« asnjĂ« lloj tĂ« kufizimit juridik.9 NĂ« veprĂ«n e tij “Natyra dhe 8. Po aty, neni 19, ICCPR. 9. HRC General Comment nr. 22, “The righ of freedom of thought, conscience and religion”, Neni 18.

Burimet e Ligjit”, John Gray ndĂ«rton njĂ« strukturĂ« trekĂ«ndore tĂ« problemeve qĂ« implikojnĂ« lirinĂ« e shprehjes dhe dĂ«met qĂ« ajo mund t’i shkaktojĂ« interesit shoqĂ«ror. SĂ« pari, qĂ«ndron e drejta e atyre tĂ« cilĂ«t dĂ«shirojnĂ« tĂ« shprehen lirshĂ«m apo tĂ« jenĂ« tĂ« lirshĂ«m tĂ« dĂ«gjojnĂ« tĂ« tjerĂ«t tĂ« shprehen. SĂ« dyti, qĂ«ndron pjesa tjetĂ«r e shoqĂ«risĂ«, tĂ« drejtat e tĂ« cilĂ«ve mund tĂ« cenohen apo dĂ«mtohen nga e drejta e tĂ« tjerĂ«ve pĂ«r t’u shprehur lirshĂ«m. SĂ« treti, qĂ«ndron shteti i cili Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«s pĂ«r respektimin dhe mbrojtjen e tĂ« drejtave tĂ« tĂ« dy grupimeve tĂ« mĂ«sipĂ«rme.10 NĂ« kĂ«tĂ« kuptim tĂ« drejtat e tĂ« dy grupimeve tĂ« para, nĂ« konceptin modern juridik, mund tĂ« konsiderohen nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« si interesa shoqĂ«rore dhe roli i shtetit qĂ«ndron pikĂ«risht nĂ« mbrojtjen e tyre sepse interesi shtetĂ«ror Ă«shtĂ« i pandarĂ« nga interesi publik (social). Pra, fenomeni duhet parĂ« si ndĂ«rveprim tĂ« drejtash dhe lirish, i cili shndĂ«rrohet nĂ« konflikt nĂ« momentin qĂ« shteti si rregullator i kĂ«tyre tĂ« drejtave, qĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« janĂ« edhe interesa, tĂ« sigurojĂ« mbrojtje ligjore vetĂ«m pĂ«r njĂ«rĂ«n duke e lĂ«nĂ« tjetrĂ«n tĂ« pambuluar ose pjesĂ«risht tĂ« mbuluar ligjĂ«risht. Mekanizmat ligjorĂ« tĂ« KonventĂ«s Evropiane si dhe KonventĂ«s pĂ«r tĂ« Drejtat Civile dhe Politike, janĂ« nĂ« vetvete autorizime ligjore pĂ«r shtetet anĂ«tare tĂ« kĂ«tyre konventave, pĂ«r tĂ« aplikuar kufizime tĂ« zbatimit tĂ« lirisĂ« 10. Gray Ch. John,“The nature and Sources of the Law”, botimi i dytĂ«, viti 1972, f. 18. 81

Shkenca komunikimi

sĂ« shprehjes nĂ« momentet kur kjo liri cenon sigurinĂ« publike nĂ« kontekstin kolektiv dhe kur ajo cenon dinjitetin e personit nĂ« kontekstin individual. Ky autorizim ligjor pĂ«rbĂ«n njĂ« formĂ« tĂ« detyrueshme kufizimi pĂ«r sa kohĂ« shtetet anĂ«tarĂ« kanĂ« pranuar kĂ«tĂ« trajtim juridik tĂ« lirisĂ« nĂ« fjalĂ« dhe ato nuk mundet ta trajtojnĂ« lirinĂ« e shprehjes jashtĂ« kĂ«tij kuadri ligjor tĂ« rĂ«nĂ« dakord nĂ« mes tyre. KĂ«tĂ« e konfirmon Neni 20 i ICCPR-sĂ« (KonventĂ«s NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r tĂ« Drejtat Civile dhe Politike) nĂ« tĂ« cilin theksohet se shtetet anĂ«tare duhet tĂ« ndalojnĂ« me ligj: “çdo avokaturĂ« ndaj urrejtjes me bazĂ« kombi, race apo feje e cila mund tĂ« pĂ«rbĂ«jĂ« nxitje pĂ«r diskriminim, konflikt dhe dhunĂ«â€. I njĂ«jti obligim ligjor vjen edhe nga Konventa NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r Eliminimin e tĂ« Gjitha Formave tĂ« Diskriminimit Racor (CERD) nĂ« Nenin 4 (a) tĂ« saj nĂ« tĂ« cilin udhĂ«zon shtetet anĂ«tare qĂ« : ...tĂ« deklarojnĂ« çdo akt qĂ« konsiderohet fyes dhe qĂ« Ă«shtĂ« i dĂ«nueshĂ«m ligjĂ«risht, çdo pĂ«rhapje tĂ« ideve tĂ« bazuara nĂ« epĂ«rsi apo urrejtje racore, çdo nxitje tĂ« diskriminimeve racore, po ashtu çdo akt dhune dhe nxitjeje tĂ« kĂ«tyre diskriminimeve tĂ« personave apo grupeve me origjinĂ« racore apo etnike, si dhe çdo mbĂ«shtetje apo financim i kĂ«tyre aktiviteteve.11 11. International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, 660 United Nations Treaty Series 195, New York, 7 mars, 1966. 82

Danimarka si vendi i origjinĂ«s sĂ« krijimit dhe publikimit tĂ« karikaturave ndaj Profetit Muhamed, Ă«shtĂ« shtet anĂ«tar i KonventĂ«s NdĂ«rkombĂ«tare pĂ«r tĂ« Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR) por dhe anĂ«tare e CERDit, gjĂ« qĂ« e bĂ«nte tĂ« detyrueshme ndĂ«rhyrjen e kĂ«tij shteti nĂ« rastin kur liria e shprehjes cenonte sigurinĂ« publike apo edhe tĂ« raportonte nĂ« CERD pĂ«r kĂ«tĂ« rast si akt nĂ« tĂ« cilin u demonstrua hapur urrejtja dhe diskriminimi ndaj komuniteteve migratore tĂ« racave dhe kulturave tĂ« ndryshme. Mos tĂ« harrojmĂ« se pjesĂ« e karikaturave ishte edhe portretizimi i njĂ« qytetari danez i cili kafshonte kĂ«mbĂ«n e njĂ« gruaje me ngjyrĂ«. Edhe Shtetet e Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s, si vendi i origjinĂ«s sĂ« filmimit pĂ«rçmues tĂ« Sam Bacile, Ă«shtĂ« shtet anĂ«tar i ICCPR-sĂ«, por fakti Ă«shtĂ« qĂ« SH.B.A-tĂ« shprehĂ«n rezervat e tyre ndaj Nenit 20 tĂ« kĂ«saj Konvente me justifikimin se: Ky nen nuk autorizon apo kĂ«rkon bĂ«rjen e ndonjĂ« ligji apo tĂ« njĂ« akti tjetĂ«r nga ana e Shteteve tĂ« Bashkuara, tĂ« cilat do tĂ« kufizonin tĂ« drejtĂ«n pĂ«r lirinĂ« e shprehjes apo tĂ« ndonjĂ« akti tĂ« ngjashĂ«m, ndaj tĂ« drejtave qĂ« janĂ« tĂ« mbrojtura nga Kushtetuta apo ligjet e Shteteve tĂ« Bashkuara.12 Ky qĂ«ndrim i Shteteve tĂ« 12. U.S Reservations, Deklarations and Understandings, INT’L COVENANT ON CIV. And POL. RTS, 138 Cong. Rec. (Regjistrime tĂ« Kongresit) S01-4781, dt. 2 prill 1992.

Shkenca komunikimi

Bashkuara, mbĂ«shtetet mbi konceptin qĂ« kanĂ« ata mbi lirinĂ« e shprehjes tĂ« cilĂ«n e konsiderojnĂ« si vlerĂ« kushtetuese dhe mbĂ«shtetet kryesisht mbi Amendamentin e ParĂ« tĂ« KushtetuĂ«s sĂ« SH.B.A-ve. NĂ« fakt ky Amendament Ă«shtĂ« marrĂ« shpesh edhe si shembull se si duhet tĂ« mbrohet liria e shprehjes nĂ« shoqĂ«ritĂ« demokratike dhe modeli amerikan Ă«shtĂ« po ashtu konsideruar edhe argument i cili justifikonte absolutizimin e kĂ«saj lirie. 1.1. Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s Amerikane NĂ« artikulimet lidhur me lirinĂ« e shprehjes nĂ« shoqĂ«ritĂ« demokratike, tĂ« gjithĂ« jemi nĂ« njĂ« mendje me atĂ« se liria e shprehjes Ă«shtĂ« shtylla themelore e cila i mban kĂ«to shoqĂ«ri nĂ« kĂ«mbĂ«, por ajo qĂ« nuk bihet dakord nĂ« shumĂ« raste, Ă«shtĂ« fakti se nĂ«se ajo, liria, duhet ta ketĂ« njĂ« fund. Po ashtu probleme me konceptimin e lirisĂ« qĂ«ndrojnĂ« edhe nĂ«se kjo liri duhet tĂ« jetĂ« e shfaqur vetĂ«m pĂ«rmes aktesh apo mund tĂ« aktualizohet edhe pĂ«rmes simbolesh? Kongresi nuk do tĂ« bĂ«jĂ« asnjĂ« ligj lidhur me inkurajimin e fesĂ«, apo tĂ« ndalojĂ« ushtrimin e lirĂ« tĂ« saj, apo tĂ« kufizojĂ« lirinĂ« e fjalĂ«s, tĂ« shtypit, tĂ« tĂ« drejtĂ«s sĂ« njerĂ«zve pĂ«r t’u mbledhur qetĂ«sisht, dhe tĂ« drejtĂ«s pĂ«r peticion qeverisĂ« lidhur me ankesat e tyre.13 ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« se liria e shprehjes 13. U.S. Constitution, Amendment 1, The U.S. Constitution Online; USConstitution.net (vizituar mĂ« 10 prill 2013).

Ă«shtĂ« e garantuar nĂ« KushtetutĂ«n e Shteteve tĂ« Bashkuara, por Ă«shtĂ« po aq i vĂ«rtetĂ« fakti se ajo nuk Ă«shtĂ« e pĂ«rcaktuar sa dhe si. Duke qenĂ« e tillĂ«, atĂ«herĂ« kjo e drejtĂ« Ă«shtĂ« padiskutim njĂ« ndĂ«r tĂ« drejtat mĂ« tĂ« debatueshme nĂ« tĂ« gjitha artikulimet juridike dhe vendimet e gjykatave. PĂ«rcaktimi i lirisĂ« sĂ« shprehjes nĂ« Shtetet e Bashkuara bĂ«het nga qeveria, e cila kĂ«tĂ« tĂ« drejtĂ« kushtetuese e rregullon duke pĂ«rcaktuar kufij nĂ« kohĂ«, vend dhe nĂ« mĂ«nyrĂ«n se si ajo do tĂ« duhet tĂ« vihet nĂ« jetĂ«. Manifestimet publike si formĂ« e lirisĂ« sĂ« shprehjes duhet t’i nĂ«nshtrohen pajisjes me leje tĂ« caktuar nga organet e rendit, po ashtu edhe sloganet qĂ« do tĂ« pĂ«rdoren duhet tĂ« jenĂ« tĂ« miratuara. Kjo, nĂ« vetvete pĂ«rbĂ«n pĂ«rcaktim kufijsh tĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes nĂ« publik nga grupe tĂ« caktuara shoqĂ«rore, qĂ« nĂ« fakt realizohet pĂ«r mbrojtjen e grupeve tĂ« tjera nga liria e pakufizuar qĂ« grupi i parĂ« mund tĂ« ushtrojĂ« nĂ« hapĂ«sirat publike. Kjo nĂ« fakt, nuk Ă«shtĂ« gjĂ« tjetĂ«r veçse njĂ« ekuilibĂ«r qĂ« qeveria, nĂ« rastin konkret ajo amerikanĂ«, kĂ«rkon tĂ« vendosĂ« mes tĂ« drejtĂ«s pĂ«r t’u shprehur lirshĂ«m dhe nevojĂ«s pĂ«r rend publik si e mirĂ« e pĂ«rbashkĂ«t. Pra, edhe pse nĂ« Amendamentin e ParĂ«, liria e shprehjes duket se Ă«shtĂ« e pakufizuar, ajo merr formĂ« dhe pĂ«rkufizohet nga organet tĂ« cilat janĂ« tĂ« deleguara pĂ«r mirĂ«mbajtjen e sigurisĂ« publike. NĂ« kĂ«tĂ« rast do tĂ« duhet tĂ« theksojmĂ« faktin se jo vetĂ«m nĂ« Shtetet e Bashkuara, por nĂ« çdo qeveri tĂ« 83

Shkenca komunikimi

përgjegjshme, balanca mes lirisë së shprehjes dhe sigurisë dhe rendit publik, anon më shumë nga ana e sigurisë së këtij rendi. Në përgjithësi liria e shprehjes është një e drejtë e cila është e kufizuar nga të drejta të tjera të individëve të komunitetit bashkëpjesëtar të një shoqërie. Pra kjo e drejtë mbështillet nga e drejta e të tjerëve dhe pikërisht kjo balancë të drejtash përcakton edhe legjitimitetin e fjalës së lirë në marrëdhëniet e saja në një shoqëri, përndryshe, tejkalimi i kufirit të njërës liri ndaj tjetrës do të thotë sakrifikim i lirisë së tjetrit edhe nëse ky sakrifikim do të duhej të bëhej në emër të interesave të mëdha të shoqërisë, përsëri një akt i tillë do që qëndronte në suazat e anomalisë së lirisë së individit. Pastaj një koncept i rëndësishëm i cili lidhet me lirinë e shprehjes është fakti i konsiderimit të saj të shkëputur nga shumë dimensione që e përshkojnë atë. Një person i lirë në rendin e ri demokratik është një person i cili lirinë e vet e ka të sintonizuar jo vetëm në marrëdhëniet e tija të jashtme me botën që e rrethon, por kuptimi i vërtetë i lirisë së tij është kur ajo shtrihet edhe në dimensionin e lirisë së brendshme të tij, lirisë në marrëdhëniet sociale e komunitare, por mbi të gjitha në dimensionin intelektual të lirisë. Në Shtetet e Bashkuara, gjatë Luftës së Vietnamit, pati shumë protesta nga shoqëria amerikane e cila kundërshtonte luftën. Në këto protesta u vu re se përveç sloganeve 84

me fjalĂ«, protestuesit vishnin bluza me mesazhe kundra luftĂ«s dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« simbolike digjnin flamurin amerikan. DrejtĂ«sia amerikane u pĂ«rball me njĂ« situatĂ« tĂ« pazakontĂ« ku mbizotĂ«ronte dilema nĂ«se aktet simbolike duhet tĂ« futeshin nĂ« kategorinĂ« e lirisĂ« sĂ« shprehjes apo jo. Kjo, pĂ«r arsye se nĂ« ndryshim nga fjalĂ«t, shprehja pĂ«rmes simbolikĂ«s, pĂ«rfshirĂ« edhe karikaturimet, Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« goditĂ«se nĂ« sajĂ« tĂ« efektit direkt tĂ« tyre nĂ« ndjenjat dhe emocionet e audiencĂ«s. Duke qenĂ« se kjo lloj forme simbolike e shprehjes Ă«shtĂ« shumĂ« masive, Gjykata e LartĂ« e Shteteve tĂ« Bashkuara e konsideroi shprehjen simbolike si kategori e cila futet nĂ« lirinĂ« e shprehjes dhe pĂ«r rrjedhojĂ« mbrohet nga Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s Amerikane. NĂ« rastin e “Texas v. Johnson” tĂ« vitit 1989 ku individĂ« dogjĂ«n flamurin amerikan, Gjykata e LartĂ« vendosi qĂ« ky veprim simbolik ishte i mbrojtur nga Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s.14 PavarĂ«sisht kĂ«tij vendimi, debati mbi shprehjen simbolike dhe pĂ«rçmimin e flamurit kombĂ«tar, shoqĂ«roi edhe kĂ«tĂ« vendim ku pati shumĂ« nisma pĂ«r ta amenduar KushtetutĂ«n nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« mbrohej flamuri. Por, nĂ« rastin e boksierit tĂ« famshĂ«m Muhamed Ali, i cili nĂ« mĂ«nyrĂ« simbolike vendosi tĂ« protestonte kundĂ«r tĂ« njĂ«jtĂ«s luftĂ«, asaj tĂ« Vietnamit, duke refuzuar tĂ« shkonte atje, e njĂ«jta GjykatĂ« 14. Texas v. Johnson, Supreme Court of the United States, 21 qershor 1989.

Shkenca komunikimi

vendosi dĂ«nimin e tij me burg dhe heqjen e titullit tĂ« kampionit tĂ« botĂ«s qĂ« ai mbante15. NĂ« kĂ«tĂ« rast pĂ«r GjykatĂ«n e LartĂ« veprimi i tij simbolik nuk pĂ«rfitonte mbrojtje nga Amendamenti i ParĂ«. Edhe pse simbolika e shprehur drejtohej nga njerĂ«z tĂ« ndryshĂ«m ndaj njĂ« kauze tĂ« njĂ«jtĂ«, subjektivizmi pĂ«rcaktoi vendime tĂ« ndryshme gjykate. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye, shpesh Ă«shtĂ« parĂ« Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s, si kontradiktor dhe mĂ« shumĂ« gjeneralist, i cili aktualizohet mbi parimet bazĂ« tĂ« shtetit, ndĂ«rsa interpretohet dhe pĂ«rkufizohet rast pas rasti. Prandaj absolutizimi i kĂ«tij amendamenti dhe trajtimi i tij si statik Ă«shtĂ« tĂ«rĂ«sisht i gabuar, veçanĂ«risht kur shoqĂ«risĂ« amerikane i duhet tĂ« pĂ«rballet me pasigurinĂ« e rendit publik si pasojĂ« e shprehjes sĂ« lirĂ«, qoftĂ« artikuluese apo simbolike. Le tĂ« shohim njĂ« rast tjetĂ«r. Dy studentĂ« tĂ« Minersville School District, Lillian dhe William Gobitis, u pĂ«rjashtuan nga shkolla sepse refuzuan tĂ« pĂ«rshĂ«ndesnin flamurin amerikan si pjesĂ« e ritualit tĂ« pĂ«rditshĂ«m tĂ« shkollĂ«s. Dy studentĂ«t ishin pjesĂ«tarĂ« tĂ« “DĂ«shmitarĂ«ve tĂ« Jehovait” dhe sipas besimit tĂ« tyre, respektimi i flamurit ishte nĂ« kundĂ«rshtim me mĂ«simet biblike. Çështja u dĂ«rgua nĂ« GjykatĂ«n e LartĂ« e cila vendosi qĂ« shkolla kishte tĂ« drejtĂ« t’u imponohej studentĂ«ve tĂ« nderonin flamurin amerikan dhe tĂ« 15. Clay v. United States, Supreme Court of the United States, 28 qershor 1971.

bĂ«nin gjithĂ« procedurĂ«n e recitimit tĂ« himnit, pavarĂ«sisht bindjeve fetare tĂ« studentĂ«ve.16 NĂ« kĂ«tĂ« rast liria e dy studentĂ«ve pĂ«r t’u shprehur sipas Amendamentit tĂ« ParĂ«, nuk u pa e arsyeshme nga Gjykata e LartĂ«. NĂ« vitin 1973 njĂ« prind nga New York-u i drejton njĂ« ankesĂ« Komisionit Federal tĂ« Komunikimit nĂ« tĂ« cilĂ«n thuhej se fĂ«mija i tij kishte dĂ«gjuar gjatĂ« njĂ« transmetimi radiofonik tĂ« emisionit “Filthy Words”, fjalĂ« tĂ« cilat nuk mund tĂ« thuheshin nĂ« publik.17 MĂ« pas stacioni radiofonik u censurua si pasojĂ« e njĂ« letre tĂ« dĂ«rguar nga FCC (Komisioni Federal i Komunikimit). Stacioni radiofonik “Pacifica Foundation” iu drejtua GjykatĂ«s sĂ« LartĂ« me pretendimin se aktiviteti dhe programacioni i saj mbroheshin nga Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s Amerikane. Gjykata e LartĂ« vendosi tĂ« lĂ«rĂ« nĂ« fuqi vendimin e FCC pĂ«r tĂ« censuruar emisionin me justifikimin se prevalonte interesi publik mbi liritĂ« individuale. NĂ« vitin 1951 Sekretari i PĂ«rgjithshĂ«m i PartisĂ« Komuniste tĂ« Shteteve tĂ« Bashkuara, Eugene Denis, iu drejtua GjykatĂ«s sĂ« LartĂ« sepse ai dhe dhjetĂ« krerĂ« tĂ« partisĂ« sĂ« tij nuk ishin lĂ«nĂ« tĂ« lirĂ« tĂ« shprehnin bindjet e tyre ndaj Shteteve tĂ« Bashkuara dhe qeverisĂ« sĂ« saj. Gjykata e LartĂ« e rrĂ«zoi kĂ«rkesĂ«n e Denis, me arsyetimin se synimet 16. Minersville School District v. Gobitis, 310, U. S. 586, 1940. 17. Federal Communication Commission v. Pacifica Foundation, United States Supreme Court 438 U. S. 726, viti 1978. 85

Shkenca komunikimi

e krerëve të Partisë Komuniste Amerikane ishin të rrezikshme për rendin kushtetues.18 Të njëjtat arsye që një individ gëzon në lirinë e tij të shprehjes, të njëjtat arsye i japin jetë të drejtave të tjera po aq themelore siç janë e drejta e individit për sigurinë personale, për privatësinë e tij, reputacionin dhe trajtimin e barabartë në marrëdhëniet me anëtarët e tjerë të shoqërisë, sepse janë të drejta që i përkasin të njëjtit terren lirie si ajo e shprehjes, duke qenë pjesë e të njëjtit korpus vlerash dhe standardesh. Tani, kur ne zhytemi në debatin për hapësirat e lirisë së shprehjes, nuk e kuptojmë se kredhja jonë artikuluese shtrihet në planin justifikues të faktit që një liri si ajo e shprehjes, paska të drejtën legjitime të mbivendoset apo edhe të shterojë liritë e tjera po aq themelore të të tjerëve. Justifikimi i mbivendosjes së kësaj të drejte mbi të drejtat e tjera, bazohet nga mbështetësit e tyre në atë që ata e quajnë interesin shoqëror të cilit liria e shprehjes i shërben. Në fakt është karakteristikë e justifikimeve ligjore që kur e do vakti, të drejtat juridike të interpretohen si interesa dhe kur bëhet fjalë pastaj për interesa të individëve apo grupeve shoqërore ato marrin vlera vetëm nëse janë konform vlerave të shoqërive respektive, duke mënjanuar natyrën universale të së drejtës juridike e cila qëndron si e 18. Dennis v. United States, United States Supreme Court 341 U. S. 494, viti 1951. 86

tillĂ« e pavarĂ«suar nga interesi qoftĂ« edhe konjuktural apo i pĂ«rkohshĂ«m i njĂ« situate juridike. KĂ«shtu e drejta individuale pĂ«rfundon tĂ« pĂ«rthithet apo neutralizohet nga koncepti i interesit social i cili nga ana e tij Ă«shtĂ« i vĂ«shtirĂ« tĂ« definohet nĂ« formĂ« konsensuale. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye edhe argumentimi absolutist qĂ« vihet re kur pĂ«rdoret Amendamenti i ParĂ« i KushtetutĂ«s Amerikane si shembull i lirisĂ« sĂ« pakushtĂ«zuar tĂ« shprehjes, duhet parĂ« mĂ« me objektivitet, sepse shembujt e mĂ«sipĂ«rm tregojnĂ« qĂ« edhe vetĂ« Amendamenti i ParĂ«, funksionon si garantues lirie nĂ« formĂ« parimore, por jo pĂ«rcaktues dhe pĂ«rkufizues eksplicit nĂ« vetvete. 1.2. Rendi i lirisĂ« ËshtĂ« pak e vĂ«shtirĂ« tĂ« argumentosh faktin, se liria si koncept duhet tĂ« qĂ«ndrojĂ« e shkĂ«putur, apo thĂ«nĂ« ndryshe, e emancipuar nga rendi dhe renditja, nga norma dhe rregulli, pĂ«r sa kohĂ« ajo si kategori merr formĂ« brenda kĂ«tij realiteti. Ne, jetojmĂ« nĂ« njĂ« botĂ« ku rendi nĂ« kuptimin kozmologjik Ă«shtĂ« tipari themelor i ekzistencĂ«s. Ai, (rendi) projektohet qĂ« nga makrosfera nĂ« njĂ« kozmos ku rregulli perfekt dhe ligji fizik janĂ« formĂ« e jashtme e mirĂ«mbajtjes, formĂ« vizive e njĂ« realiteti tĂ« cilin brezat tanĂ« kanĂ« luksin ta perceptojnĂ« atĂ«. Ky rend zbret nĂ« formĂ« teleologjike edhe nĂ« ekzistencĂ«n e planetit tonĂ« duke strukturuar jetĂ«n e gjallesave e sendeve. NĂ« kĂ«tĂ« kuptim, liria si tipar

Shkenca komunikimi

i qenies mĂ« tĂ« privilegjuar tĂ« planetit, merr jetĂ« brenda dimensionit tĂ« rendit, çka do tĂ« thotĂ« se, pĂ«r sa kohĂ« ajo Ă«shtĂ« pjesĂ« e rendit dhe rregullit duhet tĂ« jetĂ« subjekt i kufizimeve dhe pĂ«rkufizimeve tĂ« cilat i japin kuptim asaj. TĂ« jesh i lirĂ« nĂ« fakt do tĂ« thotĂ« tĂ« dalĂ«sh nga statusi i tĂ« qenĂ«t i penguar. NĂ«se nuk do tĂ« ekzistonte pengesa dhe kufizimi, liria nuk do tĂ« kishte kuptim dhe as qĂ« do tĂ« emĂ«rtohej si e tillĂ«. Ajo çka ne mund tĂ« themi Ă«shtĂ« se liria merr kuptim pĂ«rmes kufizimeve, dhe Ă«shtĂ« pikĂ«risht pĂ«rmes marrĂ«dhĂ«nies me to qĂ« ajo shfaqet si situatĂ«. Çdo gjĂ« e cila bashkĂ«shoqĂ«rohet me nevojĂ«n, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« Ă«shtĂ« bashkudhĂ«tare me kufizimin. NĂ«se rendi kozmologjik Ă«shtĂ« nĂ« nevojĂ« tĂ« ligjĂ«sive rregulluese tĂ« cilat garantojnĂ« ekzistencĂ«n e tij, atĂ«herĂ« ky rend Ă«shtĂ« nĂ« vetvete i kufizuar. NĂ«se njeriu, qeniet e tjera si dhe ekzistenca nĂ« tokĂ« Ă«shtĂ« nĂ« nevojĂ« tĂ« ligjeve dhe rregullave fizike pĂ«r tĂ« marrĂ« kuptim, atĂ«herĂ« edhe ato janĂ« tĂ« kufizuara. Kjo sjell si pasojĂ« rrjedhimin logjik qĂ« njĂ« ekzistencĂ« e kufizuar nuk mund tĂ« prodhojĂ« veti absolute, njĂ« qenie e kufizuar nuk mund tĂ« aktualizojĂ« liri absolute. PĂ«r me tepĂ«r qenia e kufizuar nuk mund as edhe ta konsumojĂ« njĂ« liri absolute nĂ«se i jepet, sepse pĂ«rsĂ«ri atĂ« do ta shpĂ«rfaqte brenda kufizimeve tĂ« veta. KĂ«shtu tentativa pĂ«r t’i dhĂ«nĂ« lirisĂ« atribute absolute nĂ« marrĂ«dhĂ«niet ndĂ«rnjerĂ«zore, Ă«shtĂ« njĂ« tentativĂ« e cila ngelet nĂ« suazat e

utopisë dhe shpirtit, ngase i vetmi i cili mund të përqaset me konceptin e pakufizuar të lirisë, është vetëm një qenie e pakufizuar si shpirti. E nëse ne po flasim për lirinë në shoqëri, atëherë e vetmja rrugë për të folur për lirinë është përmes kufizimeve të saj. Meqë kufizimi qenka tipar i lirisë, menaxhimi i këtij kufizimi është detyrë themelore për të përcaktuar atë që i zgjat jetën lirisë, e ajo që i zgjat jetën lirisë në një shoqëri, është ndërtimi i ekuilibrit të saj. Një ekuilibër i nevojave të lirisë i cili shtrihet në terrene të paracaktuara. Nëse do të ndodhte e kundërta dhe liria të mos paracaktohej, atëherë në sajë të shpengimit të vet, liria do të humbte pikën e referencës që në fakt është vetë humbje e modelit të lirisë. Referenca e lirisë e cila e mban të gjallë modelin e saj, mbështetet mbi dy shtylla të forta që janë e vërteta dhe drejtësia (morali dhe moraliteti), sepse janë të pathyeshme përgjatë historisë së vetë lirisë. Relativizimi i kufijve të lirisë, humbja pra e referencës së saj, në të njëjtën kohë përbën edhe humbjen e vijës ndarëse të dëmit. Për këtë arsye gjejmë që rendet shoqërore përgjatë historisë kanë ndërtuar institucionet si gjykata, zbatuese të ligjit hyjnor në shoqëritë religjioze, apo paketa si kushtetutat, ligjet, institucionet sanksionuese, të cilat detyrë themelore të tyre kanë pasur ruajtjen e referencës së lirisë, të vijës ndarëse të dëmit. Kështu u ndërtua një ekuilibër mes rendit 87

Shkenca komunikimi

publik, që është një konsensus kufizimesh, dhe lirisë individuale e cila ndodhet në të vërtetën e vet. E gjitha mund të përmblidhet në një shoqëri të ekuilibruar lirish, ku në fakt, duhet të marrësh leje për të qenë i lirë. Leje për të ushtruar aktivitete sociale, biznesi, politike, leje për manifestime, deklarime, leje për të ndërtuar, leje për të drejtuar automjetin, leje për të aktualizuar dëshirën tënde për të qenë i lirë. I lirë jo vetëm duke mos dëmtuar të drejtën e të tjerëve por mundësisht duke e mbrojtur atë. Pra, për të pasur besim te liria duhen njohur arsyet e ekzistencës së saj. 1.3. Përgjegjshmëria e lirisë dhe e vërteta si kriter i lirisë së shprehjes Nëse do të humbnim referencën e lirisë e cila shtrihet te kriteri i së vërtetës së saj, atëherë do të përballeshim me gabime konceptuale siç ishte ai i rastit të shpifjes përmes karikaturimit apo edhe filmimeve. Në këtë rast u vu re më së shumti kujdesi për lirinë individuale të karikaturistit apo karikaturistëve dhe u shpërfill liria e grupeve të mëdha religjioze. Në këtë rast referenca e lirisë që ishte e mbështetur te vërtetësia e produktit, është pothuajse inekzistente, sepse karikaturat por edhe filmimi, nuk përmbanin të vërteta për subjektin të cilin ata trajtonin. Mbrojtësit e publikimit të karikaturave të Profetit Muhamed e justifikojnë këtë aksion bazuar në 88

tĂ« drejtĂ«n qĂ« kanĂ« pĂ«r tĂ« qenĂ« tĂ« lirĂ« tĂ« shprehen dhe tĂ« luftojnĂ« çdo lloj censure. KundĂ«rshtarĂ«t e publikimit tĂ« tyre mbĂ«shteten nĂ« DeklaratĂ«n Universale tĂ« tĂ« Drejtave tĂ« Njeriut19, madje shkojnĂ« mĂ« tej duke thĂ«nĂ« se neni 20 i kĂ«saj deklarate u jep tĂ« drejtĂ«n edhe tĂ« grumbullimit dhe protestimit ndaj njĂ« akti tĂ« tillĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« garĂ« tĂ« drejtash, dhe mĂ« saktĂ«sisht kur harmonia dhe ekuilibri i tyre Ă«shtĂ« shpĂ«rpjesĂ«tuar, secila palĂ« mund tĂ« akuzojĂ« njĂ«ra-tjetrĂ«n pĂ«r dĂ«me tĂ« shkaktuara. TĂ« parĂ«t dĂ«me mbi baza morali e dinjiteti, tĂ« dytĂ«t dĂ«me materiale dhe prishje tĂ« pronĂ«s. E gjithĂ« kjo si rezultat i pĂ«rdorimit tĂ« papĂ«rgjegjshĂ«m tĂ« lirive respektive tĂ« secilĂ«s palĂ«. Po e nisim me njĂ« shembull tĂ« thjeshtĂ« por kuptimplotĂ« qĂ« John Stuart Mill nĂ« veprĂ«n e tij “On Liberty”20 e shtron si argument se pse liria e shprehjes duhet t’i nĂ«nshtrohet terreneve kufizimeve nĂ«se ajo bĂ«het shkas pĂ«r tĂ« dĂ«mtuar tĂ« tjerĂ«t. Ai e konsideron dĂ«mtim tĂ« interesave tĂ« tĂ« tjerĂ«ve nĂ«se si pasojĂ« e lirisĂ« sĂ« shprehjes dikush mund tĂ« ngrihet nĂ« 19. “Universal Declaration of Human Rights”, Neni 18 : “Secili ka tĂ« drejtĂ«n e lirisĂ« sĂ« mendimit, ndĂ«rgjegjes dhe fesĂ«; kjo e drejtĂ« pĂ«rfshin lirinĂ« pĂ«r tĂ« ndĂ«rruar besimin dhe fenĂ« e tij individualisht apo kolektivisht nĂ« publik apo nĂ« privat, ta shfaqĂ« fenĂ« dhe besimin e tij nĂ« arsim, praktika, adhurim dhe nĂ« zbatim.” 20. Mill, John Stuart. 1859. “On Liberty.” In Mary Warnock, bot. J. S. Mill: Utilitarianism and Other Writings (New York: New American Library), 1962.

Shkenca komunikimi

mesin e njĂ« teatri tĂ« mbushur plot e pĂ«rplot me njerĂ«z dhe tĂ« bĂ«rtasĂ« “Zjarr !” NĂ« raste tĂ« tilla dĂ«mi i shkaktuar si pasojĂ« e lirisĂ« sĂ« dikujt nĂ« raport me tĂ« tjerĂ«t mund tĂ« jetĂ« dĂ«m i matshĂ«m nĂ« parametra fizikĂ«, financiarĂ« apo edhe moralĂ«. Pra e konsideron kĂ«tĂ« si shkelje tĂ« drejte e cila nga ana e vet konsiderohet si dĂ«m lehtĂ«sisht i pĂ«rllogaritshĂ«m. KĂ«shtu, çdo njeri mund tĂ« ndjehet i lirĂ« tĂ« thotĂ« apo tĂ« shprehĂ« çfarĂ« ai dĂ«shiron pĂ«rderisa kjo nuk shkakton dĂ«mtim dhe prishje tĂ« harmonisĂ« sĂ« tĂ« drejtave. Duke vazhduar logjikĂ«n e Mill, çdo turmĂ« njerĂ«zish e irrituar si pasojĂ« e njĂ« lajmi i cili Ă«shtĂ« produkt i lirisĂ« sĂ« shtypit mund tĂ« shkojĂ« te pronat apo familjarĂ«t e personit/ personave tĂ« akuzuar publikisht nĂ« media dhe mund t’i dĂ«mtojĂ« apo shkatĂ«rrojĂ« ato. SĂ« pari, kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me njĂ« dĂ«m material, fizik e moral dhe sĂ« dyti, ky dĂ«m Ă«shtĂ« shkaktuar pa u ndarĂ« pĂ«rfundimisht e vĂ«rteta nga spekulimi mediatik. PĂ«r tĂ« parandaluar dĂ«min apo cenimin, Mill Ă«shtĂ« i mendimit se duhet tĂ« kuptohet se çfarĂ« pĂ«rbĂ«n dĂ«m dhe lidhjet e tij me individin, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« jemi nĂ« gjendje tĂ« logjikojmĂ« mbi caqet nĂ« tĂ« cilat liria e fjalĂ«s duhet tĂ« frenohet. Programi i Jerry Springer “The Opera” i transmetuar nĂ« rrjetin e famshĂ«m BBC, u pĂ«rball me protesta masive tĂ« komunitetit katolik nĂ« Britani, me mbi 47.000 ankimime sepse paraqitej Jezusi si “deviant seksual”. “Christian Voice” e quajti

kĂ«tĂ« vĂ«nie nĂ« skenĂ« “tĂ«rĂ«sisht ofenduese”. Protestat avancuan me qindra protestues para zyrave tĂ« BBC–sĂ«, tĂ« cilĂ«t nĂ« pankartat qĂ« mbanin nĂ« duar e quanin BBCnĂ« si “Blasphemy Broadcasting Corporation”21. Situata degradoi deri nĂ« kĂ«rcĂ«nime pĂ«r vdekje pĂ«r drejtuesit dhe hartuesit e emisionit. Evitimi i situatave tĂ« tilla realizohet duke mos anashkaluar principin e dĂ«mit potencial. PĂ«rmes vlerĂ«simit si dhe mbajtjes parasysh nga media tĂ« disa faktorĂ«ve tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m si motivi, numri potencial i njerĂ«zve tĂ« ofenduar, interesat e komunitetit e bĂ«jnĂ« mĂ« tĂ« pĂ«rgjegjshme lirinĂ« e shprehjes dhe i japin kuptim social pĂ«rdorimit tĂ« kĂ«saj tĂ« drejte themelore. PapĂ«rgjegjshmĂ«ria e pĂ«rdorimit tĂ« lirive nĂ« pĂ«rgjithĂ«si por edhe lirisĂ« sĂ« shprehjes nĂ« veçanti, fillon nĂ« momentin kur individi kĂ«tyre lirive u jep atribute absolute. VetĂ« fakti i tĂ« qenĂ«t tĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes nĂ« grupin e lirive tĂ« ashtuquajtura tĂ« mĂ«dha apo tĂ« rĂ«ndĂ«sishme, nuk e bĂ«n atĂ« tĂ« “padisiplinueshme” nĂ« marrĂ«dhĂ«niet e saja me liritĂ« e tjera. Ekuilibrimi i lirive Ă«shtĂ« karakteristika themelore e njĂ« demokracie tĂ« vĂ«rtetĂ«. Liria e shprehjes dhe liria besimit janĂ« tĂ« pandara nga njĂ«ra-tjetra brenda njĂ« konteksti tĂ« caktuar. Ndarja mekanike e lirisĂ« sĂ« shprehjes nga besimi dhe absolutizimi i saj, çon 2 1 . h t t p : / / n e w s. b b c. c o. u k / 2 / h i / entertainment/4161109.stm (vizituar mĂ« 16 prill 2013). 89

Shkenca komunikimi

nĂ« dogmatizim tĂ« kĂ«saj lirie dhe çdo dogmatizim ka premisa pĂ«r t’u kthyer nĂ« diktat. KĂ«shtu mund tĂ« themi se nĂ«se vazhdohet me absolutizim pakufi tĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes duke mos pĂ«rcaktuar limite njerĂ«zore, rrezikojmĂ« ta kthejmĂ« lirinĂ« e shprehjes nga shtylla e demokracisĂ« nĂ« godinĂ«n e diktatit, tĂ« njĂ« diktati “tĂ« lirisĂ« sĂ« shprehjes”. KĂ«shtu duke u mbĂ«shtetur nĂ« parimin e dĂ«mit sipas J. S. Mill, i cili thotĂ« se: I vetmi qĂ«llim pĂ«r tĂ« cilin mund tĂ« pĂ«rdoret forca mbi çdonjĂ«rin prej anĂ«tarĂ«ve tĂ« njĂ« komuniteti tĂ« qytetĂ«ruar, kundra vullnetit tĂ« tyre, Ă«shtĂ« tĂ« parandalojĂ« dĂ«min ndaj tjetrit.22 Mund tĂ« mendojmĂ« se marrĂ«dhĂ«niet shoqĂ«rore kanĂ« kufij tĂ« mirĂ«pĂ«rcaktuar, ka njĂ« kuadĂ«r etiko-moral i cili respektohet pikĂ«risht pĂ«r tĂ« ruajtur thurjen sociale nĂ« rastin mĂ« tĂ« keq, dhe pĂ«r tĂ« pĂ«rmirĂ«suar dhe ngritur nĂ« njĂ« nivel mĂ« tĂ« lartĂ« shoqĂ«rinĂ«, nĂ« rastin mĂ« tĂ« mirĂ«. Ndaj edhe karikatura tĂ« tilla absolutisht nuk tregojnĂ« ndonjĂ« fitore tĂ« demokracisĂ« nĂ« kontekstin e lirisĂ« sĂ« tĂ« shprehurit, por vetĂ«m na kujtojnĂ« tĂ« gjithĂ«ve ne, se kufiri pĂ«r tĂ« cilin folĂ«m mĂ« lart, Ă«shtĂ« cenuar. Dhe kur kufijtĂ« cenohen e kemi shumĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« parashikojmĂ« pasojat. Prandaj nĂ« pĂ«rgjithĂ«si morali i gjithĂ« kĂ«saj qĂ« ndodhi na kujtoi se shoqĂ«ria njerĂ«zore vendos 22. Mill J. S., “On Liberty”, 1859, Gateway 1955, f. 13. 90

kufij të mirëpërcaktuar dhe se liria e shprehjes, mbi të gjitha duhet të jetë bashkudhëtare me përgjegjshmërinë. Në fakt, karikaturat daneze apo filmat amerikanë, në esencë të tyre nuk kishin dhënien e leksioneve mbi religjionin, në rastin konkret të Islamit, por demonstrimin e tipareve reale që karakterizojnë botën sekulare dhe modernitetin në përgjithësi, kur bëhet fjalë për tolerancën dhe multikulturalizmin. Liria e shprehjes dëmtohet në përmasa shumë të mëdha nëse flamurin e mbrojtjes së saj e merr fanatizmi kulturor i cili nga ana e vet prodhon efektin e kundërt me lirinë e shprehjes. Po ashtu është gabim për ata që mendojnë se liria e shprehjes dhe demokracia duhet të merren herë pas here në provim duke futur si tezë provimi, blasfeminë apo poshtërimin. Kjo më tepër ngjan me një eksperiment pervers për të testuar më shumë se sa lirinë e shprehjes, rënien e lirë të shoqërisë njerëzore drejt humbjes së vlerave. Provimin e vet demokracia e kalon duke garantuar liritë themelore të njeriut, ku e drejta për pacenueshmërinë dhe integritetin moral të tij është pjesa më e rëndësishme e saj dhe treguesi kryesor i limiteve të pashkelshme. 1.4. Liria e shprehjes në identitetet qytetërimore Publikimi i filmimit poshtërues të Sam Baciles, ndaj Profetit Muhamed, risolli edhe një herë në vëmendjen publike atë debat i cili qe aktivizuar herët më -2005ën kur

Shkenca komunikimi

shumë gazeta printuan karikaturat daneze, lidhur me trashëgiminë e lirisë së shprehjes. Shumë pyetje u ngritën asokohe mbi faktin nëse liria e shprehjes ishte apo jo në softin e Islamit dhe myslimanëve dhe nëse Perëndimi dhe Islami ishin bartës ose jo të vlerave opozitare. Një debat i madh mori udhë mbi pikëpyetjen nëse arsyeja dhe besimi janë dy nocione të përputhshme me njëra-tjetrën, ku me arsyen nënkuptohej vlera demokratike, sekulare liberaliste dhe me besimin nënkuptohej autoriteti, tirania e nënshtrimit, pse jo edhe dhuna. Të vendosura në këtë formacion, qasja hulumtuese duket se është pashmangshmërisht konfliktuale e cila përfundon me një përplasje të paralajmëruar qytetërimore, që formën e saj të shkruar e mori më së shumti nga Samuel Huntington dhe teoria e tij e cila e shihte si thelbësore papajtueshmërinë kulturore mes Perëndimit si bartës të Krishterimit dhe Islamit, e cila do të përfundonte me një përplasje të madhe. Duke u nisur nga përqasjet që shpesh janë afishuar në media, të jepet përshtypja se doktrina e krishterë është më mikpritëse me demokracinë. Në fakt, demokracia është nocion dhe praktikë e cila vjen nga një qytetërim më i hershëm se ai i krishterë, nga Greqia e lashtë me kulturën athinase të Agora-së, në të cilën qytetarët në formë konsensuale, merrnin vendime të rëndësishme për bashkësinë dhe për marrëdhëniet me

shtetet e tjera. KĂ«shtu konceptet e demokracisĂ« sĂ« sotme moderne na vijnĂ« nga Greqia klasike ku koncepti i bashkĂ«sisĂ« ishte shumĂ« i zhvilluar. Sipas Giorgio Zanchinit, njĂ« ndĂ«r tiparet qĂ« dallon demokracinĂ« e lashtĂ« me atĂ« bashkĂ«kohore, Ă«shtĂ« ndarja nĂ« sferĂ« private dhe sferĂ« politike. NĂ« atĂ« kohĂ« njĂ« qytetar athinas i ishte dedikuar shĂ«rbimit ndaj bashkĂ«sisĂ« komunitare dhe kjo ishte parĂ«sore pĂ«r tĂ«. Jeta publike dilte nĂ« plan tĂ« parĂ« ndĂ«rkohĂ« qĂ« jeta private konsiderohej si dytĂ«sore23. NĂ« kĂ«tĂ« kontekst fjala idiot qĂ« vjen nga latinishtja, prejardhjen e ka nga greqishtja e lashtĂ« (idion) qĂ« do tĂ« thotĂ« privat dhe pĂ«rdorej me konotacion pĂ«rbuzĂ«s ndaj atij anĂ«tari tĂ« shoqĂ«risĂ« qĂ« merrej mĂ« shumĂ« me punĂ« private dhe anashkalonte interesin kolektiv publik tĂ« bashkĂ«sisĂ«. MegjithatĂ«, do tĂ« duhet tĂ« bĂ«jmĂ« njĂ« saktĂ«sim mbi konceptin e atĂ«hershĂ«m tĂ« demokracisĂ« nĂ« GreqinĂ« e lashtĂ« dhe konceptin modern tĂ« demokracisĂ«. Pika ku kĂ«to koncepte ndryshojnĂ« nga njĂ«ritjetri, Ă«shtĂ« te qasja qĂ« ato kanĂ« me individin. Demokracia e sotme si themel tĂ« sajin ka vlerĂ«n universale tĂ« dinjitetit tĂ« njeriut, pra sistemi Ă«shtĂ« i ngritur duke respektuar kĂ«tĂ« premisĂ« me qendĂ«r individin dhe tĂ« drejtĂ«n e tij. NĂ« GreqinĂ« e lashtĂ«, koncepti i barazisĂ« ekzistonte por nuk arrinte tĂ« shtrihej deri te dinjiteti 23.Zanchini,Giorgio,“Teledemokracia nĂ«nshtetas kokĂ«ulur apo qytetar” TiranĂ«: Instituti Shqiptar i Medias 2001, f. 59. 91

Shkenca komunikimi

universal i njeriut. Ekzistonte e drejta pĂ«r t’u shprehur i lirĂ« nĂ« forumet, nĂ« Agora-nĂ« athinase, por kufijtĂ« e individit shiheshin brenda bashkĂ«sisĂ« dhe e drejta universale e tij ishte njĂ« koncept i tĂ«huajsuar. Por gjithsesi, nocionet bazĂ« tĂ« tĂ« shprehurit lirshĂ«m ishin prezentĂ« dhe kanĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« referencĂ«n historike tĂ« qytetĂ«rimeve tĂ« cilat iu qasĂ«n asaj. Duke iu kthyer Krishterimit, duhet tĂ« pohojmĂ« se ekziston njĂ« boshllĂ«k i madh kohor midis kulturĂ«s sĂ« shprehjes sĂ« lirĂ« nĂ« Agora-nĂ« athinase dhe shoqĂ«rive evropiane tĂ« krishtera tĂ« cilat filluan t’i japin pĂ«rparĂ«si individit dhe shprehjes sĂ« lirĂ«. Nga Agora-ja e deri te “kontrata sociale” e Jean Jaques Rousseaus e cila u formulua mĂ« pas si “religion civil” e deri te Republika e TretĂ« nĂ« FrancĂ«, qĂ«ndrojnĂ« disa shekuj qĂ« pak ose aspak kishin tĂ« bĂ«nin me kulturĂ«n demokratike dhe softin demokratik tĂ« Krishterimit. NĂ«se do tĂ« zhyteshim nĂ« MesjetĂ«n evropiane, koncepti i dinjitetit njerĂ«zor nĂ«n latinizmin “dignitas”, ishte ekuivalent i shtresave tĂ« larta tĂ« shoqĂ«risĂ« tĂ« cilĂ«t pretendonin pĂ«rkatĂ«sinĂ« mbi kĂ«tĂ« term dhe aspak i shtresave tĂ« ulĂ«ta tĂ« saj. KĂ«shtu presupozimi se dinjiteti njerĂ«zor si bazĂ« e demokracisĂ« ishte trupĂ«zuar nĂ« Krishterim, Ă«shtĂ« i pabazĂ« e pĂ«r rrjedhojĂ« edhe kultura demokratike nĂ« shekujt kur qeveriste kasta e KishĂ«s, mungonte nĂ« pothuaj tĂ« gjitha komponentĂ«t e saj. PĂ«r mĂ« tepĂ«r gjatĂ« historisĂ« sĂ« saj, Evropa Ă«shtĂ« karakterizuar nga njĂ« ndarje 92

klasore e thellĂ« mes shtresave tĂ« popullsisĂ« sĂ« saj, ndarje e bazuar edhe nĂ« identitetet e mĂ«vonshme fetare dhe nacionale, tĂ« cilat kanĂ« shkaktuar konflikte tĂ« herĂ«pashershme. KĂ«tu duhet tĂ« sjellim nĂ« vĂ«mendje edhe faktin se pĂ«rveç mungesĂ«s sĂ« njĂ« demokracie e cila duhej tĂ« prodhohej sĂ« brendshmi nĂ« marrĂ«dhĂ«niet brenda vetes sĂ« vet, Evropa ka qenĂ« edhe eksportuesja e njĂ« historie tĂ« gjatĂ« kolonizimi, shfrytĂ«zimi e vuajtjesh tĂ« shkaktuara ndaj popujve tĂ« kontinenteve tĂ« tjera si Azi, AmerikĂ«, AfrikĂ« duke projektuar mungesĂ«n e dinjitetit njerĂ«zor pĂ«rmes shfrytĂ«zimit tĂ« burimeve njerĂ«zore e natyrore nĂ« mĂ«nyrĂ« thellĂ«sisht diskriminuese. NĂ«se do tĂ« supozonim se pohimet e Francis FukuyamĂ«s, se doktrina kristiane Ă«shtĂ« e bazuar mbi “dinjitetin universal tĂ« njeriut”24 si vlerĂ« unike e civilizimit PerĂ«ndimor, atĂ«herĂ« do tĂ« duhej tĂ« pĂ«rmendnim kĂ«tu thĂ«nien e Hannah Arendt-it e cila vĂ«rteton se politikat raciste tĂ« shteteve evropiane kanĂ« qenĂ« themeli i zhvillimit tĂ« fashizmit nĂ« EvropĂ«.25 NĂ« kĂ«tĂ« kuptim, kĂ«rkimi pĂ«r konceptin e “dinjitetit njerĂ«zor” nĂ« civilizimin evropian, do tĂ« duhej tĂ« bĂ«hej vetĂ«m atĂ«herĂ« kur ky civilizim tĂ« shkĂ«putej nga pushteti dhe autoriteti i KishĂ«s. Pra, vlerat e demokracisĂ« evropianĂ« 24. Fukuyama, Francis, “The End of History and the Last Man”, New York, 2006. 25. Arendt, Hannah, “The Origin of Totalitarianism”, (1951), ribotim New York Schocken, 2004.

Shkenca komunikimi

morën formë atëherë kur edhe dinjitetit njerëzor dhe barazia mes njerëzve u bë qëllimi prioritar i shoqërive evropiane. Ajo çka duhet thënë në këtë rast është se ky stad arriti vetëm atëherë kur shoqëritë evropiane vendosën të zëvendësonin Kristianizmin si nocion pushteti me sekularizmin dhe shoqëritë liberale. Prandaj sekularizmi në shoqëritë evropianë nuk përbën vetëm një ndarje të thjeshtë të Kishës nga shteti, por në vetvete është zmbrapsje e religjionit për të mos ndërhyrë në administrimin e shoqërive moderne. Parë në këtë këndvështrim, atëherë përqasja se demokracia është thelbi i doktrinës kristiane do të na çonte në një konkluzion tjetër, ku sipas këtij supozimi, sot Evropa është antidemokratike ngase ka zëvendësuar qendrën e pushtetit nga një administratë demokratike të Kishës më një administratë sekulare e liberal-totalitariste. Prandaj, ne nuk duhet të harrojmë se vlera të tilla si, liria, barazia dhe vëllazëria u vendosën në Evropë përmes shpatës dhe gijotinës, përmes luftës e konfliktit, për të zëvendësuar një pushtet të vjetër i cili nuk njihte dinjitetin njerëzor me një pushtet të ri të perandorive moderne evropiane, të nacionalizmit, racizmit, gjenocidit

e kolonializmit. Historia e EvropĂ«s, e krishterĂ« ose jo, ka pasur problemet e saj me “dinjitetin njerĂ«zor” si themeli i demokracisĂ«. Evropa sot e konsideron si arritje gjendjen aktuale tĂ« tĂ« drejtĂ«s publike sepse ajo vazhdon tĂ« vuajĂ« edhe sot e kĂ«saj dite frikĂ«n e rikthimit tĂ« pushtetit tĂ« KishĂ«s, prandaj liria e fituar me aq shumĂ« mund shihet e kompleksuar nga frika e humbjes sĂ« saj, nga frika e çdo gjĂ«je religjioze e cila pĂ«r historinĂ« e EvropĂ«s do tĂ« thotĂ« rikthim nĂ« qelinĂ« e autoritarizmit dhe diktatit ekleziastik. ËshtĂ« pikĂ«risht kĂ«tu gabimi qĂ« bĂ«n Evropa sot kur i qaset marrĂ«dhĂ«nieve me myslimanĂ«t nĂ« rastin e karikaturave, sepse ajo mbron lirinĂ« e shprehjes jo se nuk e kupton qĂ« ajo duhet tĂ« ketĂ« kufij, por e konsideron atĂ« si kufirin mbrojtĂ«s ndaj religjionit. Gabimi qĂ«ndron nĂ« tĂ« konsideruarit tĂ« fenomenit mysliman me konceptimin dhe kĂ«ndvĂ«shtrimin qĂ« ata kanĂ« pĂ«r Krishterimin dhe historinĂ« e tij. PĂ«r kĂ«tĂ« duhet kuptuar Islami dhe thelbi i tij, natyra sociale dhe qasjet qĂ« ai ka me demokracinĂ« e sotme pĂ«r tĂ« ndĂ«rtuar pastaj njĂ« pĂ«rafrim mĂ« tipik nĂ« lidhje me pretendimet e myslimanĂ«ve pĂ«r sa i pĂ«rket respektimit tĂ« dinjitetit njerĂ«zor.

93

Shkenca komunikimi

Hibridizimi i gjinive mediatike nĂ« ShqipĂ«ri MA. Gazmend Leçini Abstrakt Hibriditeti Ă«shtĂ« kthyer nĂ« modĂ« nĂ« shumĂ« fusha. ShumĂ« degĂ« tĂ« shkencĂ«s po i pĂ«rafrojnĂ« kurrikulat e tyre duke ndĂ«rthurur ato lĂ«ndĂ« qĂ« deri dje konsideroheshin si “fushĂ« tjetĂ«r” studimi. NdĂ«rthurja midis mediave tĂ« vjetra dhe atyre tĂ« reja po na jep njĂ« panoramĂ« tjetĂ«r tĂ« skenĂ«s mediatike pjesĂ« e sĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« dhe ShqipĂ«ria. Duke parĂ« dhe ndjekur kĂ«tĂ« prirje, si dhe duke marrĂ« shkas nga studime mbi kĂ«tĂ« tematikĂ« mendoj se ka ardhur momenti qĂ« tĂ« tilla zhvillime tĂ« evidentohen dhe tĂ« trajtohen me kujdes duke mbajtur qĂ«ndrimin e duhur. NĂ« kĂ«tĂ« studim unĂ« pĂ«rmend disa raste hibriditeti nĂ« sistemin mediatik shqiptar duke theksuar edhe qĂ«ndrimin qĂ« sugjerojnĂ« studiuesit e shkencave tĂ« komunikimit pĂ«r t’u ardhur nĂ« ndihmĂ« konsumatorĂ«ve tĂ« medias qĂ« ata t’i kuptojnĂ« mediat ashtu siç duhet dhe jo tĂ« jenĂ« “viktimĂ«â€ e tyre, por as edhe armiq me to. Metodologjia e pĂ«rdorur Ă«shtĂ« vĂ«zhgimi i disa prej kĂ«tyre mediave dhe ndĂ«rthurja e teorive mbi median me realitetin. Intervistat me personazhet e kĂ«tyre mediave a gjinive mediatike do tĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« dhe boshtin e kĂ«tij studimi. Pyetjet tĂ« cilave do u jap pĂ«rgjigje janĂ«: 1- Cilat janĂ« disa nga mediat dhe gjinitĂ« mediatike hibride sot nĂ« ShqipĂ«ri? 2- A janĂ« kĂ«to media dhe gjini hibride “Made in Albania” apo thjesht imitim i atyre tĂ« huaja? 3- A kanĂ« luajtur rol kĂ«to nĂ« ndryshimin e formĂ«s dhe tĂ« pĂ«rmbajtjes sĂ« mesazhit i cili tashmĂ« duhet t’i pĂ«rshtatet njĂ« media hibride? 4- A do tĂ« ndikojĂ« kjo prirje pĂ«r t’u marrĂ« nĂ« konsideratĂ« nga departamentet e GazetarisĂ« dhe Komunikimit, por jo vetĂ«m, pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« ndĂ«rhyrjet e duhura nĂ« materialet e lĂ«ndĂ«ve mbi gazetarinĂ« e shkruar, tĂ« radios, televizionit dhe on-line? FjalĂ« kyçe: Media hibride, Gjini mediatike hibride, KonvergjencĂ«, Konteksti apo Korniza, Evoluim i medias, Sisteme politike hibride, Kultura hibride, Menaxhim hibrid. 94

Shkenca komunikimi

K

Hyrje

oha nĂ« tĂ« cilĂ«n jetojmĂ« po na bĂ«n tĂ« vetĂ«dijshĂ«m se hibriditeti Ă«shtĂ« kthyer tashmĂ« nĂ« modĂ« nĂ« shumĂ« fusha. Nuk Ă«shtĂ« mĂ« diçka e re qĂ« shumĂ« degĂ« tĂ« shkencĂ«s po i pĂ«rafrojnĂ« kurrikulat e tyre duke ndĂ«rthurur ato lĂ«ndĂ« qĂ« deri dje konsideroheshin si “fushĂ« tjetĂ«r” studimi. TashmĂ« kemi regjime hibride, madje Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« modĂ« kjo gjĂ«, kemi kultura hibride e po kĂ«shtu kemi dhe media hibride.

Kuptimi i termit “hibrid” apo “hibridizim” na krijon njĂ« ide tĂ« qartĂ« pĂ«r objektin e studimit nĂ« kĂ«tĂ« material. Hibrid do tĂ« thotĂ«: “QĂ« ka dalĂ« nga kryqĂ«zimi i dy llojeve a i dy racave tĂ« afĂ«rta”, ndĂ«rsa hibridizoj “KryqĂ«zoj dy lloje a dy raca tĂ« afĂ«rta bimĂ«sh a kafshĂ«sh pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« njĂ« lloj a njĂ« racĂ« me tipare tĂ« reja”.1 NdĂ«rthurja midis mediave tĂ« vjetra dhe atyre tĂ« reja po na jep njĂ« panoramĂ« tjetĂ«r tĂ« skenĂ«s mediatike pjesĂ« e sĂ« cilĂ«s Ă«shtĂ« dhe ShqipĂ«ria. Duke parĂ« dhe ndjekur kĂ«tĂ« prirje, si dhe duke marrĂ« shkas nga studime mbi kĂ«tĂ« tematikĂ«, mendoj se ka ardhur momenti qĂ« tĂ« tilla zhvillime tĂ« evidentohen, sepse tashmĂ« janĂ« bĂ«rĂ« fenomen dhe nuk janĂ« disa raste tĂ« veçuara. VetĂ«m evidentimi nuk do tĂ« na shĂ«rbejĂ« plotĂ«sisht, nĂ«se 1*MA. Gazmend Leçini (doktorant nĂ« vitin e tretĂ« nĂ« departamentin e GazetarisĂ« dhe Komunikimit). . Fjalor i Shqipes sĂ« Sotme, Botimet Toena.

nuk analizohen pĂ«rparĂ«sitĂ« dhe mangĂ«sitĂ« e mediave hibride, tĂ« cilat tashmĂ« e meritojnĂ« plotĂ«sisht kĂ«tĂ« emĂ«r, duke na vĂ«nĂ« pĂ«rballĂ« dilemĂ«s se cila duhet tĂ« jetĂ« qasja jonĂ« ndaj tyre? 1. Hibriditeti nĂ« modĂ« Termin “hibrid” e hasim gjerĂ«sisht nĂ« jetĂ«n e pĂ«rditshme duke na krijuar njĂ« pĂ«rshtypje se dalĂ«ngadalĂ« po humbasin ndarjet klasike tĂ« sendeve, ideve, politikave etj. PĂ«r ta pasur sa mĂ« tĂ« qartĂ« gamĂ«n e shtrirjes sĂ« kĂ«tij fenomeni po mjaftohem me pĂ«rmendjen e vetĂ«m tri shembujve: a) Sisteme politike hibride Po kthehet gjithnjĂ« e mĂ« tepĂ«r nĂ« modĂ« bashkĂ«qeverisja e partive tĂ« spektrit tĂ« majtĂ« nĂ« qeveri tĂ« djathta dhe anasjelltas, duke na servirur njĂ« program hibrid. Ky fenomen ka ndodhur dhe po ndodh edhe nĂ« vendin tonĂ«. Regjime tĂ« ndryshme po pĂ«rdorin njĂ« model tĂ« ndĂ«rmjetĂ«m, i cili nuk mund tĂ« emĂ«rtohet as totalitar, por as demokratik. b) Kultura hibride Duke qenĂ« se kulturat u ngjajnĂ« enĂ«ve komunikuese Ă«shtĂ« e pamundur qĂ« ato tĂ« mos marrin dhe tĂ« japin nga njĂ«ra-tjetra. Kjo marrje dhe dhĂ«nie ka krijuar njĂ« kulturĂ« tĂ« re tĂ« ndĂ«rmjetme apo “hibride”. KĂ«tĂ« e shohim dhe nĂ« vendin tonĂ« ku ndĂ«rthurja mes kulturĂ«s vendase dhe 95

Shkenca komunikimi

asaj tĂ« importuar na ka dhĂ«nĂ«, nĂ« disa drejtime, njĂ« gjĂ« tĂ« ndĂ«rmjetme, e cila nuk quhet mĂ« as tipike shqiptare por as edhe e huaj. Sa pĂ«r ilustrim mund tĂ« pĂ«rmend “bashkĂ«jetesĂ«n” e çifteve si njĂ« zgjedhje ndĂ«rmjet tĂ« jetuarit si “i pa martuar” apo “i martuar”. “Hibriditeti nĂ« kulturĂ« ka dalĂ« nĂ« studimet postkoloniale si njĂ« pĂ«rgjigje kritike ndaj dominancĂ«s sĂ« “imperializmit kulturor”. NĂ«se imperializmi kulturor sugjeron eksportin relativisht tĂ« pamundimshĂ«m tĂ« vlerave kulturore perĂ«ndimore nĂ« kontekstet joperĂ«ndimore, studiuesit e hibriditetit afirmojnĂ« se realiteti Ă«shtĂ« shumĂ« mĂ« tepĂ«r i ngatĂ«rruar. NĂ« qendĂ«r tĂ« kĂ«tij pĂ«rdorimi tĂ« hibriditetit Ă«shtĂ« rezistenca kulturore me anĂ« tĂ« subversioneve ironike – ideja qĂ« lĂ«vizjet kulturore, historikisht inferiore, kanĂ« pĂ«rdorur nĂ« mĂ«nyrĂ« selektive nĂ« integrimin dhe pĂ«rshtatjen e aspekteve tĂ« zhanreve kulturore dominuese me qĂ«llim qĂ« tĂ« thyejnĂ« hegjemoninĂ« potenciale tĂ« kĂ«saj tĂ« fundit. Studimet e hibriditetit kulturor tregojnĂ« gjithashtu se rrjedha e pushtetit kulturor s’ështĂ« kurrĂ« njĂ«drejtimĂ«she”.2

2. Andrew Chadwick “Sistemi i Mediave

Hibride”. (material i marrĂ« nga interneti nĂ« anglisht)

96

c) Menaxhim hibrid MĂ«nyrat hierarkike dhe tĂ« rrjetĂ«zuara tĂ« koordinimit, kontrolli i elitĂ«s dhe autonomia individuale, centralizimi dhe decentralizimi janĂ« tashmĂ« terma tĂ« njohur qĂ« na tregojnĂ« çdo ditĂ« e mĂ« tepĂ«r se hapĂ«sira ndĂ«rmjet tyre po ngushtohet plotĂ«sisht deri nĂ« shkrirjen e tyre. Vazhdimisht hasim raste kur shefi apo drejtori kryen dhe rolin e kryeredaktorit, por dhe tĂ« gazetarit. Vendimi i qeverisĂ« se taksa vendore do tĂ« mblidhet nga pushteti qendror e mĂ« pas do t’i kthehet sĂ«rish atij vendor, Ă«shtĂ« njĂ« tjetĂ«r tregues se hibriditeti po e shtrin fushĂ«n e tij tĂ« veprimit. 2. Mediat Hibride Me termin “Media Hibride” nĂ«nkuptohet ajo media e cila rrjedh apo formohet si rezultat i ‘konvergjencĂ«s funksionale’ tĂ« dy mediave. PĂ«r ta pasur mĂ« tĂ« qartĂ« kĂ«tĂ« koncept na vjen nĂ« ndihmĂ« rasti i Wikileaks-it, i cili shfrytĂ«zoi autoritetin dhe besueshmĂ«rinĂ« e 5 organizatave tĂ« shquara kombĂ«tare lajmesh: The Guardian, New York Times, Der Spiegel, Le Monde dhe El Pais pĂ«r tĂ« promovuar vetveten. Assange shfrytĂ«zoi dhe rrjetin social Twitter pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« tĂ« njohur median e tij tĂ« re Wikileaks-in. “ÇfarĂ« Ă«shtĂ« Wikileaks? A Ă«shtĂ« njĂ« faqe interneti, njĂ« listĂ« e-mailesh, apo njĂ« infrastrukturĂ« teknologjike

Shkenca komunikimi

mbarĂ«botĂ«rore e bazuar nĂ« standarde tĂ« sigurta kriptimi? A Ă«shtĂ« njĂ« biznes botimi, njĂ« revistĂ« lajmesh online pĂ«r investigime profesionale, apo njĂ« agjenci marrĂ«dhĂ«niesh me publikun, qĂ« vepron nĂ« emĂ«r tĂ« klientĂ«ve anonimĂ«? A Ă«shtĂ« me tĂ« vĂ«rtetĂ« global, apo i pĂ«rcaktuar nĂ« sistemin mediatik tĂ« disa shteteve specifike, apo Ă«shtĂ« thjesht njĂ« person: Julian Assange? Wikileaks Ă«shtĂ« tĂ« gjitha kĂ«to sĂ« bashku dhe mĂ« tepĂ«r se kaq. Hibriditeti i tij ngre çështje themelore rreth krijimit tĂ« lajmeve politike, por ai zbulon shumĂ« prej thelbit pĂ«r tĂ« kuptuar organizimin politik dhe mobilizimin nĂ« kohĂ«n e sotme”.3 NĂ« literatura tĂ« ndryshme kĂ«tĂ« term e hasim dhe me termin konvergjencĂ« e cila Ă«shtĂ« disa llojesh. Kemi konvergjencĂ« korporative, ku disa media tĂ« “vjetra” bashkohen me media tĂ« “reja”. Kjo ka qenĂ« tipike para disa vitesh, por tani prirja Ă«shtĂ« tĂ« shkohet drejt divergimit korporativ se sa konvergimit. Lloji tjetĂ«r Ă«shtĂ« konvergimi funksional, i cili duket se Ă«shtĂ« nĂ« modĂ« aktualisht ku agjenci tĂ« ndryshme, nĂ« vend qĂ« tĂ« punĂ«sojnĂ« njĂ« staf tĂ« ri pĂ«r njĂ« media tĂ« re, shfrytĂ«zojnĂ« po tĂ« njĂ«jtĂ«t gazetarĂ«. “PĂ«r mĂ« tepĂ«r shumĂ« kritikĂ« shqetĂ«sohen se operacionet konverguese nĂ«nkuptojnĂ« mĂ« pak pavarĂ«si dhe forma tĂ« ndryshme gazetarie. Kjo mund tĂ« jetĂ« nĂ« tĂ« 3. Andrew Chadwick “Sistemi i Mediave Hibride”.

mirĂ« tĂ« kompanive mediatike, sepse kursejnĂ« parĂ , por nuk Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« konsumatorit. NĂ« çdo rast juria Ă«shtĂ« kundĂ«r meritĂ«s sĂ« konvergjencĂ«s funksionale.”4 Ajo qĂ« mund tĂ« duket joshĂ«se nĂ« fakt Ă«shtĂ« konvergjenca e mjeteve, ku e njĂ«jta pajisje mund tĂ« kryejĂ« shumĂ« funksione. Si p.sh. aparati celular Ă«shtĂ« telefon, MP3, aparat fotografik dhe mund tĂ« lidhet me internetin. “Komisioni Evropian qĂ« nĂ« vitin 1996 e pĂ«rkufizonte kĂ«shtu konvergjencĂ«n: mundĂ«sia e platformave tĂ« ndryshme pĂ«r tĂ« transportuar shĂ«rbime nĂ« thelb tĂ« ngjashme, domethĂ«nĂ« bashkimin e pajisjeve pĂ«r publikun e gjerĂ« si telefoni, televizioni dhe kompjuteri”.5 NĂ« analizĂ«n e tij Francis Balle konkludon se konvergjenca Ă«shtĂ« e “rrezikshme” dhe “mashtruese”. E rrezikshme, sepse ajo mund tĂ« shtyjĂ« nĂ« gabim dhe gabimi zmadhohet nĂ« njĂ« botĂ« gjithnjĂ« e mĂ« globale. ËshtĂ« mashtruese sepse duke pĂ«rdorur tĂ« njĂ«jtat terminale mund tĂ« kalojmĂ« nga komunikimi “one to many” nĂ« komunikimin “one to one” duke mos pasur mĂ« dallim botimi me shkĂ«mbimin individual apo thĂ«nĂ« ndryshe komunikim “publik” me atĂ« “privat”. 4. Joseph R. Domenick. Dinamika e komunikimit masiv, Media nĂ« periudhĂ«n digjitale. f. 58 ShtĂ«pia Botuese “UET”. 5. Francis Balle, Mediat & ShoqĂ«ritĂ«, f. 222. Botimi i 15. ShtĂ«pia Botuese “UET” dhe “Papirus”. 97

Shkenca komunikimi

Hibriditetin e hasim gjerĂ«sisht nĂ« mediat shqiptare. Format mĂ« klasike dhe mĂ« tĂ« pĂ«rhapura janĂ«: a) GazetĂ«, televizion apo radio? Pothuajse çdo ditĂ« ne shohim nĂ« televizion leximin e shtypit tĂ« ditĂ«s ku lexohen titujt kryesorĂ« tĂ« gazetave, por jo vetĂ«m, ka dhe raste kur lexohen disa artikuj fjalĂ« pĂ«r fjalĂ« siç Ă«shtĂ« nĂ« gazetĂ«. Kjo gjĂ« ndodh edhe nĂ« radio. Leksionet klasike mbi shkrimin pĂ«r televizion dhe radio na tregojnĂ« se: “Shkrimi i lajmit nĂ« radio dhe televizion thekson urgjencĂ«n, ka njĂ« stil bisedor, ka fraza tĂ« ngjeshura dhe Ă«shtĂ« i qartĂ«â€.6 PĂ«r sa kohĂ« qĂ« kemi thjesht njĂ« lexim pa asnjĂ« lloj ndĂ«rhyrjeje, lexuesi has nĂ« njĂ« vĂ«shtirĂ«si pĂ«r ta ndjekur logjikĂ«n e shkrimit, i cili Ă«shtĂ« i pĂ«rgatitur pĂ«r t’u lexuar me gazetĂ« nĂ« dorĂ«. Kjo metodĂ« fut nĂ« “siklet” dhe gazetarin, i cili duke e ditur se ky shkrim do tĂ« lexohet edhe nĂ« radio apo televizion mundohet tĂ« gjejĂ« fjalĂ« sa mĂ« tĂ« thjeshta duke cenuar kĂ«shtu dhe nivelin e vetĂ« shkrimit, i cili tashmĂ« duhet tĂ« jetĂ« sa mĂ« i sipĂ«rfaqshĂ«m qĂ« ta kuptojĂ« dhe dĂ«gjuesi i radios apo i televizionit. ProfesionistĂ«t sugjerojnĂ« se: “GazetarĂ«t duhet t’i hartojnĂ« lajmet kryesore pĂ«r radio dhe televizion paksa ndryshe nga mĂ«nyra se si ato bĂ«hen pĂ«r shtyp dhe internet. Ata duhet gjithashtu tĂ« shkruajnĂ« 6. Raportimi dhe shkrimi i lajmeve, Missouri Group, f. 358. Botimet IDK. 98

parathĂ«nie tĂ« posaçme dhe pĂ«rmbledhje pĂ«r segmente audio apo video dhe tĂ« sinkronizojnĂ« fjalĂ«t e tyre me segmentet e regjistruara”.7 b) Radio apo televizion? Lajmet dhe emisionet e radios jepen drejtpĂ«rdrejt nĂ« televizion dhe e kundĂ«rta. Wake Up, Club Fm, Aldo Morning Show etj. Me tĂ« njĂ«jtĂ«n vĂ«shtirĂ«si pĂ«rplasen si dĂ«gjues-shikuesit po ashtu dhe moderatorĂ«t, tĂ« cilĂ«t gjenden pĂ«rballĂ« njĂ« audience tĂ« dyfishtĂ«, mĂ« tepĂ«r nĂ« lloje se sa nĂ« sasi. Gazetari duhet tĂ« mendojĂ« njĂ«kohĂ«sisht qĂ« mesazhi tĂ« jetĂ« i kuptueshĂ«m si nĂ« radio ashtu dhe nĂ« Tv. c) Televizion apo internet? Rastet kur postimet nĂ« rrjetet sociale tĂ« politikanĂ«ve lexohen tekstualisht nĂ« televizion. NĂ« zgjedhjet vendore tĂ« vitit 2011 u bĂ« i famshĂ«m Facebook-u i BashĂ«s si dhe Twitter-i i RamĂ«s. Kjo formĂ« u kthye nĂ« modĂ« ku tashmĂ« kemi njĂ« zĂ«vendĂ«sim tĂ« konferencave pĂ«r shtyp me postimet nĂ« rrjetet sociale ku gazetarĂ«t i referohen si burime zyrtare duke i lexuar ashtu siç ishin shkruar. d) GazetĂ« apo internet? Rastet kur shkrimet e versionit nĂ« letĂ«r bĂ«hen “copy paste” nĂ« faqet on-line apo nĂ« rrjetet sociale. “NjĂ« mĂ«nyrĂ« e sigurt pĂ«r tĂ« 7. Po aty f. 363.

Shkenca komunikimi

larguar lexuesit online Ă«shtĂ« t’u japĂ«sh atyre lajme me lopatĂ« - artikuj tĂ« shkruar pĂ«r shtyp. Qindra publikime vazhdojnĂ« ta bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ«, por tashmĂ« Ă«shtĂ« e qartĂ« qĂ« shumĂ« lexues online nuk pranojnĂ« tĂ« groposen nĂ« dheun e krijuar nga lopatat - nĂ« qoftĂ« se nuk kanĂ« vĂ«rtet nevojĂ« pĂ«r informacion tĂ« thellĂ«sishĂ«m.”8

faktet e thĂ«na, por jo kontekstin, kur e kanĂ« dĂ«gjuar. Por, lexuesit dhe dĂ«gjuesit janĂ« thjesht aktorĂ« autonomĂ« moralĂ«. Identifikimi i burimeve tĂ« reja lejon publikun tĂ« vlerĂ«sojĂ« raportimet, si nga ana e pĂ«rmbajtjes sĂ« tyre, ashtu edhe motivin e dhĂ«nies sĂ« informacionit, nga ana e burimit.”9

3. GjinitĂ« mediatike hibride Me termin “Gjini mediatike Hibride” kuptojmĂ« atĂ« produkt i cili ka tipare tĂ« ngjashme me dy a mĂ« shumĂ« gjini klasike. GjinitĂ« klasike janĂ« tĂ« shumta, por ajo qĂ« vihet re Ă«shtĂ« pikĂ«risht fakti se po zbehen ndarjet klasike ndĂ«rmjet tyre duke i bĂ«rĂ« kufijtĂ« nga njĂ«ra te tjetra mĂ« shumĂ« porozĂ«. Mesazhi i njĂ« gjinie i vendosur nĂ« “kornizĂ«n” apo kontekstin e njĂ« tjetĂ«r gjinie, na jep njĂ« gjini hibride. Dilema e lexuesit kĂ«tu Ă«shtĂ«, tĂ« kuptojĂ« mesazhin apo kontekstin. Dihet tashmĂ« se njĂ« nga format qĂ« mediat ndikojnĂ« tek audienca Ă«shtĂ« edhe konteksti pĂ«rveç tekstit. “Roli qĂ« luajnĂ« burimet te lexuesit apo shikuesit, Ă«shtĂ« studiuar edhe nga ana e komunikimit masiv. NjĂ« nga zbulimet mĂ« tĂ« pranuara nga kjo fushĂ«, Ă«shtĂ« se publiku ka tendencĂ« tĂ« shkĂ«pusĂ« burimin nga mesazhi, kjo njihet me emrin “efekti i gjumit” (Lowery dhe DeFleur 1988). Studimet konfirmojnĂ« se shumĂ« njerĂ«z kanĂ« tendencĂ« tĂ« kujtojnĂ«

a) Lajm apo propagandë? Kjo kuptohet nga korniza ku është vendosur si dhe gjuha e përdorur duke i mëshuar dhe përsëritur më shumë disa fjalë se të tjerat. Kjo është më e qartë në periudha fushatash zgjedhore ku media të caktuara të pozicionuara në një krah apo tjetër, lajmin e kthejnë në propagandë.

8. Po aty f. 375.

b) Lajm apo reklamĂ« a promovim? KĂ«tĂ« e hasim shpesh nĂ«pĂ«r edicione lajmesh sidomos nĂ« televizion, pĂ«r vetĂ« vlerĂ«n e madhe qĂ« ka njĂ« reklamĂ« nĂ« njĂ« kohĂ« kur dĂ«gjueshmĂ«ria/shikueshmĂ«ria Ă«shtĂ« mĂ« e madhe. Duhet tĂ« jesh shikues, dĂ«gjues dhe lexues i kujdesshĂ«m pĂ«r ta kuptuar qĂ« ke tĂ« bĂ«sh me njĂ« lajm apo reklamĂ«. Alma Demiraj, njĂ« gazetare kronike me njĂ« eksperiencĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« televizion, pyetjes se si e dallon ajo qĂ« njĂ« ngjarje Ă«shtĂ« lajm 9. Philip Patterson dhe Lee Wilkins, Etika nĂ« media Çështje dhe Raste, f. 316. ShtĂ«pia Botuese “Ufo Press”, TiranĂ« 2009. 99

Shkenca komunikimi

apo reklamĂ«, i pĂ«rgjigjet: “Shpesh kompani tĂ« ndryshme apo biznese ftojnĂ« mediat pĂ«r tĂ« pasqyruar njĂ« risi apo njĂ« produkt tĂ« ri. PĂ«r tĂ« shpĂ«tuar nga faturat e marketingut nĂ«se do ta reklamonin hapur, e servirin atĂ« si lajm. Por njĂ« lajm nga njĂ« promocion ndryshon shumĂ«. Kjo varet nga impakti qĂ« ka kjo risi tek audienca. Ta zĂ«mĂ« se Vodafon ka bĂ«rĂ« njĂ« ofertĂ« tĂ« re, kjo dallon dukshĂ«m nga zbulimi i njĂ« ilaçi kundĂ«r kancerit apo Sida-s. Po t’i krahasojmĂ« janĂ« tĂ« dy produkte tĂ« dy kompanive private, pasi edhe pĂ«r kompaninĂ« farmaceutike nĂ« njĂ«farĂ« mĂ«nyre promocion Ă«shtĂ« publikimi i ilaçit. Por impakti qĂ« ka pĂ«r shoqĂ«rinĂ« Ă«shtĂ« i pakrahasueshĂ«m”. c) Lajm apo humor “Pop Channel”. KĂ«tĂ« e shohim nĂ« shumĂ« raste, por mendoj se mĂ« tipik Ă«shtĂ« pikĂ«risht emisioni “Pop Channel”. NĂ« pĂ«rshkrimin se çfarĂ« Ă«shtĂ« nĂ« realitet ky emision, lexojmĂ«: “Pop Channel raporton kryesisht pĂ«r ngjarje qĂ« lidhen me aktualitetin, tĂ« cilat mund tĂ« jenĂ« tĂ« vĂ«rteta ose tĂ« trilluara. Personazhet e pĂ«rfshira nĂ« raportim janĂ« gjithashtu realĂ« ose fiksionalĂ«, nĂ« varĂ«si tĂ« kontekstit tĂ« informacionit. Programi parodizon situata tipike tĂ« njĂ« edicioni informativ si lidhje direkte, breaking news, korrespondenca apo speciale”.10 10. http://www.top-channel.tv/programs. php?id=9&s=2 100

d) AnalizĂ« apo humor “Bypass Show”. TĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ« do tĂ« thoshim edhe pĂ«r kĂ«tĂ« emision: “Ky format risjell ngjarjet kryesore tĂ« javĂ«s, tĂ« para nga njĂ« kĂ«ndvĂ«shtrim tjetĂ«r. I konceptuar si revistĂ« televizive lajmesh tĂ« pĂ«rmbysura, stafi i Bypass - Show zbret pas kuintave pĂ«r tĂ« interpretuar atĂ« qĂ« mund tĂ« ketĂ« ndodhur, duhet tĂ« ketĂ« ndodhur apo duhet tĂ« ndodhĂ« me personazhet e skenĂ«s politike.”11 e) Raportim apo ironi “AlPazar”. “Al Pazar, njĂ« emision nga Agron Llakaj, me pjesĂ«marrjen e Behar MerĂ«s, nĂ« boshtin e sĂ« cilit Ă«shtĂ« loja, shakaja e kripur dhe e zgjuar me realitetin tonĂ«, e ngĂ«rthyer nĂ«pĂ«rmjet lajmit politik, ekonomik dhe social”.12 “Evoluimi i gjinive mediatike na fokuson nĂ« kufijtĂ« porozĂ« ndĂ«rmjet llojeve tĂ« lajmeve “tĂ« rĂ«nda” dhe “argĂ«tuese” nĂ« komunikimin politik. Emblematik nĂ« kĂ«tĂ« ndryshim Ă«shtĂ« natyrisht popullariteti i “talk showve” me humor politik nĂ« SHBA. DokumentarĂ«t, tĂ« konsideruar pĂ«r shumĂ« kohĂ« si njĂ« formĂ« “serioze” e mediatike pĂ«r politikĂ«n, kanĂ« pĂ«suar njĂ« transformim gjatĂ« dekadĂ«s sĂ« fundit, me ngritjen e llojeve hibride tĂ« tilla si fiksionalĂ«t ose gjysmĂ«11. http://vizionplus.al/programe/Bypassshow/ 12. http://vizionplus.al/emisione/

Shkenca komunikimi

fiksionalĂ«t “mockumentaries” (dokumentare tallĂ«se), “docusoaps”, “docs-game”, dhe “biopics”. NdĂ«rkohĂ« qĂ« zhanre tĂ« tilla si emisionet pĂ«r gatimin janĂ« duke vĂ«nĂ« theksin pĂ«rsĂ«ri te infotainment (info-argĂ«timi).”13 f) Debat apo show? Debati si gjini mediatike duket se e ka humbur formatin e tij fillestar duke u pĂ«rafruar gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ« me show-n apo spektaklin. 4. A janĂ« mediat hibride dhe gjinitĂ« mediatike hibride nĂ« ShqipĂ«ri produkt “Made in Albania”? PĂ«r t’i dhĂ«nĂ« pĂ«rgjigje kĂ«saj pyetjeje kam pyetur kryeredaktorĂ«t e dy programeve, tĂ« cilat i kam marrĂ« nĂ« shqyrtim. “Bypass Show ka marrĂ« shkas nga njĂ« emision nĂ« AmerikĂ« i gazetarit John Stuart, por thuajse çdo gjĂ« Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nga fillimi”.14 “Pop Channel - ky program nuk Ă«shtĂ« ide tipike shqiptare, por ka kontekst ekskluzivisht shqiptar. Si format ai Ă«shtĂ« i frymĂ«zuar nga modele tĂ« ngjashme amerikane dhe perĂ«ndimore tĂ« cilat pĂ«rfshihen brenda gjinisĂ« sĂ« spoof news. Duke qenĂ« se prirja jonĂ« shpirtĂ«rore, edukimi dhe dashuria jonĂ« Ă«shtĂ« 13. Andrew Chadwick “Sistemi i Mediave Hibride”. 14. IntervistĂ« me Gentian Dervishin, kryeredaktor i emisionit Bypass –Show.

e drejtuar kah PerĂ«ndimi, edhe modelet televizive qĂ« ne ndjekim janĂ« ato perĂ«ndimore. Pop Channel ka pĂ«r mision tĂ« vetin njĂ« rol emancipues pĂ«r shikuesin e vet, nxitjen e mendimit kritik dhe inkurajimin e shkĂ«putjes nga tendencat regresive, subkulturore qĂ« mund tĂ« vijnĂ« nga modele tĂ« tjera kulturoro-televizive”.15 5. Gjetje a) Mediat nĂ« ShqipĂ«ri janĂ« nĂ« koherencĂ« me zhvillimet dhe ndryshimet qĂ« ndodhin me mediat nĂ« vendet perĂ«ndimore. b) ShfrytĂ«zimi i “kornizĂ«s” pĂ«r tĂ« pĂ«rçuar mesazhin pĂ«rdoret gjerĂ«sisht nĂ« mediat shqiptare. Kjo pĂ«r arsye se audienca tashmĂ« Ă«shtĂ« e tejngopur me mesazhet e drejtpĂ«rdrejta, prandaj mediave u lind nevoja tĂ« pĂ«rdorin metoda tĂ« tĂ«rthorta pĂ«r qĂ«llime propagande apo promocioni. c) Jo gjithmonĂ« “konvergjenca funksionale” Ă«shtĂ« nĂ« tĂ« mirĂ«n e audiencĂ«s. d) GjinitĂ« mediatike kanĂ« ndikuar qĂ« mesazhi tĂ« pĂ«sojĂ« ndryshime nga media e origjinĂ«s duke u pĂ«rshtatur me median e re.

15. IntervistĂ« me Sokol Shametin, Kryeredaktor i emisionit “Pop Channel”. 101

Shkenca komunikimi

6. Përfundime a) Departamentet e Gazetarisë dhe Komunikimit, duhet ta marrin në konsideratë këtë prirje drejt hibridizimit, për të bërë ndërhyrjet e duhura në materialet e lëndëve mbi gazetarinë e shkruar, e radios, televizionit dhe on-line, duke i bërë të ndërgjegjshëm studentët se mediat dhe gjinitë klasike po zbehen dhe se duhet të aftësohen në

përgatitjen e mesazhit dhe për një media hibride. b) Kjo do të ndikojë dhe në theksimin e tipareve bazë të secilës media, pa të cilat mesazhi, në ato media, nuk do të ishte i vlefshëm. c) Audienca duhet të tregohet më e kujdesshme për të kuptuar mesazhin, i cili ofrohet edhe nëpërmjet kontekstit dhe jo vetëm nga teksti.

Bibliografia − Fjalor i Shqipes sĂ« Sotme, Botimet Toena. − NjĂ« studim mbi “Sistemin e Mediave Hibride” i autorit Andrew Chadwick, Royal Holloway, University of London. − Francis Balle, “Mediat dhe ShoqĂ«ritĂ«â€, Botimi i 15. ShtĂ«pia Botuese “UET” dhe “Papirus”. − Joseph R. Domenick. “Dinamika e komunikimit masiv, Media nĂ« periudhĂ«n digjitale”. ShtĂ«pia Botuese “UET”. − Philip Patterson dhe Lee Wilkins, “Etika nĂ« media Çështje dhe Raste”. ShtĂ«pia Botuese “Ufo Press”, TiranĂ« 2009. − Missouri Group “Raportimi dhe shkrimi i lajmeve”. Botimet “IDK”. − Intervista me protagonistĂ« tĂ« mediave. http://www.top-channel.tv/programs.php?id=9&s=2 http://vizionplus.al/programe/Bypass-show/ http://vizionplus.al/emisione/

102

Shkenca komunikimi

Në përvjetorin e themelimit të Medresesë së Tiranës

Medreseja e Naltë e Tiranës, ëndrra e besimtarëve islamë Hiqmet Patozi

Abstrakt Suksesi i medreseve shfaqet qartë në përvetësimin prej nxënësve të lëndëve të shkencave natyrore në gjuhën angleze, në kalueshmërinë e lartë e cilësore në të gjitha lëndët e veçanërisht në provimet e lirimit dhe të Maturës Shtetërore, ku ndonjëra prej tyre (Tirana) konkurron denjësisht shkollat më të mira shqiptare publike a private.

N

Ă« ShqipĂ«ri institucionet mĂ«simdhĂ«nĂ«se fetare (mejtepet e medresetĂ«) u hapĂ«n pranĂ« xhamive e teqeve disa shekuj mĂ« parĂ« e nĂ« to mĂ«sohej kryesisht Kur’ani FamĂ«lartĂ«. Por pĂ«r medresetĂ«, si institucione serioze tĂ« arsimit kombĂ«tar fetar islam, si fidanishte tĂ« dritĂ«s sĂ« diturisĂ«, mund tĂ« flasim vetĂ«m nĂ« fillimet e shekullit XX, pas Shpalljes sĂ« PavarĂ«sisĂ«.

Pa mëdyshje në ballë të tyre qëndron Medreseja e Naltë e Tiranës, ëndrra e besimtarëve islamë, që u hap më 1924, me vendim të Kongresit të parë të Bashkësisë

Islame tĂ« ShqipĂ«risĂ«, pĂ«r tĂ« plotĂ«suar nevojat pĂ«r kuadro fetarĂ«. U quajt “Instituti mĂ«simor kombĂ«tar”, filloi punĂ«n vetĂ«m me 24 nxĂ«nĂ«s tĂ« ndarĂ« nĂ« 3 klasa dhe pati drejtor z. Qamil Bala, anĂ«tar i KĂ«shillit tĂ« NaltĂ« tĂ« Sheriatit, ishdeputet i parlamentit shqiptar dhe mĂ«sues figura tĂ« shquara si: H. Ali Korça, Sulejman Kadiu, Haxhi Mahmud Dashi, Haxhi Tahiri, Rexhep Berati, Haki Tefiku etj. Programi i saj pĂ«rfshiu lĂ«ndĂ«t e kulturĂ«s sĂ« pĂ«rgjithshme si tĂ« njĂ« gjimnazi klasik, gjuhĂ« tĂ« huaja: 103

Shkenca komunikimi

arabisht, frĂ«ngjisht, anglisht dhe lĂ«ndĂ« fetare: Kur’an, besim, histori e shenjtĂ«, moral etj. NĂ« kuadrin e riorganizimit tĂ« rrjetit arsimor fetar nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« Kongresin e tretĂ« tĂ« BashkĂ«sisĂ« Islame u vendos tĂ« suprimohen tĂ« gjitha medresetĂ« e qyteteve si: tĂ« ShkodrĂ«s, tĂ« Beratit, tĂ« VlorĂ«s etj., dhe tĂ« mbetej vetĂ«m ajo e TiranĂ«s qĂ« do tĂ« quhej Medrese e PĂ«rgjithshme dhe do tĂ« drejtohej nga dijetari H. Ismet Dibra. Brenda pak vitesh medreseja formoi fizionominĂ« e njĂ« institucioni me vlera islame ku merrej formim i shĂ«ndoshĂ« fetar e kombĂ«tar, ndaj edhe fitoi emĂ«r tĂ« mirĂ« nĂ« tĂ« gjithĂ« vendin e mĂ« gjerĂ«. Disa nga maturantĂ«t e parĂ« tĂ« kĂ«saj medreseje qĂ« u diplomuan nĂ« vitin 1932, pasi kryen studimet e larta, punuan po kĂ«tu me pĂ«rkushtim si mĂ«sues apo drejtues tĂ« saj. NĂ« bankat e kĂ«saj shkolle janĂ« pĂ«rgatitur dhe edukuar shumĂ« kuadro studiues, inxhinierĂ«, mjekĂ«, ekonomistĂ«, mĂ«sues, vaizĂ«, imamĂ« qĂ« kanĂ« punuar nĂ« zona e nĂ« sektorĂ« tĂ« ndryshĂ«m tĂ« vendit. VeçojmĂ« intelektualĂ«t e klerikĂ«t si: Shaban Demiraj, ishkryetar i AkademisĂ« sĂ« Shkencave tĂ« ShqipĂ«risĂ«, Vexhi Buharaja, orientalist, shkrimtar e pĂ«rkthyes, Imam Vehbi Ismaili, kryetar i BashkĂ«sisĂ« Islame pĂ«r shqiptarĂ«t e AmerikĂ«s etj. Nga regjimi komunist, si feja e besimi nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, medreseja pati goditje me ashpĂ«rsi nĂ« rritje, 104

duke nisur me reformĂ«n arsimore tĂ« vitit 1946, e cila ia kufizoi ndjeshĂ«m lĂ«ndĂ«t fetare dhe ato tĂ« kulturĂ«s sĂ« pĂ«rgjithshme ia detyroi si tĂ« njĂ« shkolle profesionale. ShumĂ« mĂ«sues e drejtues ia pĂ«rndoqi, ia burgosi dhe dĂ«noi egĂ«r. Kulmi i goditjes arriti nĂ« vitin 1964 kur e mbylli fare. *** MedresetĂ« tona u hapĂ«n ose u rihapĂ«n nĂ« vitet `90 kur nĂ« ShqipĂ«ri ishte lĂ«nĂ« i lirĂ« besimi, po ringjallej jeta fetare dhe u pritĂ«n si priten dallĂ«ndyshet qĂ« sjellin pranverĂ«n. Ato sot janĂ« 7 dhe shtrihen: nĂ« ShqipĂ«rinĂ« Veriore (ShkodĂ«r), nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e Mesme (TiranĂ«, DurrĂ«s, KavajĂ«, CĂ«rrik) edhe nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e Jugut (Berat, Korçë) dhe nĂ« to mĂ«sojnĂ« me mijĂ«ra nxĂ«nĂ«s vajza e djem. NĂ« vitet e para provuan vĂ«shtirĂ«si tĂ« mĂ«dha e serioze qĂ« i kapĂ«rcyen gradualisht, duke filluar nga mungesa e ndĂ«rtesave e mjeteve didaktikemĂ«simore, kuadri i kualifikuar mĂ«simdhĂ«nĂ«s, programet e deri te tekstet mĂ«simore aq tĂ« nevojshme. NĂ« planet e tyre mĂ«simore u pĂ«rfshinĂ« lĂ«ndĂ«t e kulturĂ«s sĂ« pĂ«rgjithshme tĂ« shkollave tĂ« mesme tĂ« pĂ«rgjithshme, 3 gjuhĂ« tĂ« huaja (anglisht, turqisht, arabisht) dhe lĂ«ndĂ«t fetare: Kur’ani FamĂ«lartĂ«, historia islame, besimi, fikhu (jurispudenca islame), tefsiri (komentimi i Kur’anit) dhe hadithi (tradita profetike), kĂ«shtu nĂ« kĂ«tĂ« plan mĂ«simor gjen aplikim edhe mendimi i njĂ« dijetari qĂ« thotĂ«: “Shkenca pa fenĂ« Ă«shtĂ« e verbĂ«r,

Shkenca komunikimi

feja pa shkencĂ«n Ă«shtĂ« e çalĂ«â€. Objektivi kryesor i medreseve ka qenĂ« e mbetet brumosja e nxĂ«nĂ«sve me moralin islam, me ndjenja kombĂ«tare e me vizion tĂ« qartĂ« pĂ«r tĂ« ardhmen, pajisja me dije tĂ« thella e tĂ« qĂ«ndrueshme qĂ« do t`u shĂ«rbejnĂ« atyre pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar sfidat e jetĂ«s nĂ« shoqĂ«rinĂ« e sotme demokratike, sepse Profeti ynĂ« i nderuar shprehet: “Allahu i lehtĂ«son udhĂ«n pĂ«r nĂ« xhenet personit qĂ« merr udhĂ«n pĂ«r tĂ« kĂ«rkuar dije”. FalĂ« kujdesit tĂ« vazhdueshĂ«m tĂ« KMSH-sĂ« dhe kontributeve financiare tĂ« shoqatave bamirĂ«se e fondacioneve, medresetĂ« tashmĂ« kanĂ« siguruar godina tĂ« reja e tĂ« bukura, mjedise tĂ« pĂ«rshtatshme bashkĂ«kohore pĂ«r mĂ«sim e fjetje, laboratorĂ«, biblioteka, palestra, kĂ«nde sportive, materiale didaktike e mjete informacioni pĂ«r t`u pasur zili. NĂ« to janĂ« vendosur edhe drejtues e mĂ«simdhĂ«nĂ«s tĂ« zotĂ« e tĂ« pĂ«rkushtuar nĂ« punĂ«, pĂ«rcjellĂ«s tĂ« diturisĂ«, qĂ« ruajtĂ«n e ruajnĂ« marrĂ«dhĂ«nie tĂ« drejta e korrekte me komunitetin e nxĂ«nĂ«sit, duke plotĂ«suar njĂ« kusht tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m pĂ«r institucionet arsimore edukuese. Ndaj fatmirĂ«sisht edhe pse pranimet e nxĂ«nĂ«sve nĂ« medrese bĂ«hen vetĂ«m me konkurs, numri e cilĂ«sia e tyre (djem e vajza) vjen duke u rritur çdo vit. Suksesi i medreseve shfaqet qartĂ« nĂ« pĂ«rvetĂ«simin prej nxĂ«nĂ«sve tĂ« lĂ«ndĂ«ve tĂ« shkencave natyrore nĂ« gjuhĂ«n angleze, nĂ« kalueshmĂ«rinĂ« e

lartĂ« e cilĂ«sore nĂ« tĂ« gjitha lĂ«ndĂ«t e veçanĂ«risht nĂ« provimet e lirimit dhe tĂ« MaturĂ«s ShtetĂ«rore, ku ndonjĂ«ra prej tyre (Tirana) konkurron denjĂ«sisht shkollat mĂ« tĂ« mira shqiptare publike a private. KĂ«to shkolla, nĂ« shĂ«rbim tĂ« ngulitjes e tĂ« thellimit tĂ« njohurive qĂ« marrin nxĂ«nĂ«sit nĂ« klasĂ«, organizojnĂ« javĂ«t e shkencave, panairet shkencore, projektet kurrikulare shumĂ« tĂ« efektshme pĂ«r cilĂ«sinĂ«. NxĂ«nĂ«sit e medreseve aftĂ«sohen gjithashtu tĂ« mĂ«sojnĂ« mirĂ« e tĂ« njohin thelbin e ajeteve, leximin dhe kĂ«ndimin pĂ«rmendĂ«sh tĂ« Kur’anit, tĂ« kushtetutĂ«s islame, komentet e dijetarĂ«ve pĂ«r ligjet islame dhe hadithet, po kĂ«shtu tĂ« kryejnĂ« praktikat e adhurimeve e detyrimeve fetare. NĂ« konkurset pĂ«r Kur’anin, tĂ« organizuara brenda shkollave, kanĂ« shfaqur dĂ«shirĂ«n pĂ«r pjesĂ«marrje çdo vit dhe pĂ«rgatitje tĂ« kĂ«naqshme. Po kĂ«shtu nxĂ«nĂ«sit e pĂ«rparuar e tĂ« talentuar, nĂ« konkurset qĂ« organizon KMSH ndĂ«rmjet medreseve tĂ« vendit, kanĂ« qenĂ« tĂ« suksesshĂ«m. JanĂ« paraqitur mirĂ« edhe nĂ« Olimpiadat e MASH pĂ«r lĂ«ndĂ«t matematikĂ«, fizikĂ«, kimi, biologji e informatikĂ«, madje shumĂ« mirĂ« nĂ« olimpiadat dhe projektet ndĂ«rkombĂ«tare. Edhe edukimi, me tĂ« drejtĂ«, nĂ« medresetĂ« tona Ă«shtĂ« vlerĂ«suar drejt e paralel me mĂ«simin si njĂ« e i pandarĂ«. Me mĂ«sim nxĂ«nĂ«sit ndriçojnĂ« mendjet, me besim ushqejnĂ« 105

Shkenca komunikimi

zemrat dhe pastaj reflektojnĂ« sjellje shembullore nĂ« shkollĂ« e jashtĂ« saj. ËshtĂ« punuar qĂ« edhe aftĂ«sitĂ« e tyre t`i shfrytĂ«zojnĂ« nesĂ«r jo vetĂ«m pĂ«r vete, por edhe pĂ«r familjen e mbarĂ« kombin dhe progresin e tij tĂ« pandalshĂ«m. PĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim zhvillohen edhe veprimtari praktike orientuese qĂ« nxĂ«nĂ«sit e medreseve tĂ« dinĂ« tĂ« udhĂ«zojnĂ« e tĂ« tĂ«rheqin nĂ« rrugĂ«n e drejtĂ« tĂ« Islamit edhe persona tĂ« tjerĂ« tĂ« afĂ«rm ose tĂ« njohur, sepse udhĂ«rrĂ«fyesi ynĂ«, Muhamedi a. s. shprehet: “Ai qĂ« udhĂ«zon njĂ« njeri nĂ« rrugĂ« tĂ« drejtĂ«, Ă«shtĂ« sikur tĂ« ketĂ« fituar gjithĂ« botĂ«n”.

106

NxĂ«nĂ«sit e medreseve, falĂ« punĂ«s sĂ« mirĂ« bindĂ«se tĂ« bĂ«rĂ« me ta, i janĂ« shmangur veseve tĂ« kĂ«qija, kanĂ« qĂ«ndruar larg tĂ« ndaluarave nga Islami, u kanĂ« shpĂ«tuar edhe infeksioneve tĂ« rrezikshme tĂ« pĂ«rhapura sot si: duhani, alkooli, bixhozi e droga dhe ata asnjĂ«herĂ« s’kanĂ« pretenduar e kĂ«rkuar lirinĂ« e shfrenuar. PĂ«rgjithĂ«sisht, tĂ« gjitha medresetĂ« tona, me punĂ«n e me pĂ«rkushtimin e duhur, objektivat e veta i kanĂ« plotĂ«suar mirĂ« ose janĂ« nĂ« rrugĂ«n e plotĂ«simit tĂ« tyre tĂ« plotĂ«, ndaj meritojnĂ« tĂ« pĂ«rgĂ«zohen.

PĂ«rkthime

Modeli islam në emancipimin e gruas Dr. Muhamed Amare Egjipt

Abstrakt NĂ«se erĂ«rat e injorancĂ«s paraislame, kanĂ« arritur qĂ« t’i rikthejnĂ« disa zakone dhe tradita qĂ« dominonin botĂ«n para Islamit, ato nuk kanĂ« arritur tĂ« prevalojnĂ« mbi arritjet e emancipimit islam tĂ« gruas. Shpirti i kĂ«tij emancipimi dhe frytet e tij vĂ«rehen edhe nĂ« kohĂ«n e regresit tĂ« civilizimit islam, regres i cili ka pllakosur botĂ«n islame. Edhe nĂ« kĂ«to kushte tĂ« rĂ«nda, jeta jonĂ« sociale ofron modele grash tĂ« cilat depĂ«rtojnĂ« nĂ« fusha tĂ« ndryshme tĂ« jetĂ«s, si ajo e shkencĂ«s sĂ« hadithit, fikhut, letĂ«rsisĂ« etj.

K

ur flitet për gruan dhe emancipimin e saj, të gjithë njerëzit me arsye të shëndoshë pajtohen me faktin se mbi supet e gruas rëndojnë padrejtësi që shtrihen nga kohët e lashta e deri sot në ditët tona. Gjithashtu, pajtohemi me faktin se tashmë gruaja është shndërruar në një kauzë dhe se emancipimi i saj, edhe pse lidhet me atë të burrit, ka nevojë për më shumë vëmendje dhe për një qasje specifike. Por ajo që ka shkaktuar mosmarrëveshje dhe debate, në nivel

ndërkombëtar, është modeli ideal i cili i mundëson gruas emancipimin e vërtetë. Sot na ofrohet modeli perëndimor ekstrem, modeli i lëvizjeve feministe të cilat duan që gruaja të fokusohet te vetja, duke u rebeluar kundër natyrës së saj femërore me të cilën e ka krijuar Zoti, kundër burrit dhe kundër vlerave dhe feve. Ky është një model i cili ka arritur kulmin e ekstremizmit. Ekziston dhe një model tjetër, ai tradicional, ai i izolimit dhe kufizimit, zakonet dhe tradita e të cilat i janë veshur fesë. 107

PĂ«rkthime

Modeli i mesĂ«m i emancipimit tĂ« gruas Por ekziston dhe njĂ« model i mesĂ«m dhe i balancuar, i cili shpreh qasjen islame ndaj emancipimit tĂ« gruas dhe qĂ« buron nga tekstet, logjika dhe drejtĂ«sia e Kur’anit, i cili i ka dhĂ«nĂ« gruas tĂ« drejtat e saj tĂ« plota dhe e ka barazuar me burrin, pasi ajo dhe burri rrjedhin nga Ademi a.s. Kur’ani i ka besuar gruas tĂ« njĂ«jtin amanet qĂ« ia ka besuar burrit, amanetin e mbarĂ«vajtjes sĂ« jetĂ«s nĂ« tokĂ«. Ai e ka barazuar gruan me burrin nĂ« nderimin dhe fisnikĂ«rinĂ« qĂ« u ka bĂ«rĂ« tĂ« dyve. Ai i ka barazuar nĂ« obligime, mbajtjen e pĂ«rgjegjĂ«sive dhe shpĂ«rblimin... E gjitha kjo, duke marrĂ« parasysh dallimet fizike dhe psikologjike mes mashkullit dhe femrĂ«s. VetĂ«m duke njohur dhe pranuar kĂ«to dallime njeriu vlerĂ«son begatinĂ« hyjnore dhe realizon lumturinĂ« e vet, pasi vetĂ«m kĂ«shtu pĂ«rballet secila palĂ« me tjetrĂ«n. E po tĂ« ishin tĂ« dy njĂ«lloj, pa asnjĂ« dallim, nuk do tĂ« ishte tjetĂ«r, nuk do ndjente dĂ«shirĂ«n pĂ«r ta pasur dhe mallin pĂ«r t’i qĂ«ndruar pranĂ«. Barazia nĂ« pĂ«rgjegjĂ«sinĂ« e mbajtjes sĂ« amanetit, dinjitetit, aftĂ«sisĂ«, detyrimeve, llogarisĂ« dhe shpĂ«rblimit, pjesĂ«marrjes nĂ« detyrimet sociale... Ă«shtĂ« barazi e dy palĂ«ve qĂ« dallojnĂ« nga njĂ«ri-tjetri dhe jo dy palĂ«ve krejtĂ«sisht unike. Ky model i mesĂ«m buron nga tekstet dhe logjika e Kur’anit Fisnik, i cili e konsideron burrin si pjesĂ« tĂ« 108

gruas dhe gruan si pjesĂ« tĂ« burrit. “PjesĂ« e njĂ«ri-tjetrit”1. SecilĂ«n palĂ«, Kur’ani e portretizon si petk pĂ«r palĂ«n tjetĂ«r. “ato janĂ« petk pĂ«r ju dhe ju jeni petk pĂ«r to”2. “ju i jeni dhĂ«nĂ« njĂ«ri-tjetrit dhe kur ato kanĂ« marrĂ« nga ju besĂ« tĂ« fortĂ«?”3. Lidhjet e kĂ«saj bese mes dy bashkĂ«shortĂ«ve, e cila Ă«shtĂ« besĂ« e natyrĂ«s sĂ« pastĂ«r njerĂ«zore, i bashkojnĂ« nenet e saj tĂ« cilat pĂ«rbĂ«hen nga miqĂ«sia, dashuria, mĂ«shira, qetĂ«sia... “Dhe njĂ« prej shenjave tĂ« Tij Ă«shtĂ« qĂ« prej jush krijoi pĂ«r ju bashkĂ«shortet tuaja, qĂ« tĂ« qetĂ«soheni pranĂ« tyre, duke vĂ«nĂ« ndĂ«rmjet jush dashuri dhe mĂ«shirĂ«. Me tĂ« vĂ«rtetĂ«, nĂ« kĂ«tĂ« ka shenja pĂ«r njerĂ«zit qĂ« mendojnĂ«.”4 Kjo qasje e mesme ndaj emancipimit tĂ« gruas dhe ruajtjes sĂ« feminilitetit tĂ« saj, bazohet gjithashtu te praktikat profetike qĂ« rridhnin nga logjika e Kur’anit. KĂ«to praktika tĂ« cilat e emancipuan gruan myslimane dhe e çliruan atĂ« nga varrosja pĂ«r sĂ« gjalli, e shndĂ«rruan atĂ« nĂ« njĂ« forcĂ« aktive nĂ« ndĂ«rtimin e familjes, shtetit dhe civilizimit islam, e bĂ«nĂ« atĂ« pjesĂ«marrĂ«se nĂ« tĂ« gjitha fushat e jetĂ«s dhe tĂ« fesĂ«. Diçka tĂ« tillĂ« e gjejmĂ« qĂ« ditĂ«t e para tĂ« lindjes sĂ« diellit islam. Ky model i mesĂ«m buron edhe 1. Al Imran, 195. 2. Bekare, 187. 3. Nisa, 21. 4. Rum, 21.

PĂ«rkthime

nga ixhtihadi islam bashkĂ«kohor, i cili i njeh tĂ« gjitha tĂ« drejtat gruas, njĂ«kohĂ«sisht tĂ« gjitha meritat si palĂ« e denjĂ« nĂ« projektin zhvillimor tĂ« linjĂ«s sĂ« pĂ«rtĂ«ritjes dhe rilindjes. E gjitha kjo, duke u mbĂ«shtetur te Kur’ani Fisnik dhe praktikat fillestare tĂ« emancipimit islam tĂ« gruas, me tĂ« cilat vlen tĂ« krenohesh. Modele nga ditĂ«t e para tĂ« Islamit - Hadixheja, Zoti qoftĂ« i kĂ«naqur me tĂ«, Ă«shtĂ« model dhe fryt i emancipimit qĂ« Islami i bĂ«ri gruas. FalĂ« kĂ«tij emancipimi, ajo la pas shumĂ« burra si nĂ« fushĂ«n e besimit ashtu dhe atĂ« tĂ« thirrjes islame tĂ« porsalindur. FalĂ« kĂ«tij emancipimi ajo u shndĂ«rrua nĂ« burimin mbĂ«shtetĂ«s mĂ« tĂ« madh tĂ« thirrjes islame, si me pasuri, urtĂ«si dhe me ndjenja. Aq i madh ishte kontributi i saj saqĂ« viti nĂ« tĂ« cilin vdiq, u quajt viti i dĂ«shpĂ«rimit. - Modeli i dytĂ« Ă«shtĂ« Esmaja, e bija e Ebu Bekrit, e cila edhe ajo ishte fryti i kĂ«tij emancipimi. Asaj iu besua sekreti i migrimit tĂ« profetit Muhamed a.s. nga Meka nĂ« Medine, gjĂ« e cila ishte njĂ« ndĂ«r ndryshimet mĂ« tĂ« rrezikshme tĂ« thirrjes islame, shtetit dhe umetit mysliman. Ajo ishte pjesĂ«marrĂ«se nĂ« kĂ«tĂ« ngjarje tĂ« rĂ«ndĂ«sishme. Ajo mbĂ«shteste fuqishĂ«m edhe tĂ« shoqin e saj, Zubejr ibnu Avam, duke u kujdesur pĂ«r shtĂ«pinĂ« e tij, i punonte tokĂ«n, kujdesej pĂ«r kalin dhe ndonjĂ«herĂ«

mori pjesĂ« edhe nĂ« beteja bashkĂ« me tĂ«. Ajo e edukoi dhe e pĂ«rgatiti djalin e saj pĂ«r t’u pĂ«rballur me diktatorĂ«t si Haxhaxh bin Jusuf Thekafij. Me gjithĂ« kĂ«to kontribute madhore, Esmaja mbeti femĂ«r e cila i pĂ«rmbahej veshjes islame dhe lindore, nuk vishte rroba qĂ« pĂ«rshkruanin trupin e saj dhe ruante nderin e tĂ« shoqit. - Shifa bintu Abdullah elKurejshije, ishte njĂ« nga frytet e modelit islam tĂ« emancipimit tĂ« femrĂ«s. Ajo Ă«shtĂ« nga gratĂ« e para qĂ« pĂ«rqafoi Islamin, i pati dhĂ«nĂ« besĂ«n Profetit a.s., dallohej pĂ«r urtĂ«sinĂ« dhe dijet, u mĂ«sonte grave lexim e kĂ«ndim, transmetonte thĂ«niet profetike, debatonte me Profetin a.s., ndonjĂ«herĂ« e fajĂ«sonte Profetin a.s. dhe ai i kĂ«rkonte falje. NĂ« kohĂ«n e kalifatit tĂ« Omer ibnul Hatab, iu besua kontrolli i tĂ« gjithĂ« tregut (hisba), ishte ajo qĂ« kontrollonte çmimet dhe ndante mosmarrĂ«veshjet mes blerĂ«sve dhe shitĂ«sve. Hisba Ă«shtĂ« njĂ« institucion i ngjashĂ«m me ministrinĂ« e tregtisĂ« tĂ« ditĂ«ve tona. - Umu Hani pĂ«rqafoi Islamin vitin e çlirimit tĂ« MekĂ«s. Edhe pse i shoqi kishte qenĂ« idhujtar dhe u largua asokohe nga Meka, ajo, si besimtare, mori nĂ« besĂ«n e saj dy burra mekas tĂ« cilĂ«t kĂ«rkoheshin nga myslimanĂ«t. Ajo u pĂ«rball me tĂ« vĂ«llain e saj, Ali ibnu ebi Talib dhe nuk e lejoi kur u orvat t’i marrĂ« dhe t’i çojĂ« para drejtĂ«sisĂ«. Madje ajo u pĂ«rlesh me tĂ«, e mundi dhe e 109

PĂ«rkthime

lidhi. Mandej vajti te Profeti a.s. dhe i tregoi se kishte marrĂ« nĂ« besĂ«n dhe mbrojtjen e saj dy mekasit dhe Profeti a.s. iu pĂ«rgjigj: “Besa jote, besa jonĂ« o Umu Hani, por mos e zemĂ«ro Aliun!” Umu Hani e zgjidhi tĂ« vĂ«llanĂ« e lidhur dhe Profeti a.s. vajti dhe e ngacmonte me fjalĂ«t: “TĂ« mundi dhe njĂ« grua..” Profeti a.s. e pranoi besĂ«n qĂ« kjo grua u kishte dhĂ«nĂ« dy idhujtarĂ«ve armiq mekas edhe pse ishte nĂ« momente triumfi, nĂ« ato momente kur zakonisht ushtritĂ« triumfuese derdhnin gjak pa hesap dhe shkelnin çdo kufi njerĂ«zor. Ai e vlerĂ«soi aktin e kĂ«saj zonje dhe e pranoi besĂ«n qĂ« kishte dhĂ«nĂ«. - Aisheja, vajza e Ebu Bekrit, edhe ajo ishte fryt i modelit tĂ« kĂ«tij emancipimi islam tĂ« gruas. Paralelisht me tĂ« qenĂ«t bashkĂ«shorte e dashur dhe e dhembshur, ajo ka transmetuar njĂ« pjesĂ« shumĂ« tĂ« madhe tĂ« thĂ«nieve profetike, njihte shumĂ« mirĂ« Ligjin Islam, debatonte me njerĂ«zit mĂ« tĂ« ditur, kishte shije artistike, merrej me sportin e ecjes sĂ« shpejtĂ« bashkĂ« me Profetin a.s. - Hafsa, vajza e Omer ibnul Hatabit dhe bashkĂ«shortja e Profetit a.s. Ajo pĂ«rqafoi Islamin nĂ« MekĂ«, mĂ«soi Kur’anin pĂ«rmendĂ«sh dhe unifikoi kopjet e Kur’anit gjatĂ« kalifatit tĂ« Ebu Bekrit. U angazhua me çështje tĂ« opinionit publik sidomos pas atentatit qĂ« iu bĂ« tĂ« atit tĂ« saj, ishte shumĂ« e njohur nĂ« krijimtarinĂ« poetike, mbante predikime mes njerĂ«zve rreth vlerave 110

tĂ« Ebu Bekrit dhe Omerit, kishte mendimet e saj nĂ« pĂ«rzgjedhjen e udhĂ«heqĂ«sit politik, besĂ«s qĂ« u jepej etj. - Nesibe bintu Kab el-Ensarije, Zoti qoftĂ« i kĂ«naqur me tĂ«, ishte njĂ« fryt rrezatues i emancipimit islam tĂ« gruas. Ajo mori pjesĂ« nĂ« besĂ«n e AkabesĂ«, e cila hodhi themelin e Shtetit Islam. NĂ« kĂ«tĂ« dimension, ajo manifestoi maksimumin e besnikĂ«risĂ« politike, edhe pse bĂ«het fjalĂ« para katĂ«rmbĂ«dhjetĂ« shekujsh. Gjithashtu, ajo ishte pjesĂ«tare e besĂ«s nĂ« Hudejbije, duke dhĂ«nĂ« besĂ«n pĂ«r jetĂ« a vdekje, pas pĂ«rhapjes sĂ« fjalĂ«s se kurejshĂ«t kishin vrarĂ« pĂ«rfaqĂ«suesin e myslimanĂ«ve qĂ« Profeti a.s. kishte dĂ«rguar tek ata, Othman bin Afanin. DitĂ«n e betejĂ«s sĂ« Uhudit, ajo ishte mes dhjetĂ« burrave tĂ« cilĂ«t qĂ«ndruan dhe nuk e braktisĂ«n sheshin e betejĂ«s, pasi mbronin profetin Muhamed a.s. Pasi i ishte thyer dhĂ«mbi dhe ishte gjakosur nĂ« kokĂ«, Profeti a.s. e sheh Nesiben me krahĂ« tĂ« pĂ«rveshur dhe me rrobĂ«n e lidhur pĂ«r mesi duke luftuar nĂ« mbrojtje tĂ« tij. Ajo i kishte zĂ«nĂ« rrugĂ«n Ibnu Kamie, i cili orvatej tĂ« shkojĂ« tĂ« vrasĂ« Profetin a.s. dhe kĂ«lthiste: “Ku Ă«shtĂ« Muhamedi? Mos dalsha i gjallĂ« nĂ«se shpĂ«ton ai!” Ajo e priti me supin e saj njĂ« shpatĂ« qĂ« Ibnu Kamie ia drejtoi Profetit a.s. BashkĂ« me tĂ«, nĂ« kĂ«tĂ« betejĂ« ishte dhe nĂ«na e saj e cila u mjekonte plagĂ«t, por edhe i biri i cili pasi mori njĂ« plagĂ« dhe ajo vetĂ« ia mjekoi, i tha: “Ngrihu tani dhe shko

PĂ«rkthime

e lufto!” Kur mori plagĂ«n nĂ« sup, Profeti a.s. iu afrua djalit tĂ« saj dhe i tha: “Shko te jot Ă«mĂ« dhe mjekoi plagĂ«n! Zoti e bekoftĂ« familjen tuaj!” Profeti a.s. u thirri burrave tĂ« tjerĂ« qĂ« po largoheshin nga sheshi dhe u kĂ«rkoi ta ndihmojnĂ«, mandej iu drejtua asaj me fjalĂ«t: “E kush tjetĂ«r e pĂ«rballon kĂ«tĂ« qĂ« po pĂ«rballon ti o Umu Amare?!” MĂ« vonĂ«, Profeti a.s. e pĂ«rmendte shpeshherĂ« duke thĂ«nĂ«: “QĂ«ndrimi i Nesibes nĂ« Uhud Ă«shtĂ« mĂ« i mirĂ« se qĂ«ndrimi i filanit e filanit. Sa herĂ« qĂ« kthehesha majtas ose djathtas do e shihja atĂ« duke mĂ« mbrojtur.”AtĂ« ditĂ«, Nesibe mori trembĂ«dhjetĂ« plagĂ« nĂ« trupin e saj dhe teksa largoheshin pas betejĂ«s, i tha Profetit a.s.: “O i dĂ«rguar i Zotit! Lute Zotin qĂ« tĂ« jem nĂ« shoqĂ«rinĂ« tĂ«nde nĂ« xhenet!” Profeti a.s. u lut: “O Zot bĂ«ji kĂ«ta tĂ« gjithĂ« shoqĂ«ruesit e mi nĂ« xhenet!” Ajo shtoi: “PĂ«r Zotin tashmĂ« nuk dua t’ia di pĂ«r vuajtjet dhe lĂ«ndimet e kĂ«saj bote.” - Esma bint Jezid ibn Seken el-Ensarije, Zoti qoftĂ« i kĂ«naqur me tĂ«, edhe ajo Ă«shtĂ« njĂ« nga myslimanet tĂ« cilat u emancipuan nga shkolla kur’anore dhe ajo profetike. Ajo bashkĂ« me Umu Amare ishin pjesĂ«marrĂ«se nĂ« besĂ«lidhjen e parĂ« tĂ« Akabes, besĂ«lidhje e cila hodhi gurĂ«t e parĂ« tĂ« themelimit tĂ« Shtetit Islam. Gjithashtu, atĂ« e gjejmĂ« edhe nĂ« marrjen e MekĂ«s nga myslimanĂ«t. Ajo ishte pjesĂ« e ushtrisĂ« nĂ« Jermuk dhe nĂ« marrjen e rajonit tĂ« Shamit, ku vrau shtatĂ« ushtarĂ« me hekurin

e çadrĂ«s ku pushonte. Njihej pĂ«r mendjemprehtĂ«si, gjykim tĂ« drejtĂ« dhe urtĂ«si. Ajo ishte shumĂ« oratore, saqĂ« kur predikonte dukej sikur dridhej foltorja. Kishte aftĂ«si organizative tĂ« grave besimtare, e gjeje gjithmonĂ« nĂ« krye tĂ« lĂ«vizjeve pĂ«r tĂ« drejtat qĂ« u takonin grave, saqĂ« nĂ« librat e traditĂ«s profetike njihet si “PĂ«rfaqĂ«suesja e grave”. NdĂ«rkohĂ« qĂ« njĂ« ditĂ« Profeti a.s. ishte mbledhur me burrat nĂ« xhami, ajo hyn brenda dhe i thotĂ«: “UnĂ« pĂ«rfaqĂ«soj njĂ« numĂ«r tĂ« madh grash tĂ« cilat qĂ«ndrojnĂ« pas meje. Ato mendojnĂ« siç mendoj unĂ« dhe thonĂ« atĂ« qĂ« them unĂ«. Zoti tĂ« ka dĂ«rguar si te burrat ashtu dhe te gratĂ«, por mesa shohim burrat tĂ« kanĂ« monopolizuar. Ne duam qĂ« tĂ« caktosh njĂ« ditĂ« pĂ«r ne gratĂ« qĂ« tĂ« na japĂ«sh mĂ«sim.” Dhe Profeti a.s. ua premtoi diçka tĂ« tillĂ« dhe caktuan dhe ditĂ«n e mĂ«simit. Ajo transmeton mbi tetĂ«dhjetĂ« hadithe nga Profeti a.s. KĂ«to ishin vetĂ«m disa nga modelet dhe shembujt tĂ« cilĂ«t mishĂ«ronin emancipimin e vĂ«rtetĂ« islam tĂ« gruas qĂ« nĂ« ditĂ«t e para tĂ« lindjes sĂ« diellit tĂ« civilizimit islam. Gruaja nĂ« civilizimin islam DitĂ«n qĂ« profeti Muhamed a.s. ia dorĂ«zoi shpirtin e tij Krijuesit, numri i pĂ«rgjithshĂ«m i myslimanĂ«ve ishte diku te 124.000. Studiuesit qĂ« janĂ« marrĂ« me jetĂ«n e atyre tĂ« cilĂ«t ishin mĂ« pranĂ« Profetit a.s. dhe qĂ« kishin 111

PĂ«rkthime

kontribut tĂ« madh nĂ« pĂ«rhapjen e mirĂ«sisĂ« hyjnore, dolĂ«n me njĂ« numĂ«r prej tetĂ« mijĂ« personash tĂ« pĂ«rzgjedhur, ku mbi njĂ« mijĂ« prej tyre ishin gra. Kjo na lĂ« tĂ« kuptojmĂ« se emancipimi islam i kishte shtyrĂ« gratĂ« drejt suksesit, saqĂ« nĂ« çdo tetĂ« burra nga mĂ« tĂ« pĂ«rzgjedhurit dhe mĂ« me shumĂ« kontribut, mĂ« shumĂ« se njĂ« ishte grua. Kjo Ă«shtĂ« pĂ«rqindja mĂ« e madhe e grave qĂ« Ă«shtĂ« shĂ«nuar pas çdo revolucioni, emancipimi dhe rilindje. NĂ«se erĂ«rat e injorancĂ«s paraislame kanĂ« arritur qĂ« t’i rikthejnĂ« disa zakone dhe tradita qĂ« dominonin botĂ«n para Islamit, ato nuk kanĂ« arritur tĂ« prevalojnĂ« mbi arritjet e emancipimit islam tĂ« gruas. Shpirti i kĂ«tij emancipimi dhe frytet e tij vĂ«rehen edhe nĂ« kohĂ«n e regresit tĂ« civilizimit islam, regres i cili ka pllakosur botĂ«n islame. Edhe nĂ« kĂ«to kushte tĂ« rĂ«nda, jeta jonĂ« sociale ofron modele grash tĂ« cilat depĂ«rtojnĂ« nĂ« fusha tĂ« ndryshme tĂ« jetĂ«s, si ajo e shkencĂ«s sĂ« hadithit, fikhut, letĂ«rsisĂ« etj. Kur historiani Omer Rida Kehale numĂ«roi personalitetet femra tĂ« cilat kishin dhĂ«nĂ« kontribut tĂ« vyer nĂ« civilizimin islam, gjeti se numri i tyre, vetĂ«m nĂ« rajonin e vendeve arabe, ishte mbi tre mijĂ«, duke ditur se bota arabe pĂ«rbĂ«n vetĂ«m njĂ« tĂ« pestĂ«n e asaj islame. ËshtĂ« e vĂ«rtetĂ« qĂ« numri i personaliteteve gra nĂ« historinĂ« dhe civilizimin islam duhet tĂ« ishte shumĂ« 112

herĂ« mĂ« i madh sesa Ă«shtĂ«, krahasuar me numrin e personaliteteve gra gjatĂ« periudhĂ«s profetike. MegjithatĂ«, ky numĂ«r mbetet njĂ« dĂ«shmi e pakontestueshme e modelit qĂ« ofron Islami nĂ« emancipimin e gruas. Ai Ă«shtĂ« njĂ« dekoratĂ« nderi nĂ« kraharorin e civilizimit islam me tĂ« cilin mburret dhe krenohet para tĂ« gjithĂ« civilizimeve tĂ« tjera. NjĂ« model i tillĂ« tregoi qĂ«ndrueshmĂ«ri tĂ« fortĂ« pĂ«rballĂ« vĂ«rshimit tĂ« zakoneve dhe traditave aspak fetare tĂ« cilat prevaluan nĂ« periudhĂ«n e regresit civilizues, duke qĂ«ndruar aktiv nĂ« tĂ« gjithĂ« historinĂ« islame. Ai ka filluar tĂ« rikthehet fuqishĂ«m nĂ« kohĂ«t moderne. Mesazhi islam, mesazh ripĂ«rtĂ«ritĂ«s Civilizimi islam dĂ«shmoi praktikisht se Islami erdhi pĂ«r tĂ« ripĂ«rtĂ«rirĂ« tĂ« gjitha fushat e jetĂ«s. “O ju qĂ« keni besuar, pĂ«rgjigjuni Zotit dhe tĂ« dĂ«rguarit tĂ« Tij, kur u ftojnĂ« nĂ« ato gjĂ«ra qĂ« u japin jetĂ«â€5. Civilizimi islam prodhoi njerĂ«z tĂ« dijes dhe tĂ« shkencĂ«s nĂ« tĂ« gjitha sferat e jetĂ«s, astronomi, natyrĂ«, matematikĂ«, algjebĂ«r, inxhinieri, mjekĂ«si, farmaci etj... dhe kjo akoma pa kaluar njĂ« shekull nga lindja e diellit tĂ« Islamit. KĂ«to, pa pĂ«rmendur shkencat fetare, sociale, humane, artet dhe letĂ«rsinĂ«. Civilizimit perĂ«ndimor iu deshĂ«n 14 shekuj 5. Enfal, 24.

PĂ«rkthime

për të parë shkencëtarin e parë në astronomi. Besimi dhe ftesa islame startoi me Hadixhen, e cila është personi i parë që besoi në mesazhin e profetit Muhamed a.s. Që atëherë, kontributi i gruas myslimane ka qenë evident në çdo periudhë të historisë islame. Ndërkohë, nuk gjejmë qoftë dhe një shkencëtare të vetme në historinë e krishterimit. Ai që në rilindjen evropiane njihet si emancipim i gruas, në fakt u ngrit mbi rrënojat e pushtetit të kishës. Prandaj dhe thelbi i rilindjes ishte që gruaja të çlirohej nga feja dhe jo feja ta çlirojë dhe emancipojë atë.

Misioni i mesazhit të arsyes islame është që ta mbrojë shoqërinë nga bataku i imitimit të verbër të tjetrit. Kjo, qoftë për imitimin e emancipimit të ekzagjeruar perëndimor dhe që bie ndesh me vlerat e natyrës së pastër, qoftë për imitimin e zakoneve dhe traditave sociale primitive. Modeli i mesëm që ofron Islami për emancipimin e gruas, ruan natyrën e pastër femërore me të cilën Zoti e ka krijuar femrën.6 Përktheu: Elmaz Fida 6. Marrë nga revista El-Hira, nr. 7, viti II (prill-qershor), Egjipt, 2007, ff. 21-24.

113

Personalitete

Hafiz Ismet Dibra (1886-1955)

Abstrakt NĂ« tĂ«rĂ« veprimtarinĂ« e tij Hafiz Ismet Dibra u udhĂ«hoq nga mĂ«simet e Kur’anit dhe duke pasur parasysh edhe pĂ«rbĂ«rjen e popullit shqiptar, punĂ«t dhe mĂ«simet e tij i mbizotĂ«ronte toleranca nĂ« mes besimeve dhe besimtarĂ«ve. Medreseja e TiranĂ«s, e drejtuar nga H. Ismet Dibra, ruajti dhe vazhdoi traditĂ«n e edukimit tĂ« nxĂ«nĂ«sve, krahas asaj tĂ« fesĂ« edhe atĂ« tĂ« frymĂ«s patriotike dhe kalitjes sĂ« ndĂ«rgjegjes kombĂ«tare.

H

afiz Ismet Dibra lindi nĂ« DibĂ«r nĂ« vitin 1886, ku kreu mĂ«simet fillestare, pastaj MedresenĂ«, ku mĂ«soi pĂ«rmendĂ«sh Kur’anin e madhĂ«ruar, e fitoi titullin Hafiz, njĂ« titull i nderuar.

Studimet e larta i kreu nĂ« Stamboll, nĂ« kryeqytetin e PerandorisĂ«, por edhe pse i ofruan katedrĂ«n nĂ« njĂ« shkollĂ« tĂ« lartĂ« tĂ« Stambollit nuk qĂ«ndroi aty, sepse kishte vendosur t’i shĂ«rbente ShqipĂ«risĂ«... Dibra Ă«shtĂ« vendlindja e Haxhi Hafiz Ismet DibrĂ«s, Stambolli Ă«shtĂ« vendi ku bĂ«ri studimet e larta, ndĂ«rsa Tirana Ă«shtĂ« vendi ku 114

zhvilloi veprimtarinĂ« e tij. Revista “Zani i NaltĂ«â€ Ă«shtĂ« tribuna ku shpalosi njohuritĂ« e tij nĂ« fushĂ«n e legjislacionit islam, tĂ« filozofisĂ« islame, tefsirit, hadithit, logjikĂ«s, teorikĂ«s etj. Medreseja e NaltĂ« e TiranĂ«s qe institucioni ku ai zbatoi nĂ« praktikĂ« edukatĂ«n islame dhe mjeshtĂ«rinĂ« e mĂ«simdhĂ«nies. Kishte njĂ« kulturĂ« tĂ« gjerĂ«, njĂ« qĂ«ndrim demokratik dhe patriotik. ZotĂ«ronte mĂ« sĂ« miri gjuhĂ«n arabe, perse dhe atĂ« turke (osmane). NĂ« mars 1923 u zhvillua Kongresi i ParĂ« i MyslimanĂ«ve ShqiptarĂ« nĂ« TiranĂ«, duke zgjedhur

Personalitete

Kryetar tĂ« BashkĂ«sisĂ« Islame, Kryemyftiun Haxhi Vehbi DibrĂ«n. NĂ« tetor tĂ« vitit 1923 doli nĂ« dritĂ« revista “Zani i NaltĂ«â€, organ zyrtar i Komunitetit Mysliman Shqiptar. Me 1 mars 1924 iu besua drejtimi i MedresesĂ« nĂ« TiranĂ« z. Qamil Bala dhe nĂ« vitin 1930, kjo detyrĂ« iu besua Hafiz Ismet DibrĂ«s, duke u bĂ«rĂ« drejtori i dytĂ« i saj. Duke ndjekur traditat e tĂ« parit aktivizoi trupin mĂ«simor, personel tĂ« pĂ«rgatitur siç qenĂ«: Hafiz Ali Korça, Haki Sharofi, Sheh Qazim Hoxha etj. NĂ« MedresenĂ« e TiranĂ«s, pĂ«rveç lĂ«ndĂ«ve fetare si Kur’ani, Hadithi, Tefsiri, Fikhu... mĂ«sohej historia, gjeografia, aritmetika, gjeometria, etj. NĂ« tĂ«rĂ« veprimtarinĂ« e tij ai udhĂ«hiqej nga mĂ«simet e Kur’anit dhe nĂ« pĂ«rshtatje me pĂ«rbĂ«rjen e popullit shqiptar ai nisej nga toleranca nĂ« mes besimeve dhe

besimtarĂ«ve. Medreseja e TiranĂ«s, e drejtuar nga H. Ismet Dibra, ruante dhe vazhdonte traditĂ«n e edukimit tĂ« nxĂ«nĂ«sve, krahas asaj tĂ« fesĂ« edhe atĂ« tĂ« frymĂ«s patriotike dhe kalitjes sĂ« ndĂ«rgjegjes kombĂ«tare. H. Ismet Dibra vizitoi edhe vendet e shenjta nĂ« MekĂ« dhe Medine, duke u bĂ«rĂ« Haxhi. NĂ« vitet ’30 tĂ« shekullit XX zhvilloi njĂ« aktivitet tĂ« gjerĂ« intelektual, fetar e patriotik. JanĂ« tĂ« pĂ«rmendura ligjĂ«ratat e tij tĂ« njĂ«pasnjĂ«shme qĂ« patĂ«n pĂ«r subjekt temĂ«n “A ka dyshim nĂ« qenien e Zotit?” NĂ« kĂ«to ligjĂ«rata Hafiz Ismet Dibra, duke u mbĂ«shtetur nĂ« ajetet e Kur’anit, zbĂ«rtheu shumĂ« teza dhe koncepte qĂ« nĂ« ato vite ishin bĂ«rĂ« objekt bisede nĂ« qarqet intelektuale. LigjĂ«ratat bĂ«nin pjesĂ« nĂ« luftĂ«n qĂ« kleri islam po i shpallte ideve komuniste, qĂ« kishin filluar tĂ« pĂ«rhapen nĂ« ShqipĂ«ri. Hafiz Ismet Dibra iu referua shumĂ« figurave tĂ« shquara tĂ« rrymave tĂ« ndryshme filozofike si: Dekartit, Berksonit, Spenserit etj. MĂ« vonĂ« ato ligjĂ«rata u botuan nĂ« faqet e revistĂ«s “Zani i NaltĂ«â€ dhe mĂ« 1993 u botuan edhe nĂ« Miçigan tĂ« SHBA-sĂ«. Hafiz Ismet Dibra nĂ« libĂ«r bĂ«n thirrje qĂ« tĂ« shihet e vĂ«rteta, tĂ« hiqen syzet e errĂ«ta. “Me syze tĂ« errĂ«ta, - shkruan ai, kurrĂ« nuk mund tĂ« shikohet e vĂ«rteta.” I tĂ«rĂ« libri argumenton shkencĂ«risht qenien e Zotit dhe na thotĂ« se udhĂ«zimin mund ta marrim vetĂ«m nga Zbulesa e Zotit, nga Kur’ani. 115

Personalitete

“Kur’ani nuk Ă«shtĂ« as zbulim imi”, shkruan Hafiz Ismet Dibra, “e as thĂ«nia ime: çdo lexues e studiues serioz i Kur’anit ka kuptuar se sa mĂ« shumĂ« qĂ« ecĂ«n nĂ« leximin e studimin e tij, aq mĂ« shumĂ« do tĂ« gjejĂ« (me njĂ« gĂ«zim tĂ« brendshĂ«m) se si ky kuptim i pĂ«rgjithshĂ«m rritet duke u rritur aftĂ«sia e tij pĂ«r t’i rrokur gjĂ«rat. ËshtĂ« si rasti i njĂ« alpinisti qĂ«, sa mĂ« lart ngjitet nĂ« mal, aq mĂ« larg sheh...” Pushtuesit fashistĂ« dhe ata gjermanĂ«, mĂ« vonĂ«, i ofruan ofiqe dhe dekorata, por ai, ashtu si mĂ« 1919 qĂ« nuk pranoi postin e profesorit tĂ« katedrĂ«s nga Turqia, edhe kĂ«saj radhe nuk pranoi asnjĂ« dekorim, as post. Pushteti komunist, tĂ« cilit ai nuk iu nĂ«nshtrua, e arrestoi mĂ« 1946 nĂ« moshĂ«n 60-vjeçare dhe

116

e dĂ«noi pa asnjĂ« arsye, por vetĂ«m pĂ«r bindjet e tij fetare, antimaterialiste, me 12 vjet heqje lirie, tĂ« cilat i bĂ«ri si shumĂ« e shumĂ« tĂ« tjerĂ« nĂ« burgjet e diktaturĂ«s komuniste. KĂ«shtu u dĂ«nuan edhe shumĂ« hoxhallarĂ« tĂ« tjerĂ« nga diktatura komuniste, siç ishin Hafiz Ali Korça, Hafiz Mustafa Varoshi, Hafiz Sherif Langu, Hafiz Musa DĂ«rguti, Hafiz Ali Kraja, e shumĂ« fetarĂ«, dijetarĂ« e atdhetarĂ« tĂ« tjerĂ«... Hafiz Ismet Dibra ndĂ«rroi jetĂ« nĂ« TiranĂ« nĂ« vitin 1955, nĂ« moshĂ«n 69 vjeçare, duke mbetur shembull frymĂ«zimi pĂ«r botĂ«n shqiptare.1 1. PĂ«r mĂ« tepĂ«r shih: gazeta “Drita Islame”, nr. 3, 1992: 3; nr. 111, 1997: 2-4.

Retrospektivë

Medreseja e përgjithshme (Universite) e Komunitetit Mysliman

Abstrakt Medreseja asht hapun në lagje të Sulejman Pashës, në shtëpie të Haqim Maçit, e cilla asht ndertue si mbas rregullavet shkencës e mbas nevojavet të shëndetsis... Mënyra e mësimit asht fare modern si mbas rregullave të petagogjis ma të reja.

M

edreseja asht hapun në lagje të Sulejman Pashës, në shtëpie të Haqim Maçit, e cilla asht ndertue si mbas rregullavet shkencës e mbas nevojavet të shëndetsis.

Ndërtesa e Medresës asht rrethue e qarku me kopësht e me pemë e kështu gjendja e medreses ka nji ajr të kulluem e garantuem prej malaris, veç këtyne medreseja ka edhe nji kopësht të veçant për studjime e për stërvitje të studentve. Mësimet Medreseja e përgjithshme me tri shkallë e përmban 12 vjet mësim. Shkalla e I-rë tri vjet, e dyta 5 vjet, e treta 4 vjet.

MĂ«simet e shkallĂ«s sĂ« I-rĂ« janĂ«: Kur’ani Qerim, Dituni fetare dhe nĂ« metodĂ«n e re tĂ« shkurten, gjuha arabishtĂ« (Sarf, nahv, mantik), gjuha kombtare, frengjisht, arithmetik, gjeometri, dituni shkjensave, moral i MyslimanizmĂ«s, Histori, Gjeografi, vizatim, bukurshkrim, stervitje trupore si mbas programeve tĂ« vendueme. MĂ«simet e shkallĂ«s sĂ« dytĂ« janĂ«: Fikh, Tevthikat, gjuha arabishtĂ« (sarf, nahv, mantik) me zgjanim (belagat), MĂ«ani, Ilmi qelam, shkurtazi (Vadh-Ă«, insha, aruz, tefsir, hadith, adabel-bahs) dhe ahlaku dinije (sijer-i nebevije, ahqami evkaf 117

Retrospektivë

hulasa-i kavanin) dhe tĂ« tani ditunit qi mĂ«sohen nĂ« seksionin e gjymnazĂ«s sĂ« Shtetit. MĂ«simet e shkallĂ«s sĂ« III-tĂ« janĂ«: Me zgjanim (qelam ysuli fikh, adable-bahs, tefsir, hadith, fikh, hiqmeti – teshri-ije (tevthikat sher-ije me murafe-at (adab ve ahlaki dinije, nizamelme-haqim dhe usulelkavamin) ulumi arabije, letratyra arabishtĂ«, Rijazije, diruni socjale e ekonomikĂ« dhe felsefe (tesav-yf, metafizikĂ«, ifhtimejat) Historija e feve me gjith filozofinĂ« e tyne, pikrisht njashtu si mĂ«sohen nĂ« seksionin theologji t’universitetit, dhe perkrahsimi (mykaesĂ«) i kĂ«tyne mĂ«simeve me parimet Myslimane. MĂ«ndyra e mĂ«simit MĂ«ndyra e mĂ«simit asht fare modern si mbas rregullave tĂ« petagogjis ma tĂ« reja. Sa tĂ« jetĂ« e mundun administrata e medreses do tĂ« perpiqet t’aplikoj mĂ«thoden opservative (mushahede). Gjuhnat do tĂ« mĂ«sohen si mbas nevojĂ«s “Intiutit” me ketĂ« mĂ«ndyrĂ« mĂ«simi studentĂ«t do tĂ« jenĂ« tĂ« zotĂ«t tĂ« mĂ«sohen fort lehtĂ« e pĂ«r pak kohĂ« do tĂ« kĂ«ndojn e do tĂ« flasin arabisht e frengjisht.

Drejtimi e qellimi i edukationit tĂ« medreses Drejtimi i edukationit asht tĂ« nxjerri studentet nĂ« moralin e naltĂ« tĂ« MyslimanizmĂ«s e tĂ« zotĂ«t e shkjences e tĂ« zotĂ«t e punve tĂ« jetĂ«s sociale... e t’a forcojn nationalizmin me Shqipni me dy fjalĂ«: Me forcue moralin e Myslimanizmes e tradicet e komsis. Internata StudentĂ«t e Internates do t’edukohen me nji sjellje familjare fare shoqnore sjelljet e tĂ« gjitha levizjet do tĂ« rregullohen si mbas methodit “Spirito motorr”. StudentĂ«t janĂ« tĂ« detyruem tĂ« falin 5 vaktet me Imam nĂ« xhamiĂ« tĂ« medreses e diten e xhumas do tĂ« dalin nĂ« xhamiĂ« nĂ« drejtim tĂ« kujdestarit tĂ« medreses. Menyra e pranimit tĂ« studentve StudentĂ«t do tĂ« pranohen qĂ« prej ditĂ«s sĂ« ksajĂ« shpallje me konditat e posht-shenueme: 1. Te ketĂ« mbarue shkollĂ«n fillore ose tĂ« ketĂ« aq zotsi e tĂ« ketĂ« mbush 12 vjet. 2. Te ketĂ« çertifikata e shĂ«ndetsis. 3. StudentĂ«t e internates do tĂ« paguejn nĂ« muejt 3 napolona.1 1. MarrĂ« nga revista “Zani i NaltĂ«â€, viti I, nr. 5, shkurt 1924, f. 146-148.

118

Abstracts in English

Abstracts in English Islamic science

1. The religious conclusion about the hypnotic and stupefacient subjects by Prof. Dr. Ayhan Tekines Abstract Through creating people, Allah the Almighty had given them the opportunity to distinguish the good and evil from one another; to know what is beautiful and what is ugly. This opportunity consists on the reason and will. Will, that is, making distinction between good and evil is the greatest gift granted to humanity. Furthermore, it can be said the most important feature that makes him different from other beings, that charges him by religious and human responsibility, is the possession of reason and will. 2. Imam Sha’rani method in legal-religious contradictions solving in his work “El-Mizan” Elton Karaj Full Moon “Badr” University Department of Islamic Sciences Abstract The Imam Sha’rani method on contradictions resolving really deserves a special attention. People in general, are of the opinion that if on a special case there exist several different fatwas, only one of them is correct and everyone is keen to protect the fatwa of the Imam he pursues. This type of judgment therefore lead to the conclusion that all the others are wrong. But Sha’rani is of the opinion that any madhhab’s Imam was right on the fatwa-s he gave. According to him, the idea that only a fatwa is correct and others are wrong is the logic of those who defend the view that sharia has derived only in one level. On contrary - according to him - sharia is defined at two levels: one is teshdid and the other tahfif. 119

Abstracts in English

Studies

3. Secularism, religion and the globalization of relations between East and West Genti Kruja Director of Culture at MCA Abstract At an increasingly globalized world, in which all religions are increasingly turning into Ăą€˜diasporaĂą€™ religions, the international links between religions have positive benefits in offering reflective channels in different cultural contexts. But tragically, they can become the conduit through which conflicts are transported from one part of the world to another. Negative portrayals stereotypes about Muslims in the media, have just increased further the suspicion against them. There is also a clear lack of information about Islam in Western societies, with the exception of some specific universities and specialists. But there is also a severe lack of information about the West in many Muslim societies. 4. From Imam Ali to Salahudin Ejjub, from Emir Abdul-Kader to Hasan Riza Pasha.... M.S. Fatos Kopliku Washington DC, SHBA (First part) Abstract From all human experiences, war is probably the most difficult test of self-control, of the fulfilling of duty without transgressing, and even more so as a place where one can even be merciful; a difficult test, indeed, but not impossible. The chivalric orders of Classical Medieval Age of Europe were practically brotherhoods of monks with swords. Their lives were shaped by a set of rules rooted in Christian spirituality, while they had sworn to military service. Essentially, they tried to internalize the ascetic nature of Christ into the martial sphere of life, and act like Christ had he used a sword. In a very similar way, the character of samurai masters was thoroughly steeped in Buddhism, and essentially the goal was the internalization of the ascetic nature of Buddha 120

Abstracts in English

(who, like Christ, didn’t use a sword in his life) into the life of a warrior. In Islam, too, the martial spiritual brotherhoods (futuwwa) were present from the earliest times, with rules clearly codified in accordance with Islamic norms. However, unlike Christ or Buddha, the Prophet Muhammad gave himself the example (of conduct) even in this sphere of human life, and in this article we will dwell upon some historical figures that lived this prophetic norm.

Medicine

5. Islam, vaccines and health care Mexhid Katme (MBBCh, DPM, physician) Abstract The anti-vaccination issue is firstly the issue of Islam, which is based on Islamic culture regarding the completion of the body’s immune system defense of human being and the numerous prophetic advices to avoid infections. The anti-vaccination issue is also an intertwined issue of medical and health care aspect. Incredible evidence have emerged in the West regarding many health risks that affect those who have been vaccinated. 6. “Rexhep Abdullah Dizdari (1895-1976), a teacher, author of many textbooks and a prominent activist” Prof. Dr. Njazi Kazazi Universitety of Shkodra “Luigj Gurakuqi” Abstract Its author was inclined towards the practical problems solving of Albanian society approach. This can be implicated even from the text content. It includes, in addition to teaching literacy, fragments of history, geography, reading, arithmetic content and also practical lessons for personal and commercial correspondence (which serve as review or feedback), all of these useful knowledge and necessary cultural background for everyday life of artisans, shopkeepers etc. In this regard, the book was very useful, if not indispensable for a large part of the population.

121

Abstracts in English

History

7. Contribution of religion institutions in national awareness raise Doc. Dr. Faredin Ebibi Dean of the Faculty of Islamic Sciences - Skopje Abstract Given the fact that language is a component of national identity, this element had found an unreserved support at mosques during the harsh monistic period. The communist regime insisted at all costs in corrupting the Albanian peopleĂą€™s language through many Slavic toponyms in books, literature, printed media and listeners. The only institution which firmly resisted to this ferocious campaign was the mosque, respectively the imams who were away from any influence of that campaign. Through khutbah, derses and various speeches they defended our pure language from such tendentious influences. Such a segment may not has been very important in other Albanian areas of but within Kumanovo it has been very important and of a unique national value. 8. Contribution of Hodja Kadri Pristina in protecting the integrity of the albanian lands Mr. Qemajl Morina Faculty of Islamic Studies Ăą€“ Prishtina Abstract Albanian religious leaders and intellectuals representatives of the three main religions of Albania were involved in the fight for Albania independence, which was formally proclaimed on November 28, 1912. A special contribution in this aspect was also given by the Islamic religious leaders, who had difficulties in getting involved at this process, because they had to oppose the state which had until then represented their interests, for Albanians due to their privileged position in the Ottoman state had been participating in its higher structures through more than 36 prime ministers, many ministers, wali-s, military commanders, Islamic Shaykh etc. Among these personalities was also part Hodja Kadri Prishtina, who better than anyone else embodies the relationship between Albania and Kosovo. He was born in Kosovo, where he spent part of his youth, while in Albania he spent the rest of life to his death.

122

Abstracts in English

Communication science

9. Freedom of expression Redi Shehu

Abstract It’s a bit hard to argue the fact that freedom as a concept which should stay disconnected, or put differently, emancipated from the order and collocation, norms and rules, as long as it takes shape as a category within this reality. We live in a world where the order in its cosmological meaning is the main characteristic of existence. It (order) is projected from the macrosphere in a cosmos where the perfect order and natural law are an exterior form of maintenance, a visual form of a reality which our generations have the luxury to perceive. This order comes also down at a teleological form to the existence of our planet by structuring the creatures and objects items existence. 10. Hybridization of the media genre in Albania MA. Gazmend Leçini Abstract Hybridism is back in fashion in many areas. Many branches of science have been adapting their curricula, combining those subjects that until recently were considered as “other field” of study. The combination between the old media and the new ones has been presented to us, with another approach of the media scene, in which makes part even Albania. Viewing along with following this trend, and taking into consideration various studies on this topic, I have been convinced that it is the right moment that such developments must be identified and treated carefully, by defining a fitting approach. In this paper a number of hybridism cases in the Albanian media system will be revealed, emphasizing the lines that researchers of the science of communication suggest, so to assist the media consumers to understand it, avoiding victimization of the consumers, but neither creating a hostile attitude against media. The methodology that has been used during this paper is combining theory with empirical evidences such as monitoring of the media and interviews with various media agents. The interviews with the media agents of various genres will comprise the main shaft of the study. Questions which will be answered during the study include: 123

Abstracts in English

1. What are some of the media and media hybrids genres in Albania nowadays? 2. Are these media and hybrid genre “Made in Albania” or are just alien reproduction? 3. Do they play a role in changing and shaping the message content, which in turn has to be adapted to a hybrid media? 4. Will this approach influence and/or be taken into consideration by the departments of Communication and Journalism, but not only, to make apt modifications in the courses syllabus on written journalism, radio, television and on-line media? 11. On the anniversary of the Tirana Madrasah’s founding High Madrasah of Tirana - the dream of Islamic believers Hiqmet Patozi Abstract The success of madrasas is clearly displayed in students’ acquisition of knowledge in natural science subjects taught in English, in the high and qualitative passing rate in all subjects and especially in the subjects of Matura exams, where any of them (Tirana) competes with dignity with the best public or private Albanian schools.

Translations

12. Islamic model in the women emancipation Dr. Muhamed Amare Abstract If the winds of pre-Islamic ignorance, have managed to recover some customs and traditions that had dominated the world before Islam, they have not reached to prevail upon the achievements of the Islamic emancipation of women. The spirit of this emancipation and its fruits are also observed at the time of Islamic civilization regression - a regression which has plagued the Muslim world. Even in these difficult conditions, our social life offers women models which penetrate into different areas of life, such as the science of Hadith, Fiqh, literature etc.

124

Abstracts in English

13. Hafiz Ismet Dibra (1886-1955)

Personalities

Abstract In all its activities Hafiz Ismet Dibra was guided by the Qur’an teachings and given the structure of the Albanian population, it can be said his works and teachings of tolerance among religions and believers prevailed. Madrassa of Tirana, directed by H. Ismet Dibra , preserved and followed the tradition of educating students, besides the religious and the patriotic spirit tempering and the national consciousness awakening.

Retrospective

14. The Madrassa General (University) of Muslim Community Abstract This article talks about the opening of Tirana Madrassa in 1924, which was planned to have the last 4 years of the secondary school system, 4 years of high school and then the university. Due to the time circumstances and of the difficult financial situation, it had only the secondary and high school levels. This madrassa for years prepared a number of intellectuals, giving a significant contribution to the formation of new generations, especially through the genre of outstanding teachers this school prepared, who later served throughout the country in public schools, especially during the period after religion closure in 1967. Madrassa’s students of its last years (‘50 -’60) would later become promoters of the mosques re-opening and of religious freedom in 1990, serving as mufti-s in various districts and as teachers in madrassas founded in several cities of Albania.

125

Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit Artikulli duhet tĂ« prezantojĂ« njĂ« punĂ« studimore, kĂ«rkimore, shkencore dhe tĂ« evidentojĂ« elementĂ« tĂ« qartĂ« tĂ« origjinalitetit. Çdo shkrim duhet tĂ« ketĂ« njĂ« strukturĂ«, qĂ« duhet tĂ« pĂ«rmbajĂ« nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« detyrueshme elementĂ«t e mĂ«poshtĂ«m: 1. Titulli i artikullit tĂ« jetĂ« sintezĂ« e problematikĂ«s qĂ« ai trajton, i organizuar nĂ« mĂ«nyrĂ« koncize dhe tĂ« pĂ«rmbledhur. Titulli tĂ« mos jetĂ« mĂ« i gjatĂ« se 35 karaktere. 2. TĂ« vendoset emri i autorit me titujt shkencorĂ« pĂ«rkatĂ«s dhe poshtĂ« emrit tĂ« jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 3. PoshtĂ« kĂ«tyre, nĂ« krye tĂ« shkrimit me njĂ« paragraf tĂ« veçantĂ« mund tĂ« jepet njĂ« abstrakt i shkurtĂ«r, duke radhitur tĂ« gjitha nĂ«nçështjet. 4. Artikulli duhet tĂ« jetĂ« i strukturuar me disa nĂ«nçështje nĂ« varĂ«si tĂ« tematikĂ«s qĂ« shtron. 5. NĂ«nçështja e parĂ« e çdo artikulli duhet tĂ« jetĂ« “Hyrja”, nĂ« tĂ« cilĂ«n tĂ« jepet qĂ«llimi dhe objektivat, qĂ« e kanĂ« shtyrĂ« autorin pĂ«r tĂ« shkruar artikullin dhe rĂ«ndĂ«sia e botimit tĂ« tij. 6. TĂ« gjithĂ« titujt e nĂ«nçështjeve tĂ« jenĂ« me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12”. Datat tĂ« shkruhen sipas modelit: Data – Muaji – Viti, titujt e nĂ«nçështjeve do tĂ« paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 7. NĂ« fund tĂ« artikullit duhet tĂ« vendoset njĂ« nĂ«nçështje e posaçme me titull: Sugjerimet apo Konkluzionet. 8. Çdo artikull duhet tĂ« ketĂ« tĂ« evidentuar edhe BibliografinĂ«. Çdo artikull duhet tĂ« ketĂ« tĂ« paktĂ«n 10 referenca dhe vepra. 9. Çdo artikull duhet tĂ« ketĂ« footnote-a dhe referenca pĂ«r çdo material dhe autor qĂ« ka studiuar dhe referuar duhet vendosur nĂ« formĂ« citati, nĂ« thonjĂ«za, shprehjet e marra ekzaktĂ«sisht nga materialet e tjera tĂ« botuara mĂ« parĂ«. 10. Footnote-a duhet tĂ« shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe tĂ« pĂ«rmbajĂ«:, autorin, titullin e veprĂ«s, shtĂ«pinĂ« botuese, datĂ«n dhe vendin e botimit, faqen nga Ă«shtĂ« marrĂ« citati. 11. NĂ«se autori Ă«shtĂ« konsultuar me njĂ« site interneti duhet tĂ« shĂ«nohet edhe data e aksesueshmĂ«risĂ«: p.sh. akses mĂ« 10 Maj 2008. NĂ« fund tĂ« footnote-s vendoset pikĂ« dhe footnote-a jepet me «Justify». 12. Artikulli duhet tĂ« jetĂ« jo mĂ« pak se 5 faqe dhe jo mĂ« shumĂ« se 15 faqe kompjuterike. 13. Shkrimi i artikullit duhet tĂ« jetĂ« “Times New Roman” me “Spacio 1” dhe i gjithĂ« teksti tĂ« jetĂ« “Justified”. Artikulli duhet tĂ« respektojĂ« elementĂ«t gramatikorĂ« dhe gjuhĂ«sorĂ« dhe tĂ« jetĂ« i shkruar me â€œĂ«â€ dhe “ç”.

126

Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.