Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας by Xanthi Tsekou

1. Κλιματική Αλλαγή

Τσέκου Ξανθή

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός Η περίπτωση της Βενετίας

ε ρ ε υ ν ητι κή ερ γα σ ί α Επιβλέπων Καθηγητής: Γιάννης Α. Αίσωπος Πανεπιστήμιο Πατρών Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ακαδημαϊκό έτος: 2019-2020 Πάτρα, 2020

προοίμιο

Η παρούσα ερευνητική εργασία εκπονήθηκε κατά το διάστημα μεταξύ Οκτωβρίου 2019 και Οκτωβρίου 2020. Προέκυψε από προβληματισμούς που με απασχολούσαν στην διάρκεια των μέχρι τότε σπουδών μου, και μέσα σε αυτόν τον χρόνο αναθεωρήθηκαν, εμπλουτίστηκαν και στάθηκαν η αφορμή για ακόμα βαθύτερους προβληματισμούς. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον καθηγητή μου, κύριο Γιάννη Αίσωπο για την βοήθεια και καθοδήγησή του καθ’ όλη τη διάρκεια της έρευνας, στο πλαίσιο της οργάνωσης του υλικού και της τελικής διαμόρφωσης του κειμένου. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου και τους φίλους μου για τη θερμή υποστήριξή τους. Πάτρα, Οκτώβριος 2020

Περίληψη/ Abstract

π ε ριε χό μ ε να

Εισαγωγή

Κλιματική Αλλαγή

Τουρισμός

1.1 Κλίμα 1.2 Κλιματική Αλλαγή 1.3 Παγκόσμια φαινόμενα Κλιματικής αλλαγής 1.4 Επιπτώσεις Κλιματικών Αλλαγών 1.5 Παράκτιες πόλεις σε κίνδυνο 1.6 Στρατηγικές Σχεδιασμού 1.6.1 Οπισθοχώρηση 1.6.2 Άμυνα 1.6.3 Επέκταση στο νερό

2.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή 2.2 Εργασία και Ελεύθερος Χρόνος 2.3 Ανακατασκευή Τοπίου και Τουριστικό Βλέμμα 2.3.1 Φυσικό Τοπίο 2.3.2 Αστικό Τοπίο 2.4 Το ζήτημα της Αυθεντικότητας 2.5 Σημασία της Εικόνας και του Διαδικτύου στην Μεταμοντέρνα κοινωνία και ο ρόλος της Αρχιτεκτονικής 2.6 Οικολογικές Επεκτάσεις

S i n k i n g

C i t y

R i s i n g

S e a s

Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

Επιλεγόμενα

3.1 Πασσαλόπηκτες κατασκευές και η κατασκευή της Βενετίας 3.2 Η Λιμνοθάλασσα της Βενετίας (Site Overview) 3.3 Αιτίες Εδαφικής Υποχώρησης-Βύθισης 3.4 Πλημμύρες 3.5 Υλικές και Πολιτιστικές Ζημίες 3.6 Mose Project

4.1 Αυθεντικότητα και ιστορική Ταυτότητα της τουριστικής Βενετίας 4.2 Τουριστικός Εξευγενισμός (Gentrification) 4.2.1 Δικαίωμα πρόσβασης σε οικιστικές μονάδες 4.2.2. Εμπορευματοποίηση του αστικού χώρου 4.3 «No alle grandi navi»: Επιπτώσεις των κρουαζιερόπλοιων 4.4 Veniceland

Βιβλιογραφία

S h r i n k i n g

C i t y

R i s i n g

T o u r i s m

περίληψη Αναγνωρίζοντας τις οικολογικές και κοινωνικές κρίσεις της εποχής μας ως προϊόντα της ανεξέλεγκτης εξάντλησης πόρων και της υπερκατανάλωσης, η παρούσα ερευνητική εργασία μελετά τα ζητήματα που προκύπτουν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και τον τουρισμό. Όλο και περισσότερες αστικές δομές πλήττονται από τα αποτελέσματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη και από πλημμύρες, με σοβαρές επιπτώσεις στις ανθρώπινες ζωές, τις περιουσίες και το περιβάλλον. Παράλληλα, η μεταμοντέρνα κοινωνία δείχνει να απαξιώνει το πρόβλημα, στηριζόμενη στον υπερκαταναλωτισμό που γεννά νέες μορφές τουρισμού, επικίνδυνες για τον πλανήτη. Η πόλη της Βενετίας ενσαρκώνει και τις δύο όψεις του προβλήματος, καθώς αφενός απειλείται από την υψηλή παλίρροια «aqua alta» που οδηγεί σε, επικίνδυνες για την επιβίωσή της, πλημμύρες και αφετέρου από την τουριστική παλίρροια που την έχει μετατρέψει από ζωντανή πόλη σε global brand και θεματικό πάρκο. Η αρχιτεκτονική, ως μια δυναμική επιστήμη, καλείται να δώσει απαντήσεις σε ζητήματα που αφορούν τον σχεδιασμό των μελλοντικών πόλεων σε κοινωνικό-οικολογικό επίπεδο.

Περίληψη

abstract Acknowledging the ecological and social crises of our time as resultants of the resource extraction and extreme consumption, this research thesis studies the issues arising from rising sea levels and tourism. More and more urban cities are being affected by the effects of global warming and floods, with serious consequences for human lives, properties and the environment. At the same time, postmodern society seems to devalue the problem, relying on overconsumption that gives birth to new forms of tourism, which are dangerous for the planet. The city of Venice embodies both sides of the problem, as on the one hand it is threatened by the high tide, or “aqua alta”, which leads to, dangerous for its survival, floods and on the other hand by the tourist tide that has turned it from a living city to a global brand theme park. Architecture, as a dynamic science, is called upon to provide answers to questions concerning the planning of future cities at a socio-ecological level.

εισαγωγή Διανύουμε ομολογουμένως μια εποχή στην οποία έχει ευτυχήσει ο άνθρωπος να δει τα άλλοτε πιο μακρινά του όνειρα να πραγματοποιούνται. Εκμηδενίστηκαν οι αποστάσεις, εκδημοκρατίστηκαν τα ταξίδια, η έξαρση της τεχνολογίας λειτούργησε ως οδηγός στα χέρια της ανθρωπότητας. Δεν αντιληφθήκαμε όμως, ίσως και δεν μας απασχόλησαν διόλου οι κίνδυνοι που μπορεί να ελλοχεύουν σε αυτή την ανάπτυξη. Η ραγδαία εξέλιξη των τεχνολογικών επιστημών συνοδεύτηκε από καταστροφικές επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον, μέσω των φαινομένων κλιματικής αλλαγής. Η άνοδος του επιπέδου της θάλασσας, απειλεί με πλημμύρες και αφανισμό σημαντικό ποσοστό των μεγαλύτερων πόλεων του κόσμου. Παράλληλα, εκδηλώθηκε ένα σύνολο κοινωνικών κρίσεων και αντιφάσεων και η μεταμοντέρνα κοινωνία μετατράπηκε σε έρμαιο των εφευρέσεων της, αδυνατώντας να διαχειριστεί εκείνο που η ίδια δημιούργησε: το διαδίκτυο, τις τεχνολογικές δυνατότητες και τον εκδημοκρατισμό των μετακινήσεων. Στην εποχή της εικόνας, των αναπαραστάσεων, και των προσομοιώσεων τίθενται ζητήματα αυθεντικότητας καθώς η ίδια η αρχιτεκτονική φαίνεται να έχει απωλέσει το νόημά της, επαναλαμβάνοντας τις διάφορες εκφάνσεις της, άκριτα σε κάθε γωνία της γης. Ποια είναι η έννοια του τουρίστα στην εποχή που μπορεί κανείς να επισκεφθεί την άλλη άκρη του κόσμου πηγαίνοντας απλώς στο θεματικό πάρκο της γειτονιάς; Ποιο το νόημα της πολιτιστικής κληρονομιάς στην εποχή της τυποποιημένης παραγωγής πολιτιστικών μνημείων και την υπέρμετρης κατανάλωσής τους; Τέτοια ερωτήματα διερευνά η εν λόγω ερευνητική εργασία συναρτήσει οικολογικών παραγόντων. Επιλέγεται η Βενετία ως μελέτη περίπτωσης τουριστικής πόλης που κινδυνεύει από την άνοδο των υδάτων. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την εκπόνηση της έρευνας βασίστηκε στην βιβλιογραφική μελέτη επιστημονικών άρθρων, βιβλίων και διαδικτυακών πηγών. Το θεωρητικό υπόβαθρο εμπίπτει τόσο σε κλάδους των θετικών επιστημών για την ανάλυση της κλιματικής αλλαγής και των μορφολογικών χαρακτηριστικών της Βενετικής λιμνοθάλασσας, όσο και στο πεδίο της κοινωνιολογίας και των ανθρωπιστικών σπουδών για τη διερεύνηση του τουρισμού. Η ερευνητική εργασία δεν αποσκοπεί στην ουτοπική παροχή λύσεων στα πολυδιάστατα προβλήματα του καιρού μας, αλλά επιχειρεί την όσο το δυνατών εκτενέστερη και διαφωτιστική διερεύνηση των εννοιών με σκοπό την βαθύτερη κατανόηση και συνειδητοποίηση των ζητημάτων που θα κληθεί να αντιμετωπίσει μεταξύ άλλων και ο κλάδος της αρχιτεκτονικής στο κοντινό μέλλον. Έτσι, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αρχικά αποσαφήνιση των εννοιών του κλίματος και της κλιματικής αλλαγής. Μελετώνται διεξοδικά οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και ειδικότερα η άνοδος της θαλάσσιας στάθμης εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Καταγράφονται οι παράκτιες πόλεις που βρίσκονται σε κίνδυνο και επεξηγείται το φαινόμενο της αστικής θερμονησίδας κατά το οποίο η θερμοκρασία στο κέντρο της πόλης είναι μεγαλύτερη απ’ αυτή των προαστίων και της αγροτικής περιοχής που την περιβάλλει. Έπειτα, αναλύονται οι στρατηγικές σχεδιασμού που προτείνονται για την αντιμετώπιση των πλημμυρών και γίνεται διαχωρισμός με βάση την διεπαφή τους με το νερό σε οπισθοχώρηση, άμυνα και επέκταση στο υδάτινο στοιχείο. Δίνονται χαρακτηριστικά παραδείγματα για κάθε μέθοδο. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά την δεύτερη θεματική ενότητα που πραγματεύεται η εργασία, τον τουρισμό και σε πρώτο στάδιο αποσαφηνίζονται και εδώ γενικές θεωρητικές έννοιες ελευθέρου χρόνου και εργασίας αφού έχει προηγηθεί μια σύντομή ιστορική αναδρομή. Έπειτα, διερευνάται και παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο ανακατασκευάζεται το φυσικό και αστικό τοπίο με σκοπό τη σύλληψη τουριστικού βλέμματος. Κάτι τέτοιο επιτυγχάνεται με ένα σύνολο ενεργειών όπως η δημιουργία χαρακτηριστικών εικόνων-συμβόλων γοήτρου (βλ. τουρισμό παραλίας) για κάθε τόπο που κατευθύνουν το βλέμμα και η παραγωγή πολιτισμού κληρονομιάς για τη δημιουργία εθνικών ταυτοτήτων. Η τελευταία θέτει προβληματισμούς αναφορικά με την αυθεντικότητα της τουριστικής εμπειρίας και των πολιτιστικών μνημείων, η οποία αναλύεται από τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις, 8

Εισαγωγή

την αντικειμενική, την κονστρουκτιβιστική και αυτή του μεταμοντερνισμού. Επιτελείται μια ευρύτερη συζήτηση γύρω από τη μεταμοντέρνα κοινωνία και αναλύεται η σημασία της εικόνας και του διαδικτύου αλλά και ο ρόλος της αρχιτεκτονικής. Η ενότητα κλείνει με τις οικολογικές επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης τουρισμού. Τα δύο επόμενα κεφάλαια επικεντρώνονται στην περίπτωση της Βενετίας και αναπτύσσονται με βάση τις δύο θεματικές ενότητες. Συνακόλουθα, στο τρίτο κεφάλαιο, αναφέροντας αρχικά την ιδιαίτερη κατασκευή της πόλης από πασσάλους θεμελίωσης, περιγράφεται η θέση και τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του οικοσυστήματος της λιμνοθάλασσας. Στο ίδιο πλαίσιο, αναλύονται οι αιτίες εδαφικής καθίζησης εξαιτίας φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και η ταυτόχρονη άνοδος της στάθμης της θάλασσας που οδηγεί σε πλημμύρες και υψηλή παλίρροια. Αφού καταγράφεται το ιστορικό πλημμυρών, γίνεται σχολαστική μελέτη των υλικών διαθρωτικών επιπτώσεων στη ενετική αρχιτεκτονική από το νερό και των ζημιών στα πολιτιστικά μνημεία. Τέλος, περιγράφεται το MOSE project, το αμφιλεγόμενο σχέδιο προστασίας από την «aqua alta». Το τέταρτο κεφάλαιο μελετά τώρα υπό το πρίσμα του τουρισμού τη Βενετία, η οποία ενορχηστρώνει όλα τα ζητήματα της τουριστικής ανάπτυξης που αναπτύχθηκαν στο δεύτερο κεφάλαιο. Αμφισβήτηση αυθεντικότητας και ιστορικής ταυτότητας, συνωστισμός και συμφόρηση από τις μάζες τουριστών, τουριστικός εξευγενισμός και εμπορευματοποίηση του αστικού χώρου, καθώς και οικολογικές επιπτώσεις από τα κρουαζιερόπλοια θα μελετηθούν αποκαλύπτοντας το άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Βενετία εκτός από τις πλημμύρες: την μετατροπή της σε πόλη-μουσείο και θεματικό πάρκο. Το δίπολο κλιματική αλλαγή και τουρισμός αδιαμφισβήτητα θα απασχολήσει στον αιώνα μας ένα σύνολο επιστημών καθώς επηρεάζει άμεσα όλες τις πτυχές της κοινωνίας. Η αρχιτεκτονική καλείται να μεριμνήσει για τον σχεδιασμό των μελλοντικών πόλεων, οι οποίες απειλούνται τόσο από την άνοδο των υδάτων όσο και από την επικράτηση του άυλου ψηφιακού χώρου.

κλιματική αλλαγή

1. Κλιματική Αλλαγή “Πώς μπορείτε να αγοράζετε ή να πουλάτε τον ουρανό; Για μας μοιάζει παράξενο. Η δροσιά του αγέρα ή το άφρισμα του νερού ωστόσο δε μας ανήκουν. [...]Ξέρομε πως ο λευκός δεν καταλαβαίνει τους τρόπους μας. Τα μέρη της γης, το ένα με το άλλο, δεν κάνουν γι’ αυτόν διαφορά, γιατί είναι ένας ξένος που φτάνει τη νύχτα και παίρνει από τη γη όλα όσα τού χρειάζονται. Η γη δεν είναι αδερφός του, αλλά εχθρός που πρέπει να τον καταχτήσει, και αφού τον καταχτήσει, πηγαίνει παρακάτω. Με το ταμάχι που έχει θα καταπιεί τη γη και θα αφήσει πίσω του μια έρημο.” Ινδιάνος Σιάτλ, 1855

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

1|κλιματική αλλαγή

Η κλιματική αλλαγή δεν είναι πλέον μια μακρινή πιθανότητα αλλά μία πραγματικότητα. Οι παγκόσμιες θερμοκρασίες αυξάνονται, τα χαρακτηριστικά των βροχοπτώσεων αλλάζουν, οι παγετώνες και το χιόνι λιώνουν και η παγκόσμια μέση στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει. Επίσης, η συχνότητα και η σοβαρότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων αυξάνεται, διάφορες περιοχές καθίστανται άνυδρες και όλο και περισσότερες παράκτιες περιοχές κινδυνεύουν από την άνοδο της παγκόσμιας στάθμης της θάλασσας. Για την καλύτερη κατανόηση του φαινομένου είναι απαραίτητη η αποσαφήνιση μεταξύ της έννοιας του κλίματος και της κλιματικής αλλαγής:

1.1 Κλίμα Το κλίμα είναι το σύνολο των μέσων τιμών που ορίζουν τον καιρό, όπως είναι η θερμοκρασία, η υγρασία, οι βροχές, οι άνεμοι, το χιόνι καθώς και βίαια μετεωρολογικά φαινόμενα όπως οι καταιγίδες, οι τυφώνες κλπ., που προκύπτουν από τις μακροχρόνιες παρατηρήσεις των διάφορων μετεωρολογικών στοιχείων. Όλα αυτά είναι εκδηλώσεις των κινήσεων και μεταβολών της κατώτερης ατμόσφαιρας (τροπόσφαιρα) που αλληλοεπιδρούν με τις διάφορες φυσικοχημικές διεργασίες, τη δράση των ζωντανών οργανισμών και έκτακτα περιστατικά όπως είναι οι εκρήξεις των ηφαιστείων. (Χατζημπίρος 2007) Το κλίμα της Γης δεν παρουσιάζει έντονες μεταβολές, κυρίως λόγω της μακρόχρονης σταθερότητας της ατμόσφαιρας αλλά υφίσταται κάποιες αλλαγές σε σχέση με το χρόνο. Στο παρελθόν ήταν αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών, οι οποίες λάμβαναν χώρα σταδιακά καθιστώντας δυνατή την προσαρμογή στα νέα δεδομένα. Τα τελευταία χρόνια όμως ο ρυθμός μεταβολής των συνθηκών είναι ταχύτερος από το φυσιολογικό, γεγονός που συνδυάζεται με την έντονη παρέμβαση του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον και την όλο και αυξανόμενη τάση του να επιβληθεί σε αυτό. Γενικότερα το κλίμα του πλανήτη μεταβάλλεται από: •

Φυσικά αίτια, όπως η ηλιακή δραστηριότητα, οι αλλαγές της τροχιάς της γης, η ηφαιστειογενής δράση και η μεταβολή των διαστημικών ακτινοβολιών. Γενικά, το χαρακτηριστικό τους είναι πως παρουσιάζουν μακροχρόνια διακύμανση.

•

Ανθρωπογενή αίτια, όπως αλλαγή της σύστασης της ατμόσφαιρας (εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου), αύξηση του πληθυσμού, έντονη αστικοποίηση, αλλαγή των χρήσεων γης και έντονη δραστηριότητα σε όλους τους παραγωγικούς τομείς.

•

Εσωτερική κλιματική μεταβλητότητα, δηλαδή οι αλλαγές του κλίματος χωρίς την παρουσία των παραπάνω δύο αιτιών. (Σταυροπούλου 2017)

1.2 Κλιματική Αλλαγή Η κλιματική αλλαγή κατά τη Διακυβερνητική Διάσκεψη για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) αποτελεί μια κατάσταση του κλίματος η οποία μπορεί να αναγνωριστεί από αλλαγές στο μέσο όρο και/ή τη μεταβλητότητα των ιδιοτήτων της και η οποία επιμένει για εκτεταμένη χρονική περίοδο, συνήθως δεκαετίες ή περισσότερο. Αναφέρεται σε οποιαδήποτε αλλαγή στο κλίμα κατά την πάροδο του χρόνου που οφείλεται είτε σε φυσική μεταβλητότητα είτε είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας (IPCC 2007) Με τον όρο «κλιματική αλλαγή» δηλώνουμε τη μεταβολή των μέσων καιρικών συνθηκών μιας περιοχής. Τα τελευταία χρόνια ο όρος αυτός χρησιμοποιείται συνήθως για να δηλώσει την προσφάτως παρατηρούμενη μεταβολή των καιρικών συνθηκών σε πλανητικό επίπεδο, η οποία, όπως όλα δείχνουν, οφείλεται στον ανθρώπινο παράγοντα. (Αργυρίου και Γιαννούλη 2008) Ουσιαστικά, δεν αφορά στη φυσική μεταβολή του κλίματος, αλλά το πρόβλημα των αλλαγών που παρατηρούνται στο κλίμα του πλανήτη και σχετίζονται κυρίως με την αλλαγή στη 12

1. Κλιματική Αλλαγή

συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου. (National Geographic 2013)

1.3 Παγκόσμια φαινόμενα κλιματικής αλλαγής Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται αρκετά περιστατικά κλιματικών αλλαγών παγκοσμίως. Οι πιο έντονες από αυτές είναι:

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου: Αναφέρεται στην αύξηση της θερμοκρασίας της γης, η οποία προκαλείται από την αύξηση των συγκεντρώσεων στην ατμόσφαιρα αερίων του θερμοκηπίου που έχουν την ιδιότητα να παγιδεύουν θερμότητα (π.χ. όπως το γυαλί παγιδεύει τη θερμότητα σε ένα θερμοκήπιο). Αυτή η παγίδευση της υπέρυθρης ακτινοβολίας από τα συγκεκριμένα αέρια, ονομάζεται φαινόμενο του θερμοκηπίου. Πρόκειται για ένα γεωφυσικό φαινόμενο που είναι ουσιώδες και απαραίτητο για την ύπαρξη, διατήρηση και εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη. Χωρίς αυτόν το μηχανισμό η μέση θερμοκρασία της γης θα ήταν περίπου κατά 35C χαμηλότερη, δηλαδή περίπου -20C αντί για +15C που είναι σήμερα και η ύπαρξη ζωής θα ήταν αδύνατη, τουλάχιστον στη μορφή που τη γνωρίζουμε σήμερα. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου υπήρχε πάντοτε, λόγω των ιδιοτήτων ορισμένων συστατικών της γήινης ατμόσφαιρας. Εμφανίζεται, όμως οξυμένο σήμερα, λόγω της εντατικοποίησης διαφόρων ανθρώπινων δραστηριοτήτων. (Χατζηκώστας και Σδούγκας 2013) Τέτοιες δραστηριότητες ανθρωπογενούς προέλευσης που αυξάνουν την εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου και εντείνουν το πρόβλημα (όπως αναφέρονται στην επίσημη ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την κλιματική αλλαγή )είναι: • Η καύση του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που παράγει διοξείδιο του άνθρακα και υποξείδιο του αζώτου. • Η αποψίλωση των δασών: τα δέντρα συμβάλλουν στη ρύθμιση του κλίματος διότι απορροφούν το CO2 από την ατμόσφαιρα. Συνεπώς, όταν μειώνονται, χάνεται αυτό το θετικό αποτέλεσμα και ο άνθρακας που θα αποθηκευόταν σ’ αυτά ελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα, επιδεινώνοντας το φαινόμενο του θερμοκηπίου. • Η αύξηση της κτηνοτροφίας: οι αγελάδες και τα αιγοπρόβατα παράγουν μεγάλες ποσότητες μεθανίου κατά την πέψη της τροφής τους. • Τα αζωτούχα λιπάσματα ευθύνονται για τις εκπομπές υποξειδίου του αζώτου. (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2017) Το διοξείδιο του άνθρακα είναι παράγων ζωής για τον πλανήτη, όμως η αύξηση στις συγκεντρώσεις του οδηγεί στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Στα προβιομηχανικά επίπεδα η συγκέντρωση του CO2 στην ατμόσφαιρα ήταν 278 ppm, ενώ τα σημερινά δεδομένα αναφέρουν συγκεντρώσεις της τάξης των 400 ppm σύμφωνα με το Ινστιτούτο Παγκόσμιων Πόρων (World Resources Institute-WRI). (Βαλαβανίδης και Ευσταθίου 2014)

Ακραία καιρικά φαινόμενα: Επιστήμονες σε προσχέδιο έκθεσης που συνέταξαν για λογαριασμό επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών δηλώνουν ότι η κλιματική αλλαγή έχει οδηγήσει σε περισσότερα και ακόμη πιο ακραία καιρικά φαινόμενα. Προειδοποιούν ότι στο μέλλον, ο πλανήτης θα βρεθεί αντιμέτωπος με ακόμη περισσότερες και σφοδρότερες πλημμύρες, πυρκαγιές, κυκλώνες και καύσωνες. (Χατζηκώστας και Σδούγκας 2013) Άλλα φαινόμενα κλιματικής αλλαγής είναι η Καταστροφή του όζοντος η οποία μεταξύ άλλων, επιτρέπει την είσοδο των υπεριωδών ακτινοβολιών στην ατμόσφαιρα της Γης, προκαλώντας σημαντικά προβλήματα στους ζωντανούς οργανισμούς (Χατζηκώστας και Σδούγκας 2013), και η Όξινη βροχή που αφορά το φαινόμενο της ατμοσφαιρικής απόθεσης όξινων ουσιών. 13

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

1.4 Επιπτώσεις κλιματικών αλλαγών Άνοδος θερμοκρασίας Ίσως η πιο εμφανής απόδειξη κλιματικής αλλαγής είναι η άνοδος της θερμοκρασίας, η οποία με τη σειρά της έχει ως αποτέλεσμα την τήξη των πάγων, την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, την ερημοποίηση και την εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων. Όλα αυτά τα φαινόμενα συσχετίζονται μεταξύ τους, καθώς η εκδήλωση του ενός τροφοδοτεί την εκδήλωση και του άλλου. Αναλυτικότερα, η άνοδος της θερμοκρασίας οδηγεί στην τήξη των πάγων, κατάσταση η οποία συμβάλλει στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Η ερημοποίηση σχετίζεται άμεσα με την υπερθέρμανση αλλά και με την εκδήλωση ακραίων καιρικών φαινομένων.

Τήξη των Πάγων Οι παγετώνες της Ανταρκτικής και του Αρκτικού κύκλου (κυρίως της Γροιλανδίας) αντιστοιχούν περίπου στο 77% του φρέσκου νερού του πλανήτη. Η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη έχει ως πρωταρχικό, αρνητικό επακόλουθο το λιώσιμο των πάγων. Η Αρκτική υπερθερμαίνεται με ταχύτητα σχεδόν διπλάσια από τον παγκόσμιο μέσο όρο, επιφέροντας μεγάλες αλλαγές στα οικοσυστήματα και τη διάβρωση των ακτών σε Αλάσκα και Καναδά. Ο διευθυντής του προγράμματος έρευνας της κρυόσφαιρας της NASA, Τομ Βάνγκερ, δήλωσε πως το 2016 ο πάγος της Αρκτικής υποχωρούσε συνεχώς, χωρίς σημάδια επανεμφάνισης και πως σε σχέση με τη δεκαετία του 1980 έχει χαθεί περισσότερο από το ένα τρίτο του αρκτικού πάγου. (Ναυτικά Χρονικά 2016) Εάν λιώσουν ολοκληρωτικά οι πάγοι της Αρκτικής και της Ανταρκτικής, η στάθμη της θάλασσας θα ανέβει περίπου 80 μέτρα, από τα οποία περίπου τα 70 θα αντιστοιχούν στον παγετώνα της Ανταρκτικής.[...] Σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για τις κλιματικές αλλαγές του ΟΗΕ, αν οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου δεν μειωθούν, τότε η μέση πλανητική θερμοκρασία αναμένεται να αυξηθεί από 1,1C-6,4C έως τα τέλη του αιώνα. Ενδεχόμενη αύξηση της τάξης του 1,9-4,6C σε σύγκριση με τα προβιομηχανικά επίπεδα θα προκαλέσει την εξαφάνιση των ανώτερων στρωμάτων πάγων της Γροιλανδίας, με αποτέλεσμα την άνοδο της στάθμης της θάλασσας από 6 έως 7 μέτρα παγκοσμίως. Η θερμοκρασία στην Ανταρκτική αυξάνεται κατά 2-3 φορές γρηγορότερα σε σχέση με τον υπόλοιπο πλανήτη. Η θερμοκρασία έχει εκτιναχθεί κατά 2,5C σε διάστημα 50 ετών, οδηγώντας στην κατάρρευση δύο τεράστιων όγκων πάγου την τελευταία δεκαετία. (Σταυροπούλου 2017) Συνακόλουθα, σε μεγάλο κίνδυνο βρίσκεται η βιοποικιλότητα των πολικών περιοχών καθώς υπάρχουν πολλά είδη χλωρίδας και πανίδας που απειλούνται με μερικό ή ολικό αφανισμό εφόσον δεν μπορούν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες.

Άνοδος στάθμης της θάλασσας Η άνοδος στάθμης της θάλασσας προκαλείται από τη θερμική διαστολή του νερού της θάλασσας, την τήξη των παγετώνων, τις μεταβολές στην ποσότητα των αποθεμάτων νερού και τις παράκτιες φυσικές διεργασίες, όπως καθίζηση, πρόσχωση και διάβρωση. Οι υψηλές θερμοκρασίες αναμένεται να αυξήσουν περαιτέρω το επίπεδο της θάλασσας με την επέκταση του νερού των ωκεανών, την τήξη των παγετώνων και μικρών καλυμμάτων πάγου. (Prasad, και συν. 2009) Εάν συμβεί κάτι τέτοιο, αναμένονται πλημμύρες σε σημαντικά λιμάνια και παραλιακές εκτάσεις, αύξηση των ζημιών από παλίρροιες και παλιρροιακά κύματα, αλλοίωση και διάβρωση των ακτών, αλάτωση του υδροφόρου ορίζοντα, υποβάθμιση υγροτόπων κλπ. (Χατζημπίρος 2007) Μια γενική εκτίμηση αναφέρει ότι 46 εκατομμύρια άνθρωποι, κυρίως στις αναπτυσσόμενες χώρες, κατοικούν σε μια ζώνη ευπαθή σε πλημμύρες και ότι αυτός ο αριθμός θα διπλασιαστεί εάν η στάθμη της θάλασσας αυξηθεί κατά 50 εκατοστά. (IPCC 1995) Πιο αναλυτικά, μέσα στον αιώνα μας, 100 εκατομμύρια άνθρωποι εκτιμάται ότι θα κινδυνεύουν ετησίως από πλημμύρες σε παράκτιες ζώνες (κυρίως Μπαγκλαντές, Ινδονησία, Κίνα, Αίγυπτος), ενώ το 25% των παράκτιων υγροτόπων ανά τον κόσμο θα χαθούν μόνιμα. Ιδιαίτερα για την Ελλάδα που με το πλήθος των νησιών της διαθέτει τη μεγαλύτερη ακτογραμμή στην Ευρώπη με πλήθος οικονομικών δραστηριοτήτων, η τρωτότητα της παράκτιας ζώνης λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας είναι ζήτημα 14

1. Κλιματική Αλλαγή

Εικόνα 2: Ο παγετώνας της Γροιλανδίας έλιωσε σε επίπεδα ρεκόρ κατά τη διάρκεια του 2019. (Woods Hole Oceanographic Institution: Matt Osman)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας περιβαλλοντικής, οικονομικής και κοινωνικής σημασίας. (Σταυροπούλου 2017) Στις παράκτιες περιοχές, το νερό της θάλασσας έρχεται σε επαφή με τα υπόγεια υδροφόρα στρώματα. Υπό φυσικές συνθήκες οι υπόγειοι υδροφορείς αποστραγγίζονται προς τη θάλασσα, όμως σε περίπτωση που η στάθμη του γλυκού νερού μειωθεί τότε μπορεί να αντιστραφεί η κατάσταση. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας μπορεί να προκαλέσει αλλαγή της ροής του αλμυρού νερού εισβάλλοντας στους υπόγειους υδροφορείς και οδηγώντας έτσι σε υφαλμύρινση των γλυκών υδάτων που τα καθιστά ακατάλληλα για κάθε χρήση. (Σταμάτης 2012) Κάτι τέτοιο θα σήμαινε και τον κίνδυνο σε όλα τα ευαίσθητα οικοσυστήματα του γλυκού νερού καθώς με τίς μεταβολές στη σύσταση των υδάτων θα απειλούνταν η χλωρίδα και η πανίδα τους με αποτέλεσμα αφανισμούς, ή «μετανάστευση» πληθυσμών ψαριών. Αυτό, όπως είναι λογικό, θα είχε άμεσες επιπτώσεις στις αλιευτικές δραστηριότητες των παράκτιων περιοχών και κατ’ επέκταση στην οικονομία τους. Σε ένα συναφές πλαίσιο, θα υπάρξουν πολυδιάστατες καταστροφές στις φυσικές υποδομές των παράκτιων οικισμών. Λιμάνια, παράκτιες μεγάλες δημόσιες υποδομές όπως αεροδρόμια, παραθαλάσσια οδικά δίκτυα, αλλά και ολόκληρες παράκτιες οικιστικές ζώνες θα βρεθούν σε άμεσο κίνδυνο από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και τις πλημμύρες. Τα δομικά υλικά πολλών υποδομών φθείρονται από την επαφή με το θαλασσινό νερό καθώς οι υποδομές δεν έχουν σχεδιαστεί για την επαφή με αυτό, με τελικό αποτέλεσμα να καταστρέφονται. Συνακόλουθα, αφενός θα πληγούν οι τοπικές και εθνικές οικονομίες καθώς το κόστος αποκατάστασης τέτοιων υποδομών είναι πολύ μεγάλο, αφετέρου με την καταστροφή των ιδιωτικών περιουσιών θα δημιουργηθεί μεγάλος αριθμός «κλιματικών προσφύγων», αφού οι άνθρωποι θα αναγκαστούν να μεταναστεύσουν σε άλλες ασφαλέστερες και πιο βιώσιμες πόλεις. Παρατηρούμε πως οι φυσικές και κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της ανόδου της στάθμης της θάλασσας είναι πολυδιάστατες στον παράκτιο χώρο, γεγονός που καθιστά αναγκαίο τον ολοκληρωμένο σχεδιασμό ώστε οι περιοχές να συνεχίσουν να είναι βιώσιμες και παραγωγικές παρόλα τα προβλήματα που ενδέχεται να αντιμετωπίσουν.

Άνοδος της θαλάσσιας στάθμης και επιπτώσεις στον τουρισμό Ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας για την οικονομία που θα επηρεάσει η άνοδος των υδάτων είναι ο τουρισμός των παραπάνω περιοχών. Με τη διάβρωση των ακτών θα χαθούν πολλές παραλίες και ακτές, άρα και τουριστικά θέρετρα, ξενοδοχειακές υποδομές, παραλιακά καταστήματα. Στο ίδιο πλαίσιο, με την αλλαγή του τοπικού κλίματος την άνοδο της θερμοκρασίας, ή την διαφοροποίηση των βροχοπτώσεων, πολλές τουριστικές περιοχές θα χάσουν την ανταγωνιστικότητα τους ως προς το προϊόν. Όσον αφορά την πολιτιστική κληρονομιά και τα ιδιαίτερα μνημεία που μετατρέπουν ορισμένες παράκτιες πόλεις σε τουριστικούς πόλους έλξης, βρίσκονται και αυτά σε μεγάλο και πιθανότατα ανεπανόρθωτο κίνδυνο λόγω των φυσικών καταστροφών. Κάτι τέτοιο φυσικά είναι πολύ γενικότερο πλήγμα για τον πολιτισμό του τόπου, εκτός από τις όποιες τουριστικές του επεκτάσεις.

Εικόνα 3(δεξιά): Lance Letscher - The Flood, 2019 (https://conduitgallery.com/artists/lance-letscher)

1. Κλιματική Αλλαγή

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

1.5 Παράκτιες πόλεις σε κίνδυνο Από τις 25 μεγαλύτερες πόλεις στον κόσμο, οι 21 βρίσκονται κοντά στον ωκεανό, τη θάλασσα, ή έναν μεγάλο ποταμό. Οι άνθρωποι έχουν εγκατασταθεί κοντά στο νερό, διότι μετριάζει τη ζέστη και στις περιπτώσεις λιμνών και ποταμών παρέχει πόσιμο νερό. Το έδαφος συνήθως είναι σε χαμηλό υψόμετρο και συχνά επίπεδο. (Καπρούλια 2017) Η ανθρωπότητα δημιούργησε τις πόλεις τις, και προσδιόρισε λιμάνια που εξασφαλίζουν το εμπόριο και την ανταλλαγή προϊόντων, υπηρεσίες και αγαθά. Στα περισσότερα δέλτα των ποταμών σε όλη την υφήλιο, δημιουργήθηκε ένα λειτουργικό σύμπλεγμα γεωργικών γαιών, πυκνής συγκέντρωσης πληθυσμών και μεγαλοπρεπών πόλεων με δαπανηρές υποδομές και υψηλό επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η Νέα Ορλεάνη, η περιοχή Πουντόνγκ της Σαγκάης, το Δέλτα του Μεκόνγκ, η βόρεια ακτή της Αιγύπτου, το Άμστερνταμ, η Ντάκα στις όχθες του ποταμού Μπουριγκάνγκα, στο Μπανγκλαντές κ.α. (Hill and Barnett 2007) Αντίστοιχες μεγαλουπόλεις έχουν αναπτυχθεί σε άλλες παράκτιες ζώνες, που δεν βρίσκονται σε δέλτα, αλλά εξακολουθούν να βρίσκονται στο επίπεδο της θάλασσας στην παλιρροιακή ζώνη. Εδώ θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε την Νέα Υόρκη, το Μαϊάμι, την Ουάσιγκτον, το Λονδίνο, το Σίδνεϊ, την Μπανγκόκ, τη Μουμπάι, αλλά και τη Βενετία. Όλες αυτές οι πόλεις που φιλοξενούν εκατοντάδες εκατομμύρια κατοίκους θα κληθούν να αντιμετωπίσουν την άνοδο της θαλάσσιας στάθμης με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Αστικές Θερμονησίδες Οι άνθρωποι κατάφεραν να «εξημερώσουν» τις ακτογραμμές αντικαθιστώντας τις παραλίες και τους υγροτόπους με τσιμέντο, δεν σχεδίασαν όμως τις δομές τους με βάση αυτόν τον κίνδυνο της κλιματικής αλλαγής που όλο και υποδαυλίζεται τα τελευταία χρόνια. Ως εκ τούτου, όχι μόνο η θέση τους, αλλά και η ίδια η υποδομή τους τις καθιστά ευάλωτες. Δημιουργείται το φαινόμενο της «Αστικής θερμονησίδας» (urban heat island), όπου η θερμοκρασία στο κέντρο της πόλης είναι μεγαλύτερη απ’ αυτή των προαστίων και της αγροτικής περιοχής που την περιβάλλει. (Bergdoll, Oppenheimer and Nordenson 2011) Σε αυτό συμβάλλει ένα σύνολο από καθοριστικούς παράγοντες, όπως η υψηλή πυκνότητα δραστηριοτήτων παραγωγής ενέργειας, η υπεροχή των σκοτεινών επιφανειών που δεν αντανακλούν τη θερμότητα, το σκυρόδεμα ως βασικό υλικό που απελευθερώνει τη θερμότητα της ημέρας κατά τη διάρκεια της νύχτας, οι οδοποιίες που διακόπτουν τις φυσικές πηγές υγρασίας (χώμα), των οποίων η εξάτμιση μετριάζει τις υψηλές θερμοκρασίες και η έλλειψη βλάστησης. Με την αύξηση της θερμοκρασίας που προβλέπουν οι επιστήμονες, ο κίνδυνος θανάτων που σχετίζονται με κύματα θερμότητας θα επιδεινωθεί στις αστικές θερμονησίδες. Σε ένα συναφές πλαίσιο, η υπερθέρμανση του πλανήτη καθιστά την ατμόσφαιρα πιο υγρή συνολικά, εφόσον η επιφάνεια της θάλασσας θερμαίνεται και συνεπώς αυξάνεται η εξάτμιση του νερού στην ατμόσφαιρα, με τη μορφή επιπλέον υδρατμών που πέφτουν κυρίως σε περιόδους όπου θα συνέβαινε η βροχή. (Bergdoll, Oppenheimer και Nordenson 2011) Με άλλα λόγια, το επιπλέον νερό κάνει τις υπάρχουσες καταιγίδες ακόμα πιο έντονες. Τα αστικά περιβάλλοντα έχουν και σε αυτήν την περίπτωση πρόβλημα αφού το νερό δεν μπορεί να αποστραγγιστεί λόγω της ασφάλτου και των πεζοδρομίων, ενώ σε φυσιολογικές περιπτώσεις θα το απορροφούσε το χώμα και η βλάστηση μετριάζοντας τις ζημιές. Έτσι, δημιουργούνται ζητήματα υγρασίας στα υπόγεια, ή στις χειρότερες περιπτώσεις ακόμα και θάνατοι. Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερες αστικές δομές πλήττονται από τα παραπάνω αποτελέσματα της υπερθέρμανσης του πλανήτη και από πλημμύρες, με σοβαρές επιπτώσεις στις ανθρώπινες ζωές, τις περιουσίες και το περιβάλλον. Οι πλημμύρες αντιπροσώπευαν το 40% του συνολικού αριθμού των φυσικών καταστροφών που συνέβησαν μεταξύ 1985 και 2009, ενώ οι 4.035 μεγαλύτερες πλημμύρες κατά την περίοδο 1900-2012 σκότωσαν 6,9 εκατομμύρια ανθρώπους, επηρέασαν άλλα 3,6 δισεκατομμύρια άτομα και προκάλεσαν οικονομικές απώλειες συνολικού ύψους 550 δισεκατομμυρίων δολαρίων (Hossen και Kabir 2019) Το Μπαγκλαντές, το οποίο 18

1. Κλιματική Αλλαγή

βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα και το 80% της χερσαίας μάζας του είναι πεδιάδα, έχει υποστεί τουλάχιστον 7 μεγάλες πλημμύρες τα τελευταία 50 χρόνια και το 34% της έκτασης του εδάφους του βυθίζεται για περίπου πέντε έως επτά μήνες κάθε χρόνο. (Hossen και Kabir 2019) Οι Μαλδίβες έχουν ήδη προχωρήσει σε σχέδια για μετεγκατάσταση του πληθυσμού τους από τα νησιά, εξαιτίας του χαμηλού επιπέδου τους. (Urry και Larsen 2011) Η Ασία παρουσιάζεται ως η πιο ευάλωτη ήπειρος με περίπου το 45% όλων των μεγάλων πλημμυρών μεταξύ 1985 και 2003 να έγιναν εκεί, ενώ η Αμερική έρχεται δεύτερη βιώνοντας περίπου το 25%. (Fontes de Meira and Phillips 2019) Τα τελευταία 100 χρόνια, η περιοχή της Puget Sound στο Βορειοδυτικό Ειρηνικό Ωκεανό έχει χάσει το 73% των αρχικών αλυκών της. Αν αναλογιστούμε και τις καταστροφές των τυφώνων Κατρίνα και Ρίτα στη Νέα Ορλεάνη, το Κι Ουέστ και άλλες πόλεις στον Κόλπο των Ηνωμένων Πολιτειών, τότε μπορούμε να αντιληφθούμε τους κινδύνους του νερού. (Hill και Barnett 2007)

Εικόνα 4: Αστική Θερμονησίδα- Διάγραμμα της συγγραφέως

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

1.6 Στρατηγικές Σχεδιασμού Γίνεται κατανοητό πως η ανάγκη ενός σχεδιασμού που θα διασφαλίζει την ασφάλεια των πόλεων από πλημμύρες και φυσικές καταστροφές είναι επιτακτική. Η κλιματική αλλαγή είναι ήδη πραγματικότητα, και τα αποτελέσματα της θα βιώνονται όλο και πιο έντονα τα επόμενα χρόνια, σύμφωνα με τους επιστήμονες. Οι πρώτες λογικές αντιδράσεις συνιστούν την δημιουργία υπονόμων και σωλήνων αποστράγγισης ικανών να προφυλάξουν από τις καταιγίδες, αλλά και ενίσχυση της προστασίας της ακτής μέσω φραγμάτων και αναχωμάτων. Επίσης, παραδείγματα άλλων πόλεων που έχουν ήδη βιώσει παρόμοιους κινδύνους θα μπορούσαν να φανούν επικουρικά. Προκύπτουν, παράλληλα , τρείς τρόποι σχεδιασμού για την αντιμετώπιση της ανόδου της θαλάσσιας στάθμης, και μπορούν να διακριθούν με βάση τον τρόπο διεπαφής τους με το νερό: • Οπισθοχώρηση • Άμυνα • Επέκταση στο νερό

1.6.1 Οπισθοχώρηση Ο πρώτος τρόπος, και ίσως ο πιο προφανής, έχει να κάνει με την ελεγμένη απομάκρυνση από τις ακτές, και την εκ νέου εγκατάσταση των πόλεων στην ενδοχώρα, σε πιο ασφαλή υψόμετρα. Η ακτογραμμή τότε θα μπορούσε να αποκατασταθεί σε μια κατάσταση που θα δεχόταν τις διακυμάνσεις των ανερχόμενων παλιρροιών και των κυμάτων και τελικά θα παραδίδονταν στο νερό. Κάτι τέτοιο ωστόσο, δύναται να λειτουργήσει για μεμονωμένα σπίτια σε ευάλωτες τοποθεσίες, αλλά θα ήταν η τελευταία λύση για ολόκληρες πόλεις, καθώς θα πρέπει να μετακινηθεί ολόκληρος ο αστικός ιστός, οι υποδομές και ο πληθυσμός. Αν προσθέσουμε το πρόβλημα της ήδη υπάρχουσας έλλειψης στέγης εξαιτίας της μεγάλης συγκέντρωσης πληθυσμού και της αστικοποίησης, καταλαβαίνουμε πως η ολοκληρωτική εγκατάλειψη της παράκτιας ζώνης δεν θα ήταν βιώσιμη. Εξάλλου, η απομάκρυνση από τις ακτές συνιστά ίσως προσωρινό μέτρο, αφού όλο και θα αυξάνεται η στάθμη της θάλασσας και το πρόβλημα θα συνεχίζεται.

1.6.2 Άμυνα Ο δεύτερος τρόπος αφορά μια αμυντική στάση μέσω της ανύψωσης στο ίδιο σημείο και της περίκλεισης από υδατοφράγματα. Τα επίπεδα του δρόμου και οι πλευρικές αποχετεύσεις ανυψώθηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα σε ολόκληρες περιοχές του Σικάγου και του Σιάτλ για τη βελτίωση της αποστράγγισης (Hill και Barnett 2007), ενώ παραδείγματα παρόμοιας συνύπαρξης με το νερό υπάρχουν από την αρχαιότητα με πασσαλόπηκτες κατασκευές, στις οποίες οι κατοικίες χτίζονταν ψηλότερα από τη στάθμη των υδάτων, πάνω σε πασσάλους, αποφεύγοντας έτσι την επαφή με το νερό, αλλά και πλωτές κατασκευές που επιπλέουν στο νερό. Αξιοσημείωτο παράδειγμα πλωτής προσέγγισης κατοίκησης αποτελεί μια πυκνοκατοικημένη παραγκούπολη, η κοινότητα Makoko στη λιμνοθάλασσα του Λάγος, στη Νιγηρία. Οι NLE Architects σχεδίασαν το πλωτό σχολείο στη γειτονιά, το οποίο και αποτελούσε την πρώτη φάση μιας τριφασικής ανάπτυξης που θα μετέτρεπε την Makoko σε πλωτή κοινότητα αλληλοσυνδεόμενων και πλωτών κατοικιών. Το Makoko floating school αποτελείται από τοπικά υλικά, κυρίως ξύλο, που αντανακλούν τον πολιτισμό της κοινότητας. Η συνολική σύνθεση του σχεδιασμού είναι ένα τριγωνικό τμήμα σε τομή. Οι αίθουσες διδασκαλίας βρίσκονται στη δεύτερη βαθμίδα, περικλειόμενες εν μέρη από περσίδες, ενώ από κάτω βρίσκεται παιδική χαρά και χώρος πρασίνου, και ένας κενός χώρος στην οροφή. Έχουν εφαρμοστεί στρατηγικές που καθιστούν βιώσιμη την πλωτή αρχιτεκτονική, φωτοβολταϊκά στοιχεία στην οροφή και ενσωματωμένο σύστημα λεκάνης απορροής υδάτων, ενώ η δομή εξαερίζεται φυσικά. (Adeyemi, Κ.; Copeland, R.; Omodele, S.; Onisiforou, C.; Strijland, B.; Velasco, M.; 2012) Ωστόσο στις 7 Ιουνίου 2016, η δομή του σχολείου Makoko Floating καταπονήθηκε από μια δυνατή καταιγίδα και κατέρρευσε.

5: 1. ΚλιματικήΕικόνα Αλλαγή NLΕ Architects , MFS I - Makoko Floating School, Lagos, Nigeria, 2012,

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνες 6&7: Διαγράμματα του πλωτού σχολέιου, 2012,

1. Κλιματική Αλλαγή Οι Κάτω Χώρες όπου μεγάλο μέρος της γης τους βρίσκεται κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, και αντιμετωπίζουν προβλήματα από πλημμύρες και καταιγίδες εδώ και αιώνες, αποτελούν το κατεξοχήν παράδειγμα σύγχρονης συνύπαρξης με το νερό. Μετά την μεγάλη και καταστροφική πλημμύρα του 1953, όπου 2167 άνθρωποι πέθαναν, οι Ολλανδοί δημιούργησαν τα «Έργα Δέλτα», τα οποία αποτελούν ένα αντιπλημμυρικό σύστημα από φράγματα μετεωρολογικής παλίρροιας (storm surge barriers), γέφυρες, αμμόλοφους, υδατοφράχτες αποστράγγισης και άλλα βοηθητικά υδατοφράγματα στις εκβολές των ποταμών της περιοχής. Το τελικό αποτέλεσμα των έργων Δέλτα, που ολοκληρώθηκαν το 1997, εκτός από την κατασκευή των φραγμάτων ήταν μεταξύ άλλων και η μείωση του συνολικού μήκους των αντιπλημμυρικών αναχωμάτων κατά 700 χιλιόμετρα, η βελτίωση της παροχής γλυκού νερού για την γεωργία, και της γενικότερης διαχείρισης του νερού στην περιοχή του Δέλτα, η αποτελεσματικότερη κυκλοφορία και κινητικότητα μεταξύ πολλών νησιών και χερσονήσων και η υποστήριξη της ναυσιπλοΐας στα εσωτερικά ύδατα. (Deltawerken 2004)

Εικόνες 8&9: Eastern Scheldt Storm Surge Barrier

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας Ο τρόπος της άμυνας από το νερό έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει και να είναι βιώσιμος, καταλαβαίνουμε όμως πως μια τέτοια τεχνική είναι και πολύ κοστοβόρα. Ιδιαίτερα για τις περιοχές στις αναπτυσσόμενες χώρες με λιγοστούς πόρους, είναι δύσκολο να ακολουθηθεί ένας τέτοιος αμυντικός σχεδιασμός απέναντι στην άνοδο της στάθμης των υδάτων.

1.6.3 Επέκταση στο νερό Ο τρίτος και ίσως ο πιο ενδιαφέρον τρόπος σχεδιασμού επί των υδάτων, αφορά μια αμφίβια αρχιτεκτονική, έναν συνδυασμό αποκατάστασης υγροτόπων, προστασίας και διάλυσης των ορίων μεταξύ της ακτογραμμής και του υδάτινου στοιχείου. Το Rising Currents πρόκειται για ένα σχεδιαστικό workshop και έκθεση του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMA) με προτάσεις σημαντικών αρχιτεκτονικών γραφείων για τη διάσωση της ακτογραμμής της Ν.Υ. από την άνοδο των υδάτων λόγω της κλιματικής αλλαγής. (Bergdoll, Oppenheimer και Nordenson 2011) Η πρόταση των Paul Lewis, Marc Tsurumaki και David J. Lewis από τους LTL Architects, περιλαμβάνει το τεχνητό πάρκο Liberty State Park, το οποίο βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του λιμανιού της Νέας Υόρκης, σε χαμηλό ύψος από το επίπεδο της θάλασσας και είναι από τις πλέον επικίνδυνες περιοχές. (Gronewold 2010) Το σχέδιο θολώνει τα όρια μεταξύ ξηράς και θάλασσας, διαμορφώνει ένα αμφίβιο τοπίο που ενεργοποιείται συνεχώς από την άνοδο της παλίρροιας. Επανατοποθετείται και αναδιανέμεται ο προϋπάρχων χώρος υγειονομικής ταφής επιτυγχάνοντας μια ποικίλη τοπογραφία στην επίπεδη τοποθεσία. Με την επιμήκυνση της ακτογραμμής σε ορισμένα σημεία, διαμορφώνεται ένα τοπίο με οδοντωτά άκρα-προβλήτες που λειτουργεί ως φυσικό φίλτρο εξασθενώντας τα κύματα. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά αστικών λειτουργιών ελεύθερου χρόνου, αναψυχής, υδατοκαλλιέργειας, και εμπορίου, τοποθετημένες με βάση το βαθμό προστασίας που προσφέρει το υψόμετρο από τις πλημμύρες. (LTL architects 2010) Αρχιτέκτονες, σχεδιαστές τοπίου, μηχανικοί, και άλλοι επιστήμονες καλούνται να απαντήσουν άμεσα σε μία πρωτοφανή πρόκληση του καιρού μας. Η σύγχρονη πόλη, με τις υπερπληθυσμιακές συγκεντρώσεις και τις εσωτερικές κοινωνικές κρίσεις πρέπει τώρα να ανταπεξέλθει σε αυτή τη νέα μάχη με τη φύση.

Εικόνα 10: LTL architects, Water Proving Ground in the Rising Currents Exhibit, 2010

Εικόνα 11: 1. Κλιματική Αλλαγή LTL architects, Water Lodge, Water Proving Ground Project, Liberty State Park, NJ (Aerial perspective), 2010

τουρισμός

1. Κλιματική Αλλαγή

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

2|τουρισμός

«Ο σύγχρονος τουρίστας θεάται τους χώρους και τους ανθρώπους με την όραση του θεατή μιας θεατρικής σκηνής, άλλοτε θαμπωμένος, άλλοτε αδιάφορος, άλλοτε γοητευμένος και άλλοτε αγανακτισμένος, ποτέ όμως με την πνευματική εκείνη μέθεξη που θα του επέτρεπε να ζήσει μέσα σ’ αυτούς τους χώρους αληθινά και να συναναστραφεί με τους γηγενείς που θα μπορούσαν να του μεταδώσουν το πνεύμα και των κτισμάτων και των φυσικών ακόμα πραγμάτων» (Μανόλης Ανδρόνικος, 1976)

2.Τουρισμός

Σε αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε την έννοια του τουρισμού στη σύγχρονη κοινωνία και τις επεκτάσεις του τόσο στο φυσικό και αστικό τοπίο, όσο και στη διαμόρφωση ταυτότητας του σύγχρονου τουρίστα.

2.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή Ο τουρισμός δεν ήταν πάντα όπως τον ξέρουμε. Από τα οργανωμένα ταξίδια των περιηγητών παλαιότερα, μέχρι τον 19ο αι. το να ταξιδεύεις για αναψυχή και όχι για λόγους δουλειάς, ήταν προνόμιο για λίγους, την αριστοκρατική ελίτ της κοινωνίας και αποτελούσε δείκτη κοινωνικού στάτους. Οι απαρχές ίσως του τουρισμού, τοποθετούνται τον 17ο αι., με το Grand Tour, στο οποίο η νεολαία των ανώτερων τάξεων της Βόρειας Ευρώπης περνούσε από μερικούς μήνες μέχρι ένα χρόνο ταξιδεύοντας στις πιο νότιες περιοχές και τη Μεσόγειο για να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή της. Συνιστούσε μια πρώιμη φιλοσοφία του ταξιδιού ως εκπαιδευτικό μέσο, όπου οι νέοι αριστοκράτες και ευγενείς συνοδευόμενοι από δασκάλους, μάθαιναν για την κλασσική αρχαιότητα. (Graburn, Gravari-Barbas και Staszak 2019) Συνέβησαν πολλές αλλαγές στα κίνητρα, τις διαδρομές ακόμα και τους νέους ταξιδιώτες μέχρι το 1800, όπου η «Μεγάλη Περιήγηση» εξελίχθηκε σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε τουρισμό. Μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση, συντελέστηκαν αλλαγές σε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και τεχνολογικό επίπεδο, οι οποίες αποτέλεσαν την βάση για την διαμόρφωση μίας νέας πραγματικότητας Από το δεύτερο μισό του 19ου αι. συνέβη αυτό που οι J. Urry και J. Larsen χαρακτηρίζουν ως ένα είδος εκδημοκρατισμού του ταξιδιού. Η ανάπτυξη της σιδηροδρομικής γραμμής οδήγησε σε ευρεία εξάπλωση του μαζικού τουρισμού στην Ευρώπη, αφού επέτρεψε μαζικές μετακινήσεις και ταξίδια για πρώτη φορά. Ο Thomas Cook το 1841 έθεσε τις βάσεις του «οργανωμένου μαζικού τουρισμού» διοργανώνοντας πρώτος εκδρομές με μορφή «πακέτου» έχοντας προνοήσει για την μεταφορά, την διαμονή και την σίτιση των ταξιδιωτών ενώ επίσης παρείχε ενιαία τιμή και ταξιδιωτικά κουπόνια. (Urry and Larsen 2011). Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ξεκίνησαν να κάνουν την εμφάνισή τους μεγάλα ξενοδοχειακά θέρετρα σε Αμερική και Ευρώπη, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το 1937 στο Παρίσι την δημιουργία ενός resort που θα φιλοξενούσε 20.000 τουρίστες για την World Exhibition in Paris. Το ξενοδοχείο περιλάμβανε και ένα σύνολο υπηρεσιών, μεταξύ άλλων κινηματογράφο, καφετέρια, εστιατόριο, αναγνωστήρια, πισίνα κ.α. (Lofgren 1999) Τον 20ο αι. λοιπόν, και ιδίως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ο τουρισμός εξελίχθηκε με αλματώδεις ρυθμούς χάρη στην ανάπτυξη των διαφορετικών τρόπων μεταφοράς, την αύξηση των οικονομικών μεγεθών και τη συνακόλουθη άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Τα ταξίδια ήταν πλέον γρήγορα και οικονομικά και έτσι, οι διακοπές έπαψαν να αποτελούν αγαθό απόλαυσης για τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις αφού μπορούσαν να το απολαύσουν όλοι. Από τη δεκαετία του 1990 και μετά με την παγκοσμιοποίηση και την ανάπτυξη του διαδικτύου αλλάζουν οι μορφές της κοινωνικής ζωής και ο άνθρωπος μετακινείται πιο εύκολα από ποτέ. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργήθηκε ένα σύνολο από νέες διακρίσεις κοινωνικού στάτους που αφορούσε πια τις διαφορετικές κατηγορίεςτάξεις ταξιδιωτών και τους διαφορετικούς τρόπους μεταφοράς και όχι εκείνους που μπορούσαν και εκείνους που δεν μπορούσαν να ταξιδεύουν. Επίσης, με αυτόν τον εκδημοκρατισμό της γεωγραφικής μετακίνησης, προέκυψαν και διακρίσεις μεταξύ των διαφορετικών τουριστικών τόπων. (Urry 1995) 28

2. Τουρισμός

Εικόνα 13: Οι πλούσιοι και οι φτωχοί. Reiser, 1966

Εικόνα 14: Ιστορική Αναδρομή Τουρισμού - Διάγραμμα της συγγραφέως

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

2.2 Εργασία και Ελεύθερος Χρόνος Ο Τουρισμός αποτελεί έννοια αλληλένδετη με τον ελεύθερο χρόνο. Πολλοί θεωρητικοί επιστήμονες συνέδεσαν τον ελεύθερο χρόνο με τον εργάσιμο. Από κοινωνιολογικής άποψης η επίδραση της εργασίας είναι κομβικής σημασίας στα πρότυπα των κοινωνιών που διαμορφώθηκαν από την Βιομηχανική Επανάσταση καθώς είναι περισσότερο τυποποιημένα. Παράλληλα, παρατηρήθηκε η ποσοτικοποίηση του χρόνου, αφού όλες οι εργασιακές ενέργειες τίθενται εντός αυστηρών χρονικών ορίων προς όφελος της αύξησης του κέρδους. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο του John Urry, Consuming Places, αυτόν τον προσανατολισμό προς τον χρόνο χαρακτήρισε ο Thompson ως το πιο κρίσιμο χαρακτηριστικό των βιομηχανικών καπιταλιστικών κοινωνιών. Σε ένα συναφές πλαίσιο, ο Marx υποστήριξε πως η ρύθμιση και εκμετάλλευση της εργατικής ώρας συνιστούν το κεντρικό χαρακτηριστικό του Καπιταλισμού. Η ανταλλαγή εμπορευμάτων πρόκειται στην ουσία για ανταλλαγή ωρών εργασίας και η βάση ενός καπιταλιστικού συστήματος έγκειται στις προσπάθειες της αστικής τάξης είτε να παρατείνει την εργάσιμη ημέρα είτε να κάνει την εργατική τάξη να εργαστεί εντατικότερα. (Urry 1995) Με αυτόν τον τρόπο η εργατική τάξη αλλοτριώνεται από την εργασία και υπάρχει μια μορφή αποξένωσης. Σε αυτή την ορθολογιστική ανάλυση του χρόνου γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι στις καπιταλιστικές κοινωνίες η σπατάλη του χρόνου σήμαινε σπατάλη κέρδους και ως εκ τούτου, οι άνθρωποι επιδίωκαν την καλύτερη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου τους, ως ορθολογιστική αναψυχή ρυθμισμένη από τις μεταβολές της αμειβόμενης εργασίας. O Simmel περιγράφει τη ζωή στην καπιταλιστική μητρόπολη ως μια ακριβέστατη ενσωμάτωση όλων των δραστηριοτήτων και αμοιβαίων σχέσεων σε ένα σταθερό και απρόσωπο χρονοδιάγραμμα. Το άτομο προσπαθεί να διατηρήσει την αυτονομία του απέναντι στην αλλοτριωτική καθημερινότητα, και τους ισοπεδωτικούς κοινωνικό-τεχνολογικούς μηχανισμούς, ενώ η Μεγαλούπολη υπερβαίνει κάθε προσωπική ύπαρξη με την απόλυτη εξειδίκευση και τον καταμερισμό της εργασίας. (Simmel 2009)

Τουρίστας- Καταναλωτής Ως εκ τούτου, ο σύγχρονος άνθρωπος μέσα από τα ταξίδια επιχειρεί να βρει μια διέξοδο από τους πιεστικούς ρυθμούς ζωής που του επιφυλάσσει η καθημερινότητά του: η ζωή στη μεγαλούπολη, οι εντατικοί ρυθμοί εργασίας, οι ανταγωνιστικές σχέσεις, η αλλοτρίωση σε όλα τα επίπεδα. Θέλει να ξεφύγει, να απομακρυνθεί, να ξεκουραστεί και όχι να αναμορφωθεί ψυχοδιανοητικά μέσω των περιηγήσεών του. Αναζητεί μέρη διαφορετικά, εξωτικά για να τον συγκινήσουν, αισθησιακές ηδονές, για να αφυπνίσουν τις αισθήσεις του. Στη σύγχρονη υλιστική και πραγματιστική κοινωνία συνάμα, κάθε άτομο επιθυμεί να αποκτήσει υλικά αγαθά και να διακριθεί, επιτυγχάνοντας ολοένα υψηλότερες επιδόσεις. Μέσα από ένα τέτοιο πρίσμα αντιμετωπίζεται και ο τουρισμός, ο οποίος δεν ικανοποιεί την περιέργεια του ανθρώπου για τα μέρη που προτίθεται να συναντήσει, αλλά υποκινείται συχνά από την επιθυμία για κατάκτηση στόχων που θα του επιτρέψουν να διακριθεί κοινωνικά. Επιθυμεί, δηλαδή, να αυτοπροβληθεί μέσα από το κόστος, τον τόπο, ή τον ιδιαίτερο τρόπο διακοπών του, μιμούμενος, έστω και παροδικά, ένα ανώτερο επίπεδο διαβίωσης. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο τουρισμός ως ελεύθερος χρόνος στη μεταβιομηχανική εποχή, έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων. Όπως εξηγεί ο J. Urry, ο τουρισμός είναι μια δραστηριότητα αναψυχής που προϋποθέτει το αντίθετο, δηλαδή την οργανωμένη εργασία. Είναι μια εκδήλωση για το πώς η εργασία και ο ελεύθερος χρόνος οργανώνονται ως ξεχωριστές σφαίρες στις «σύγχρονες» κοινωνίες. Η «τουριστική ιδιότητα» αναδεικνύεται ως κύριο χαρακτηριστικό της «μοντέρνας ύπαρξης» και συνδέεται με σημαντικές μεταβολές στην αμειβόμενη εργασία. (Urry and Larsen 2011) Πράγματι, ο ελεύθερος χρόνος καθορίζεται με βάση την αμειβόμενη εργασία και οργανώνεται σε συγκεκριμένα μέρη και για συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Συνακόλουθα, η δυνατότητα να αγοράσει κανείς χρόνο, δηλαδή η ικανότητα αποφυγής της εργασίας και αντικατάστασής της με ελεύθερο χρόνο πρόκειται για ένα βασικό χαρακτηριστικό της κατανάλωσης στον μοντέρνο κόσμο. (Urry 1995) Αναπτύσσεται ένα νέο είδος «υπηκοότητας καταναλωτή», αφού το δικαίωμα να ταξιδεύει 30

2. Τουρισμός

κανείς είναι τόσο σημαντικό που μετατρέπεται σε δείκτη ιθαγένειας. Αυτή η υπηκοότητα καταναλωτή φέρει τέσσερα κύρια χαρακτηριστικά. Οι άνθρωποι όλο και περισσότερο είναι «πολίτες», λόγω της δυνατότητάς τους να αγοράζουν αγαθά και υπηρεσίες. Όλα τα άτομα στις διαφορετικές κοινωνίες θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε μια ποικιλία καταναλωτικών, πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών από διαφορετικές κοινωνίες. Πρέπει επίσης, να μπορούν να ταξιδεύουν σε όλες τις κοινωνίες ως τουρίστες και τέλος, να κυκλοφορούν και να διαμένουν προσωρινά ή μόνιμα σε οποιαδήποτε κοινωνία επιλέξουν, για οποιεσδήποτε χρονικές περιόδους. (Urry 1995) Διαμορφώνονται με αυτόν τον τρόπο «παγκόσμιες» πόλεις, οι οποίες επηρεάζονται από αυτή τη διασταύρωση διαφόρων παγκόσμιων ροών και από τον μεγάλο αριθμό τουριστών και όχι μόνο από τις οικονομικές ροές κεφαλαίου. Όχι μόνο οι άνθρωποι όπως είδαμε, αλλά και οι ίδιοι οι τόποι, τελικά, αλλάζουν και μετατρέπονται από την άφιξη μεγάλου αριθμού επισκεπτών.

2.3 Ανακατασκευή Τοπίου και Τουριστικό Βλέμμα Είδαμε προηγουμένως, πως ο τουρισμός ως δραστηριότητα αναψυχής, μετατρέπει το φυσικό και αστικό τοπίο, αλλά και τους ανθρώπους (τόσο επισκέπτες, όσο και «οικοδεσπότες») Αναπτύσσεται ένα σημαντικό είδος οργανωμένης εργασίας, μια τουριστική βιομηχανία που αποτελείται από ένα σύνολο υπηρεσιών και επαγγελμάτων που εξυπηρετούν τις τουριστικές δραστηριότητες. Ολοένα και περισσότερες κοινωνικές μορφές «παροχής» δημιουργούνται, ώστε να είναι σε θέση οι χώρες υποδοχής να ανταπεξέλθουν στον μαζικό χαρακτήρα του σημερινού τουρισμού. Ορισμένες μάλιστα, από τις τουριστικές αστικές περιοχές αποτελούνται από χαρακτηριστικούς τουριστικούς συνοικισμούς, όπως το Piccadilly Circus στο Λονδίνο, και ο συνοικισμός της Μονμάρτρης στο Παρίσι. (MacCannel 2013) Πέρα από τις υπηρεσίες διαμονής, εστίασης και άλλων λειτουργικών τουριστικών αναγκών, η τουριστική βιομηχανία «επιστρατεύει» πολλές μηχανικές πρακτικές «οπτικοποίησης» για να κατασκευάσει και να συντηρήσει αυτό που ο John Urry διερευνά και ονομάζει «Τουριστικό Βλέμμα» (Urry και Larsen, The Tourist Gaze 3.0 2011). Το τελευταίο επιτυγχάνεται με προκαθορισμένες εικόνες και «σημεία» άρρηκτα συνδεδεμένα με κάθε τόπο. Η αναπαραγωγή -μέσω της τηλεόρασης, του κινηματογράφου, του διαδικτύου , των φωτογραφιών καρτ-ποστάλ και όλων των μέσων μαζικής ενημέρωσης- τέτοιων τουριστικών εικόνων συνθέτει μια προσμονή για έντονες απολαύσεις και αισθητήρια ερεθίσματα διαφορετικά από αυτά της καθημερινότητας.

Εικόνα 15: Αναπαραγωγή από τα μέσα επικοινωνίας εικόνων-συμβόλων. Διάγραμμα της συγγραφέως.

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας Ο τουρίστας επισκέπτεται διαφορετικά μέρη με σκοπό να βιώσει αυτά που ήδη έχει δει σε εικονικά μέσα, και με αυτόν τον τρόπο η τουριστική εμπειρία ερμηνεύεται με βάση αυτό το προκαθορισμένο εικονικό πλαίσιο. Το βλέμμα κατευθύνεται σε συγκεκριμένα, χαρακτηριστικά αξιοθέατα και γενικότερα οπτικά στοιχεία του τοπίου, τα οποία αναπαράγει μέσω φωτογραφιών. Τέτοια οπτικοποιημένα στοιχεία μπορεί να αποτελούν μέρος του φυσικού περιβάλλοντος, ή του αστικού τοπίου, ή ακόμα και μία τυπική, πολιτιστική και συμπεριφορική διάσταση του τόπου, η οποία ανάγεται σε στερεοτυπικό σύμβολο που αναζητά ο επισκέπτης, όπως για παράδειγμα η τυπική ιταλική συμπεριφορά, το τουρκικό οριεντάλ, ή ο διαχρονικός ρομαντισμός του Παρισιού. (Urry 1995). Αναδεικνύεται λοιπόν, η σημασία της «συμβολοποίησης» και της «σηματοδότησης» του τουριστικού βλέμματος μέσα από όλο και περισσότερους δείκτες που καθορίζουν ποια μέρη αξίζουν και ποια όχι. Οι σύγχρονοι τουρίστες μετατρέπονται σε «συλλέκτες βλέμματος» και σχεδόν όλες οι υπόλοιπες τουριστικές διαδικασίες μοιάζουν να είναι περιφερειακές για τη θεμελιώδη αυτή διαδικασία κατανάλωσης που είναι ουσιαστικά η οπτική κατανάλωση, «η σύλληψη του βλέμματος» (Urry και Larsen 2011) Αξίζει να διερευνήσουμε περαιτέρω, την ιστορική διαδικασία αυτού του μοντέλου οπτικοποίησης του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος.

2.3.1 Φυσικό Τοπίο Οι πτυχές του φυσικού τοπίου που σημαίνουν μια εμπειρία διαφορετική από την καθημερινότητα, ανέκαθεν γοήτευαν τους ταξιδιώτες. Από τον 18ο αι. εμφανιζόταν μια λαχτάρα για την αγριότητα της φύσης, ως υψηλή κουλτούρα που πέρναγε από την τέχνη και τη φιλοσοφία στην ταξιδιωτική πράξη. Εμφανίστηκαν νέα μοτίβα απεικόνισης των αναταραχών της φύσης έναντι της «ήρεμης και ειδυλλιακής θάλασσας» από τους ρομαντικούς ζωγράφους τοπίων. Για παράδειγμα, σε σουηδικό εγχειρίδιο ζωγραφικής τοπίων του 1828, εμφανιζόταν το δόγμα ότι διαφορετικά φυσικά φαινόμενα προκαλούν έντονα συναισθήματα και πώς η φύση θα έπρεπε ιδανικά να απεικονίζεται σε μια γιγαντιαία παρά μια ήπια κλίμακα. Ένας καλός καλλιτέχνης έπρεπε να ζωγραφίσει ψηλές ορεινές περιοχές, απόκρημνους καταρράκτες, ηφαίστεια, κατολισθήσεις, πλημμύρες. Δεν άργησε να μετουσιωθεί αυτή η νοοτροπία και στους πρωτοπόρους αριστοκράτες ταξιδιώτες, οι οποίοι κατέστησαν αγαπημένο αξιοθέατο τους καταρράκτες που αντιπροσώπευαν τον τέλειο συνδυασμό «φοβερής ομορφιάς»: μια άγρια, αλλά όχι πολύ άγρια φύση. (Lofgren 1999) Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μελέτης πολλών κοινωνικών επιστημόνων, και επιστημόνων του χώρου (Shields 1991) (Sternberg 1997) (Boorstin 1962) είναι οι Καταρράκτες του Νιαγάρα στην Βόρεια Αμερική. Αν και τον 18ο αι. ,όπως είδαμε, αποτελούσαν ορόσημο του ταξιδιωτικού «μεγαλείου» και οι ταξιδιώτες το χαρακτήριζαν ως θαύμα στην αναζήτηση της υψηλής κουλτούρας, οι καταρράκτες άλλαζαν ιδιότητα στο πέρασμα του χρόνου. Τον 19ο αι. ξεκίνησε η «οριοθέτηση» του χώρου και οι τουρίστες το παρακολουθούσαν ως αξιοθέατο, ενώ με την αρχή του 20ου αι. οι καταρράκτες συνδέθηκαν με το ρομαντικό βλέμμα των νεόνυμφων και ένα ολόκληρο τουριστικό σκηνοθετημένο περίβλημα αναπτύχθηκε γύρω από αυτό. Πλέον αν και περίπου 8 εκατομμύρια τουρίστες επισκέπτονται το τοπίο ετησίως (Sternberg 1997), οι καταρράκτες αντιμετωπίζονται μόνο ως θέαμα που εξυπηρετεί την τουριστική ανάγκη του βλέμματος από τα παράθυρα των σουιτών νεόνυμφων, πισινών και άλλων κατασκευασμένων περιβλημάτων στα οποία δίνεται πια η έμφαση. Η παλιά ταξιδιωτική ελίτ είδε τις νέες μαζικές ομάδες τουριστών με περιφρόνηση, και ο Νιαγάρα περιεγράφηκε ως ο θάνατος του μεγαλείου στο γελοίο, της άγριας φύσης στο εξημερωμένο θέαμα. (Lofgren 1999)

Η εξάπλωση του «Τουρισμού της Παραλίας» Παρόμοια εμπορευματοποίηση δέχονται κάθε λογής φυσικά τοπία στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την καλοκαιρινή παραλία. Από τις αρχές του 19ου αι. εμφανίστηκε μια νέα τάση που αντιστοιχούσε την παραλία με την υγεία. Το θαλασσινό τοπίο έγινε συνυφασμένο με τους τόπους ίασης και διάφορες δραστηριότητες εκεί, θεωρήθηκαν ευεργετικές: γρήγοροι περίπατοι κατά μήκος της παραλίας, έκθεση στην θαλασσινή αύρα που καλύπτεται από κουβέρτες, και φυσικά αργή εμβάπτιση στο θαλασσινό νερό. 32

2. Τουρισμός Αυτό το τελευταίο τελετουργικό περιβαλλόταν από πολλές ιατρικές συμβουλές και κανόνες ορθότητας. Σε όλη τη Βόρεια Ευρώπη βρέθηκαν μηχανές κολύμβησης κατά μήκος των μοντέρνων παραλιών, που επέτρεπαν σε έναν επιβάτη να εισέλθει στη θάλασσα, προστατευμένο από τη θέα άλλων μέσα σε μια ξύλινη δομή, που άλογα μετέφεραν μέσα στο νερό. Το μπάνιο στη θάλασσα ξεκίνησε ως άμεση επέκταση των θεραπειών νερού και οι μηχανές με τον καιρό καταργήθηκαν, ενώ μέχρι τον 20ο αι. οι καλοκαιρινές διακοπές στην παραλία είχαν γίνει απαραίτητες για τους Βόρειους Ευρωπαίους. (Lofgren 1999) Καθώς το στοιχείο αναψυχής έγινε ισχυρότερο, πολλά από τα παραδοσιακά ιαματικά λουτρά του 19ου αιώνα αναδιοργανώθηκαν σταδιακά σε παραθαλάσσια ξενοδοχειακά θέρετρα, δίνοντας έμφαση στις απολαύσεις των διακοπών περισσότερο από τις θεραπείες υγείας. Παράλληλα όλο και περισσότερο χτίζονταν παραλιακά εξοχικά σπίτια με θέα την θάλασσα -και ει δυνατόν με θέα το ηλιοβασίλεμα-. Αυτά τα σπίτια διακοπών, όπως και ο ίδιος ο τουρισμός ήταν τα προϊόντα της ανθούμενης βιομηχανίας του ελεύθερου χρόνου, που εξυμνούσε την παραλία. Το δωμάτιο του εξοχικού σπιτιού, ή του παραθαλάσσιου ξενοδοχείου παρείχε ανεμπόδιστη θέα στον ορίζοντα, και η διαρρύθμιση του δωματίου άδειαζε κάθε τι από το οπτικό πεδίο αφήνοντας ελεύθερη την ύψιστη και καδραρισμένη θέαση στον ωκεανό. (Diller and Scofidio 1996)

Εικόνα 16: Μηχανές κολύμβησης του 19ου αι.

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Το πρότυπο της τροπικής παραλίας Η εξάπλωση του τουρισμού της παραλίας έχει μεγάλες επεκτάσεις χρονικά και γεωγραφικά και πέρασε καιρός για να φτάσει από το ιαματικό ύδωρ του 18ου αι. στην σημερινή της μορφή που είναι τοπίο για απόλαυση και ευχαρίστηση. Από τον 20ο αι. ξεκίνησε το πρότυπο της εξωτικής παραλίας, ένα «τροπικό όνειρο» των καταναλωτικών κοινωνιών. Ο Lofgren τοποθετεί την παγκόσμια έννοια της παραλίας ως παράδεισο στην λατρεία της Χαβάης και της παραλίας Waikiki δίπλα στη Χονολουλού, έναν ξεχωριστό και διαχρονικό τόπο φαντασίωσης. Το πρώτο σύγχρονο θέρετρο χτίστηκε το 1901, αλλά μέχρι το 1955 ο ετήσιος αριθμός τουριστών έφτανε οριακά τις εκατό χιλιάδες και μόνο με την ανάπτυξη φτηνών πτήσεων η Χαβάη έγινε μαζικός προορισμός. Η δύναμη της Χαβανέζικης εικόνας-συμβόλου έγκειται στο γεγονός ότι εκτός από τα πολύχρωμα οπτικοποιημένα στοιχεία σε περιοδικά, φωτογραφίες, και καρτ-ποστάλ, το τοπίο ερμηνεύτηκε και μέσω της μουσικής. Ήδη από το 1915, το τραγούδι “On the Beach of Waikiki” ήταν μια μεγάλη επιτυχία στο Panama Pacific Exposition στο Σαν Φρανσίσκο, ενώ παράλληλα άρχισαν να εξαπλώνονται σε όλο τον κόσμο δίσκοι με χαβανέζικη μουσική και εξώφυλλα που καθιέρωναν εικόνες από τροπικές παραλίες, κορίτσια χούλα με λουλούδια στα μαλλιά τους και φοίνικες να ταλαντεύονται στο δροσερό αεράκι, ή ακόμα ζευγάρια εραστών να ατενίζουν την πανσέληνο. Οι τροπικές βραδιές στην παραλία έγιναν μια νέα ρομαντική φαντασίωση, οι οποίες μπορούσαν πια εύκολα να «μεταφερθούν» γεωγραφικά στο σπίτι, ή στην τοπική παραλία βάζοντας απλώς χαβανέζικη μουσική στο γραμμόφωνο. (Lofgren 1999) Αργότερα, αν και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι τουρίστες εξαφανίστηκαν από τη Χαβάη, κατά την μεταπολεμική περίοδο το ενεργό μάρκετινγκ μαζικής ενημέρωσης προώθησε και πάλι την παραλία του Ειρηνικού και την παρουσίασε ως έναν ασφαλή και εξωτικό παράδεισο αισθησιακών γυναικών με ελκυστικά χαμόγελα. Η ιδέα της εξωτικής χαβανέζικης παραλίας διαδόθηκε γρήγορα και έφτασε στην Ευρώπη, με τα «πολυνησιακά» νυχτερινά κέντρα ήδη από το 1950 να εξαπλώνονται και τους Ευρωπαϊκούς προορισμούς να μετατρέπονται σε τοπία που θύμιζαν εικόνες από τον Ειρηνικό Ωκεανό. Διαμορφώθηκε το πρότυπο μιας «Παγκόσμιας Παραλίας» ενώ οι μεσογειακές διακοπές εδραιώθηκαν στο μοντέλο των 5S’: «Sun, Sand, Sea, Sex, Spirits», όπου κυριαρχούσε η αποθέωση του σώματος σε κάθε μορφή: Πλέον η κολύμβηση στη θάλασσα επιτελούταν για ευχαρίστηση αντί θεραπευτικών λόγων και όλοι βουτούσαν εκθέτοντας τα γυμνά τους σώματα με άνεση. Η άμμος από παράξενο και αλλότριο υλικό αναδείχτηκε σε αισθησιακό διαμεσολαβητή θάλασσας-ήλιου, αφού είχε την ρευστότητα του νερού και την υψηλή θερμοκρασία που της έδινε ο ήλιος. Όλες οι παραλίες έπρεπε πια να έχουν χρυσή ή λευκή άμμο, ενώ η τεράστια ανάπτυξή της οδήγησε στην εξαγωγή του υλικού για τη χρήση σε παραθαλάσσια θέρετρα. Παράλληλα, είχε ξεκινήσει η ηλιοθεραπεία ως ηδονιστική διαδικασία. Αν και παλαιότερα τα ηλιοκαμένα σώματα ήταν ένδειξη χειρωνακτικής εργασίας -άρα και κατώτερα-, από τα τέλη του 19ου και με τις αρχές του 20ου αι. ξεκίνησαν να θεωρούνται ελκυστικά. Μάλιστα δημιουργήθηκαν κρέμες που βοηθούν το «μαύρισμα» ενώ οι Βόρειοι Ευρωπαίοι κάθονταν με τις ώρες στον ήλιο για να αποκτήσουν το πολυπόθητο μαυρισμένο σώμα. Η παραλία μετατράπηκε σε τόπο επιδίωξης ηδονισμού καθώς τα καλοκαιρινά σώματα συνδέθηκαν με τον αισθησιασμό των τόπων και πλέον όλοι αναζητούσαν καλοκαιρινούς έρωτες και γνωριμίες στις διακοπές τους στη διάρκεια ξέφρενων βραδινών συναντήσεων σε παραλιακά κέντρα διασκέδασης. (Lofgren 1999) Οι καλοκαιρινές διακοπές συνιστούσαν τρόπο διαφυγής και απόδρασης από την καθημερινότητα και τη σκληρή ζωή της πόλης.

2. Τουρισμός

Εικόνα 17: Noble, Johnny; Cunha, Sonny; and Kidder, “The Hula Blues” (1920). Vocal Popular Sheet Music Collection. Ο δίσκος περιλαμβάνει το “On the beach at Waikiki” και η εικόνα συνιστά τυπικό εξώφυλλο χαβανέζικου δίσκου της εποχής

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Ανάπτυξη του παραθαλάσσιου τουρισμού στην Μεσόγειο και σύντομη ιστορική αναδρομή Με αυτόν το τρόπο, ο τουριστικός χάρτης της Μεσογείου αναπτύχθηκε με γοργούς ρυθμούς. Ειδικότερα, ο μαζικός τουρισμός ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1950, από την Μαγιόρκα που συγκέντρωνε όλα τα παραπάνω ελκυστικά στοιχεία, πράγμα που προκάλεσε την ανάλογη αύξηση των τουριστικών θέρετρων κατά μήκος της ακτογραμμής στην Costa del Sol. Όταν επήλθε κορεσμός στην τουριστική κατανάλωση και οι επισκέπτες εκεί αντίκρυζαν συνωστισμένες τις παραλίες, φάνηκε η ανάγκη εύρεσης νέων εδαφών. Τα Κανάρια Νησιά εμφανίστηκαν τις δεκαετίες του 1970-80 ως νέος εξωτικός παράδεισος με το πλεονέκτημα της υψηλής θερμοκρασίας καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου χάρη στην γεωγραφική τους θέση. Η Τενερίφη από μικρό επαρχιακό χωριό γνώρισε ραγδαία τουριστική άνοδο, με νεόκτιστα ξενοδοχειακά συγκροτήματα να εγκαθίστανται σε όλη την παραλιακή ζώνη, προσανατολισμένα, στο σύνολό τους, στον Νότο, με θέα την θάλασσα και δομημένα γύρω από κεντρικές μεγάλες πισίνες. Η κίνηση στους δρόμους συγκροτούνταν από τουριστικές περιηγήσεις στα αξιοθέατα, τόσο από ειδικά λεωφορεία, όσο και από ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα. Συνακόλουθα, η Πορτογαλία άρχισε να αποτελεί εναλλακτική επιλογή της κορεσμένης Ισπανίας, ενώ ο τουρισμός στα νησιά της Ελλάδας είχε μεγιστοποιηθεί έως το 1980 με 5,5 εκατομμύρια εποχιακούς επισκέπτες, όταν την δεκαετία του 1950 είχε μόλις πενήντα χιλιάδες. Ως εναλλακτική της Ελλάδας, διαφάνηκε η γειτονική Τουρκία η οποία εισήλθε στη μαζική αγορά χρησιμοποιώντας κι εκείνη το μοντέλο «ήλιος-άμμος-θάλασσα» και την πολιτιστική ιστορία της, με την παράδοση του τουρκικού οριεντάλ να συγκεντρώνει τα τουριστικά βλέμματα. Στο ίδιο πλαίσιο οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες (Βόρεια Μακεδονία, Ρουμανία, Βουλγαρία κλπ.) από το 1960, συνιστούσαν φθηνές επιλογές μαζικών διακοπών. (Lofgren 1999) Ο Ζαν Ντιντιέ Ουρμπαίν περιγράφει αυτήν την εξάπλωση του προτύπου της εξωτικής παραλίας και αναλύει το σημερινό, σύγχρονο όνειρο της ερημικής ακτής. Με την αρχή του 20ου αι. όλο και πιο μινιμαλιστικές γίνονται οι αναπαραστάσεις των ελκυστικών παραλιών. «Αποκομμένη από τον κόσμο, και απομονωμένη, αυτή η φαντασίωση της παραλίας δεν είναι εντελώς τεχνητή, ούτε και φανταστική» σημειώνει ο κοινωνιολόγος καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως πρόκειται μάλλον για μια «υπερρεαλιστική» οπτικοποιημένη μορφή μιας εξιδανικευμένης ερημικής παραλίας, που αναπαριστά την απόδραση από την αστική ζωή και την αναζήτηση ελευθερίας. (Urbain 2003) Πράγματι, μπορεί κανείς να παρατηρήσει αυτή την αλλαγή στην αισθητική και την απεικόνιση των διακοπών στον αιώνα μας. Είναι συχνές οι εικόνες από άδειες, ατελείωτες παραλίες με μοναδικά στοιχεία λίγους ίσως φοίνικες, ή μεμονωμένα αμμώδη νησάκια στο κέντρο ενός απέραντου ωκεανού, και ελάχιστους κατοίκους-επισκέπτες. Το ρομαντικό τουριστικό βλέμμα που αναλύεται στο βιβλίο The Tourist Gaze, (Urry and Larsen 2011) έγκειται πάνω σε αυτήν την παρατήρηση και την βίωση του αμόλυντου φυσικού τοπίου.

Εικόνα 16(δεξιά): Gray Malin, Bondi Beach (Vertical), A la Plage series

1. Κλιματική Αλλαγή

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Το Τουριστικό Παράδοξο Είδαμε πως η ανάπτυξη του τουρισμού στην Μεσόγειο, ακολουθούσε μια ροή κατά την οποία η τουριστική βιομηχανία ανακάλυπτε άγονα, ερημικά παραθαλάσσια εδάφη, τα μετέτρεπε σε δημοφιλείς προορισμούς, και όταν αυτά συνωστίζονταν από κόσμο, ανακάλυπτε καινούργια. Ο υπερπληθυσμός και η ρύπανση του τοπίου εμφανίζονται ως παρενέργειες της τουριστικής ανάπτυξης και γίνεται αναπόφευκτη η ανάγκη για συνεχή εύρεση και ανακάλυψη νέων παραλιών, κάθε φόρα που η προηγούμενη φτάνει σε κορεσμό και αρχίζει πια να φθείρεται. Σε αυτό το φαινόμενο ασκεί κρητική ο Mishan, σχολιάζοντας τα τεράστια κόστη συμφόρησης και υπερπληθυσμού. Ο οικονομολόγος κάνει λόγο για «σύγκρουση μεταξύ τουριστικής βιομηχανίας και όσων ενδιαφέρονται πραγματικά να διατηρήσουν τη φυσική ομορφιά». Το «τουριστικό εμπόριο» στον ανταγωνιστικό αγώνα του να αποκαλύψει όλα τα όμορφα και γαλήνια φυσικά τοπία με σκοπό το κέρδος, τα καταστρέφει αμετάκλητα. (Mishan 1993) Αυτή η άποψη οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η εξάπλωση του μαζικού τουρισμού δεν προάγει πάντα τον εκδημοκρατισμό των ταξιδιών, αλλά καταστρέφει σε σημαντικό βαθμό τα τοπία, καθώς ο γεωγραφικός χώρος αποτελεί αυστηρά περιορισμένο πόρο. Μιλάμε για ένα μοτίβο καταστροφής, στο οποίο η ανάπτυξη της τουριστικής αγοράς χωρίς όρια, καταστρέφει τα ίδια τα μέρη που είναι τα αντικείμενα κατανάλωσης του τουριστικού βλέμματος.

Εικόνα 19: The beach (before - after), Σκίτσο της συγγραφέως

2. Τουρισμός

2.3.2 Αστικό Τοπίο Είδαμε πως το φυσικό τοπίο και ειδικότερα η έννοια της παραλίας «συμβολοποιείται» με σκοπό την οπτική κατανάλωση από τον τουρίστα. Γίνονται απαραίτητα εκείνα τα στοιχεία που θα μετατρέψουν την ακτή σε τροπική και εξωτική, ώστε να προσελκυσθεί ο τουριστικός πληθυσμός. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις διακοπές στην πόλη, στο αστικό τοπίο το οποίο καλείται να δημιουργήσει ορισμένα αξιοθέατα που θα το καταστήσουν ανταγωνιστικό στην τουριστική αγορά. Κάθε μεταμοντέρνα μητρόπολη χρειάζεται μια ταυτότητα, που να την διακρίνει από τις υπόλοιπες. Εκτίθεται μια κοινή συναίνεση πως η παρουσία της Ιστορίας είναι απαραίτητη για να χαρακτηρίσει την ταυτότητα της πόλης και όταν αυτή απουσιάζει, δημιουργείται ένας πλεονασμός στην εικονογραφία που η πόλη υιοθετεί ώστε να αποκτήσει υπόσταση και ταυτότητα. Έτσι, «αν κοιτάζει προς το νερό, τότε σύμβολα βασισμένα στο νερό διασκορπίζονται σε ολόκληρη την επικράτειά της. […]Αν έχει ένα βουνό, κάθε φυλλάδιο, μενού, εισιτήριο, διαφημιστική πινακίδα θα επιμείνει στο λόφο αυτό, ωσάν τίποτα λιγότερο από μια χωρίς ραφές ταυτολογία δεν θα έπειθε. Η ταυτότητα της είναι σαν ένα ινδουιστικό μάντρα». (Koolhaas 1995) O MacCannel παρομοιάζει τον σύγχρονο τουρίστα με τον προσκυνητή στην αναζήτηση του ιερού. Ο τουρίστας αναζητά την αυθεντικότητα στα αξιοθέατα και αυτή η αναζήτηση αντιστοιχίζεται με μια σύγχρονη εκδοχή της καθολικής ανθρώπινης ανησυχίας με το ιερό. Η περιήγηση στα αξιοθέατα μοιάζει με σύγχρονη τελετουργία που οργανώνεται γύρω από την ιεροποίηση της θέας. Η τελευταία έχει μια ηθική αξίωση επάνω στον τουρίστα, που επιτυγχάνεται με την παρουσίαση του αξιοθέατου κατά τη διάρκεια της ξενάγησης. (MacCannel 2013)

Το Παρελθόν ως αξιοθέατο και Ιστορική Κληρονομιά O Sharratt κάνει μια ενδιαφέρουσα περιγραφή της «σημερινής οικονομίας της εικόνας» (present image economy) κατά την οποία παρελθοντικά αντικείμενα και εικόνες αντιμετωπίζονται στην σύγχρονη εποχή κατά κόρον ως πιθανές φωτογραφικές λήψεις και αξιοθέατα. (Sharratt 1989) Κάτι τέτοιο συνεπάγεται, ή καλύτερα ισοδυναμεί με την ανάπτυξη ενός ευρέως διαδεδομένου και αποικιστικού βλέμματος. Σύμφωνα με την παραπάνω άποψη, γίνεται εύκολα κατανοητό πως η τουριστική αξία μιας σύγχρονης κοινότητας βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο οργανώνει τα κοινωνικά, ιστορικά και πολιτιστικά της στοιχεία σε έναν χείμαρρο εντυπώσεων. Στο πλαίσιο της ανάδειξης του παρελθόντος ως πολιτιστική -άρα και τουριστική- κληρονομιά, κάθε τι παρελθοντικό ανάγεται σε ιστορικό αξιοθέατο. Ο τοπικός πολιτισμός χρησιμεύει γενικά ως κύριο παράδειγμα εμπορευματοποίησης. Συγκεκριμένα, τα «πολύχρωμα» τοπικά κοστούμια και έθιμα, τελετές και γιορτές, και οι λαϊκές τέχνες γίνονται τουριστικές υπηρεσίες ή εμπορεύματα, καθώς παρουσιάζονται και παράγονται για τουριστική κατανάλωση. (Cohen 1988) Αλλά και το δομημένο περιβάλλον των προηγούμενων αιώνων ανάγεται σε τουριστικό αξιοθέατο. Έτσι, τμήματα και διασταυρώσεις δικτύων μεταφοράς που συνέδεαν ανέκαθεν τον αστικό ιστό, πλέον προσελκύουν μάζες τουριστών. (MacCannel 2013) Τέτοια είναι συνήθως δρόμοι, ιστορικές πλατείες και διασταυρώσεις, γέφυρες κατασκευασμένες μια άλλη εποχή. Παραδείγματα αποτελούν μεταξύ άλλων, η γέφυρα Ponte Vecchio στη Φλωρεντία, η Grand Place των Βρυξελλών και η Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας, η λεωφόρος Champs-Élysées στο Παρίσι και η Malecón στην Κούβα, τα κανάλια της Βενετίας και του Άμστερνταμ. Στο ίδιο πλαίσιο, ως αξιοθέατα μπορούν να λογαριαστούν τα παλαιού τύπου οχήματα που έχουν περιοριστεί στο παγκόσμιο δίκτυο μεταφορών: Δίτροχες άμαξες, γόνδολες και κάρα συρόμενα από ζώα. Ακόμα και πολλά παλαιότερα επαγγέλματα όμως, γίνονται δημοφιλή τουριστικά αξιοθέατα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι τοπικές βιοτεχνίες θα είχαν εξαφανιστεί αν δεν μετατρέπονταν σε αντικείμενο επένδυσης του μαζικού τουρισμού. Ο MacCannel φέρει ως παράδειγμα τα κουτιά Pelekh (παραδοσιακά ρωσικά μικροσκοπικά κουτιά που φέρουν ζωγραφιές από λάκα πάνω τους) που η κατασκευή τους θα είχε σταματήσει αν δεν ξεκινούσε η μαζική αγορά τους ως αναμνηστικά, και αναφέρει δειγματοληπτικά άλλα τέτοια επαγγέλματα, όπως οι καουμπόηδες, τα κορίτσια Geisha, οι γονδολιέρηδες και οι καπνοδοχοκαθαριστές του Λονδίνου. Ο 39

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

κοινωνιολόγος επεκτείνει την θέαση στα σύγχρονα επαγγέλματα και εξετάζει τον χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων που προκύπτουν από τη γοητεία που βρίσκουν οι άνθρωποι στην επαγγελματική ζωή των άλλων. (MacCannel 2013) Αυτή η νοσταλγία και η λατρεία του παρελθόντος από τους τουρίστες έχει ως αποτέλεσμα αρκετά συχνά την επαναδημιουργία της κληρονομιάς του δομημένου περιβάλλοντος, με συχνό φαινόμενο την επιφανειακή «ανακαινισμένη» μορφή αποικιακής αρχιτεκτονικής, όπως συνέβη σε πολλούς τουριστικούς προορισμούς από την Κούβα, μέχρι τα νησιά των Κυκλάδων. Γενικότερα, ο J. Urry αναφέρει την βαθιά αίσθηση απώλειας που συνδέεται με την εξαιρετικά γρήγορη αποβιομηχάνιση των αρχών της δεκαετίας του 1980, η οποία δημιούργησε τις συνθήκες για έναν οικονομικό μετασχηματισμό. Η έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο σε αυτόν τον μετασχηματισμό της Ευρώπης καθώς δημιουργήθηκε στα τέλη του 19ου αι. και συνδέθηκε με τη μαζική παραγωγή δημόσιων εθνικών μνημείων και μουσείων. (Urry and Larsen 2011) Κεντρικός άξονας στην βιομηχανία της κληρονομιάς είναι η ιστορία και η αφήγηση του τόπου. O Lumley παραθέτει τον Robins, ο οποίος υποστήριζε ότι «η κληρονομιά είναι ένα κατασκεύασμα σε έναν κόσμο χωρίς ρίζες, ο οποίος δημιουργεί την πρόκληση μιας νέας αυτό-ερμηνείας» (Robins 1991). Προκειμένου να τοποθετηθεί στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο, η τοπική κοινωνία πρέπει να επαναπροσδιοριστεί και να επανακτήσει την ταυτότητά της. (Lumley 2004) Μελέτη περίπτωσης εδώ αποτελεί η Βόρεια Αγγλία. Με την παγκοσμιοποίηση πολλές χώρες ειδικευτήκαν σε διαφορετικούς τομείς της αγοράς διακοπών. Η Βρετανία έδωσε έμφαση στην ιστορική κληρονομιά. Οι τοπικές αρχές, εκμεταλλευόμενες τις κενές εγκαταστάσεις εντός της πόλης και την άνοδο των μικρών επιχειρήσεων, έτειναν να ηγούνται πρωτοβουλιών στην αναδημιουργία κληρονομιάς. Η πόλη του Bradford για παράδειγμα επένδυσε στη δημιουργία νέων μουσείων και ιστορικών μνημείων στην προσπάθεια να προσελκύσει τουρισμό. Η δημιουργία μουσείων όπως το Beamish και το Ironbridge Gorge Museum συντέλεσε στην αναδημιουργία ταυτότητας, και μιας τοπικής μορφής πατριωτισμού που αναπολεί την βικτωριανή εποχή. Παρόμοια εγχειρήματα σε άλλες πόλεις της Αγγλίας είχαν αλυσιδωτές συνέπειες, με αποτέλεσμα την ειδίκευση της Βρετανίας σε αυτό το ιστορικό-πολιτιστικό είδος τουρισμού. (Urry και Larsen 2011) Παράλληλα, στα τέλη του 19ου αι. με την εισαγωγή της έννοιας του landscape, σχεδιάστηκαν τα πρώτα εθνικά πάρκα στις Ηνωμένες Πολιτείες τα οποία αφορούσαν τόσο την φυσική περιβαλλοντική κληρονομιά, όσο και την εγκατάσταση ενός συστήματος εθνικών ιστορικών πάρκων στα οποία συντηρούνταν διάφορα μνημεία πολιτιστικής σημασίας. (Graham, Ashworth and Tunbridge 2004) Η ανακατασκευή του αστικού τοπίου με σκοπό την σύλληψη του τουριστικού βλέμματος, δεν έγκειται μόνο στην δημιουργία μνημείων κληρονομιάς, αλλά και στη συντήρησή τους. Μια ολόκληρη αστική δομή λειτουργεί πίσω από την τουριστική πρόσοψη του αξιοθέατου, αφού το τελευταίο συμπεριλαμβάνει γύρω του γραφεία, καταστήματα, υπηρεσίες και άλλες τουριστικές εγκαταστάσεις. (MacCannel 2013) Η κριτική του Mishan που αναλύσαμε στο φυσικό παραθαλάσσιο τοπίο και σχετιζόταν με την καταστροφή των τοπίων από την τουριστική βιομηχανία η οποία προκαλεί σε όμορφα μέρη κυκλοφοριακή συμφόρηση, εφόσον ο γεωγραφικός χώρος είναι αυστηρά περιορισμένος πόρος, φαίνεται να ισχύει και εδώ. Συχνά βλέπουμε ιστορικές πλατείες και πολιτιστικά ή θρησκευτικά μνημεία να κατακλύζονται από τουρίστες. Ωστόσο εδώ το τουριστικό βλέμμα μοιάζει να παίρνει αξία όταν βλέπουν κι άλλοι το ίδιο μνημείο κληρονομιάς γιατί αυτό συνιστά δείκτη σημαντικότητας του μνημείου και συχνά οι τουρίστες επιλέγουν το αξιοθέατο με βάση τη δημοφιλεία του στους υπόλοιπους τουρίστες.

2. Τουρισμός

Εικόνα 20: Μαζική παραγωγή κληρονομιάς με στόχο τη δημιουργία πολιτιστικών ταυτοτήτων. Σχέδιο της συγγραφέως

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

2.4 Το ζήτημα της Αυθεντικότητας Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο πως ολόκληρο το δομημένο και φυσικό περιβάλλον μεταμορφώνονται και ανακατασκευάζονται με σκοπό την δημιουργία ταυτότητας που θα επιφέρει τουριστική κατανάλωση. Έχει εγκατασταθεί μια ολόκληρη τουριστική βιομηχανία στημένη πάνω στην ανάδειξη του παρελθόντος ως τουριστική εμπειρία. Εγείρεται λοιπόν, εύλογα το ερώτημα του πόσο αυθεντική είναι η τουριστική εμπειρία στην περιπλάνησή της σε αυτήν την κατασκευασμένη ιστορική κληρονομιά.

Αυθεντικότητα και Κληρονομιά Ο Hewison (1987) (που παρατίθεται στο βιβλίο του Urry (2011) ) σχετικά με την ανάπτυξη του τουρισμού κληρονομιάς στην Βρετανία κάνει λόγο για αύξηση της παρακμής μέσω μιας καταστολής της κουλτούρας του παρόντος. Αυτό που χρειάζεται κατά την γνώμη του, είναι η ανάπτυξη μιας κουλτούρας που βασίζεται στην κατανόηση της ιστορίας και όχι «ένα σύνολο φαντασιώσεων κληρονομιάς.» Ο Hewison ασχολείται με την ανάλυση των συνθηκών υπό τις οποίες δημιουργείται νοσταλγία και υποστηρίζει ότι αυτή βιώνεται πιο έντονα στις κρίσιμες στιγμές του καιρού μας, όπου κυριαρχεί το άγχος και η αποξένωση. Θεωρώντας πως η νοσταλγική μνήμη πρόκειται για μια κοινωνικά οργανωμένη κατασκευή, καταδεικνύει το γεγονός ότι αυτή η προστασία του παρελθόντος κρύβει την καταστροφή του παρόντος. Διαχωρίζει την αυθεντική ιστορία, η οποία είναι συνεχιζόμενη και επομένως επικίνδυνη από την κληρονομιά που συνιστά παρελθόν, νεκρό και ασφαλές. Η κατασκευή κληρονομιάς κρύβει κοινωνικές και χωρικές ανισότητες, καλύπτει την εμπορευματοποίηση και τον καταναλωτισμό, και μπορεί εν μέρει τουλάχιστον να καταστρέψει στοιχεία των κτιρίων ή των αντικειμένων που υποτίθεται ότι διατηρούνται. Ο Urry (2011) εδώ, παραθέτει τα λόγια του Hewison «Εάν πραγματικά ενδιαφερόμαστε για την ιστορία μας, τότε πρέπει να την προφυλάξουμε από τους συντηρητές». Το ζήτημα της συντήρησης επιφέρει άλλα ζητήματα σχετικά με την αυθεντικότητα, ανάλογα με τα υλικά που χρησιμοποιούνται, την χρονολογία των παλαιών κτηρίων που συντηρούνται και δημιουργία συλλογικής μνήμης που αποσκοπεί η συντήρηση. Η αυθεντικότητα είναι ένα κρίσιμο ζήτημα στην ιστορία της κοινωνιολογικής μελέτης του τουρισμού και ο MacCannel έθεσε από τους πρώτους τις βάσεις, το 1973. Από τότε, πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες ασχολήθηκαν με αυτό το θέμα και τις επιμέρους διαστάσεις του.

Αντικειμενική Προσέγγιση Αυθεντικότητας Συνήθως, τα τουριστικά αξιοθέατα κάθε τόπου περιγράφονται ως «αυθεντικά» ή «μη αυθεντικά» με βάση το κριτήριο του κατά πόσον κατασκευάζονται ή θεσπίζονται από τους ντόπιους κατοίκους σύμφωνα με την παράδοση και υπό αυτή την έννοια η αυθεντικότητα υποδηλώνει τον παραδοσιακό πολιτισμό και την καταγωγή, την αίσθηση του γνήσιου και του αληθινού. Ο Boorstin στην κριτική του για τον μαζικό τουρισμό, τον χαρακτηρίζει ως «ψευδο-γεγονότα», που προκαλούνται από την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού και τη σχετική ομογενοποίηση και τυποποίηση των επινοημένων και κατασκευασμένων τουριστικών εμπειριών. (Boorstin 1964) Για εκείνον, όχι μόνο η παρουσίαση των τουριστικών αξιοθέατων λαμβάνεται ως ψευδο-γεγονός, αλλά και οι προτιμήσεις των τουριστών που σπάνια εκτιμούν τα αυθεντικά προϊόντα της ξένης κουλτούρας και προτιμούν τις δικές τους «επαρχιακές προσδοκίες». Είναι εύπιστοι και «διατεθειμένοι να κυβερνώνται από το νόμο των ψευδο-γεγονότων, με τον οποίο η εικόνα, η καλοσχεδιασμένη απομίμηση, ξεπερνά το πρωτότυπο» (Boorstin 1964) Συνολικά, οι τουριστικές εμπειρίες είναι είδη ψευδο-γεγονότων επειδή οι τουρίστες δεν μπορούν και ίσως δεν θέλουν να αντιληφθούν την αναυθεντικότητα των επινοημένων αξιοθέατων. Από την άλλη πλευρά, ο MacCannel (MacCannel 2013) προσεγγίζει διαφορετικά το ζήτημα της μη-αυθεντικότητας. Για εκείνον, η τουριστική εμπειρία είναι μια διαρκής αναζήτηση της αυθεντικότητας και ο 42

2. Τουρισμός

τουρίστας ένας σύγχρονος προσκυνητής στην αναζήτηση του ιερού. Ο σύγχρονος τουρίστας, που βιώνει την αποξένωση στην μητρόπολη, αναζητά στα ταξίδια του την αυθεντικότητα και κατ’ επέκταση το παρθένο, το πρωτόγονο, το φυσικό που δεν έχει αγγίξει ακόμα ο νεωτερισμός, σε άλλα μέρη και εποχές. Ο MacCannel εξετάζει επίσης, τον χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων που προκύπτουν από τη γοητεία που βρίσκουν οι τουρίστες στην επαγγελματική ζωή των άλλων. Ωστόσο, πιστεύει ότι αυτές οι προσδοκίες είναι καταδικασμένες να αποτύχουν εξαιτίας της διάρθρωσης και του τρόπου που είναι οργανωμένη η τουριστική βιομηχανία. Βασισμένος στην διάκριση που κάνει ο Goffman (Goffman 1959 ) μεταξύ «μπροστινής» και «πίσω περιοχής», ο MacCannel επισημαίνει αφενός ότι η αυθεντικότητα και η πραγματική ζωή των ντόπιων που αναζητούν οι τουρίστες, βρίσκονται στην πίσω περιοχή, και αφετέρου ότι οι ντόπιοι κατασκευάζουν σταδιακά ένα «τεχνητό παρασκήνιο», μια κοινωνική διάσταση που επιτρέπεται στους επισκέπτες να δουν λεπτομέρειες της εσωτερικής ζωής και προσφέρεται για τουριστική κατανάλωση. Με αυτόν τον τρόπο, οι τουριστικοί χώροι και εμπειρίες οργανώνονται γύρω από μια «σκηνοθετημένη αυθεντικότητα» (MacCannel 2013) και τα ψευδογεγονότα για εκείνον ισχύουν ως αποτέλεσμα της διάρθρωσης των κοινωνικών σχέσεων στον τουρισμό και όχι από την εκούσια αναζήτηση των απομιμήσεων. Τα στάδια μεταξύ πρόσοψης και πίσω περιοχής στο πλαίσιο της σκηνοθετημένης αυθεντικότητας από τον MacCannel φαίνονται στον ακόλουθο πίνακα:

Στάδιο 1

Περιγραφή Η πρόσοψη του Goffman, που οι τουρίστες προσπαθούν να ξεπεράσουν και να κατευθυνθούν πίσω Μια τουριστική περιοχή-πρόσοψη διακοσμημένη με λεπτομέρειες της πίσω περιοχής (π.χ. ένα εστιατόριο θαλασσινών με ένα δίχτυ ψαρέματος κρεμασμένο στον τοίχο) Μια περιοχή-πρόσοψη που οργανώνεται συνολικά για να μοιάσει με μια πίσω περιοχή

4 5 6

Μια πίσω περιοχή που είναι ανοικτή στους ξένους Πίσω περιοχή με πιο περιορισμένη πρόσβαση από τους ξένους Η πίσω περιοχή του Goffman

Πίνακας 1: Στάδια μεταξύ «μπροστινής» και «πίσω περιοχής» του Goffman

Ο Boorstin και ο MacCannel κάνουν μια απλουστευτική και συμπεριφορική ανάλυση της αυθεντικότητας κατά τον Wang (1999), που χρησιμοποιεί τον όρο «Αντικειμενική αυθεντικότητα» (βασισμένος στον Αντικειμενισμό ως θεωρία), την οποία συσχετίζει με την αυθεντικότητα των πρωτότυπων αντικειμένων και τη διαχωρίζει από την «Εποικοδομητική» και την «Υπαρξιακή αυθεντικότητα» που αναφέρονται αντίστοιχα στην προβολή των πεποιθήσεων-προσδοκιών-εμπειριών στα τουριστικά αξιοθέατα και σε μια κατάσταση της Ύπαρξης, η οποία δεν σχετίζεται με τα τουριστικά αντικείμενα, αλλά πρόκειται να ενεργοποιηθεί από τις τουριστικές δραστηριότητες.

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εποικοδομητική-Κονστρουκτιβιστική Προσέγγιση Αυθεντικότητας Οι Κορομπύλη και Τόγια (2015) στην μελέτη τους για τον εποικοδομητισμό (ή κονστρουκτιβισμό – constructivism) παραθέτουν τον Guba (1990) ο οποίος περιγράφει την θεωρία αυτή ως σύστημα σκέψης που αποδέχεται τον κόσμο ως προϊόν της ερμηνείας του ατόμου. Ο εποικοδομητισμός υποστηρίζει ότι το άτομο δρα στα αντικείμενα και στα γεγονότα και κατανοεί βασισμένο στη δική του βιωματική εμπειρία του κόσμου. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία υπάρχουν πολλά νοήματα για κάθε γεγονός και υπάρχουν πολλοί τρόποι να δομήσουμε την εικόνα της πραγματικότητας. Δεν υπάρχει ένα σωστό νόημα, αλλά η αποδοχή της ερμηνείας των εννοιών και των φαινόμενων είναι αποτέλεσμα διαλόγου και συμφωνίας ανάμεσα σε αυτόν που ερμηνεύει και στο ερμηνευόμενο. Αποτέλεσμα αυτής της διαλεκτικής διαδικασίας είναι η σχετικότητα της γνώσης, η οποία συνδέεται με τις αισθήσεις, τις εμπειρίες και την πολιτισμική παράδοση του ατόμου ή της κοινωνίας. Η σχέση ανάμεσα στη γνώση και στην εμπειρία αποτελεί κεντρικό ζήτημα, γιατί εξηγεί τον τρόπο που μαθαίνουμε ή τον τρόπο που καταλήγουμε σε μία συγκεκριμένη απάντηση, αποδεχόμενοι ότι η πραγματικότητα γίνεται αποδεκτή από τις αισθήσεις μας. Ο Wang (1999) στην εργασία του για την αυθεντικότητα, επικαλείται τον κοινωνικό κονστρουκτιβισμό, ο οποίος αφορά την προβολή της πραγματικότητας, όπως αυτή διαμορφώνεται από τον συσχετισμό των ερωτήσεων και των πληροφοριών του περιβάλλοντος. Η πραγματικότητα είναι πολλαπλή, ως αποτέλεσμα της πολυπλοκότητας της κοινωνίας και επομένως η αυθεντικότητα δεν εξαρτάται από την αυθεντία των πρωτότυπων αντικειμένων, αλλά δημιουργείται νοητικά σε σχέση με έναν πραγματικό κόσμο και αυτή η πνευματική παραγωγική διαδικασία επηρεάζεται σημαντικά από τις εισροές των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς, την παράδοση και τη σύνθετη αλληλεπίδραση με άλλους σημαντικούς εξωτερικούς παράγοντες. (Κορομπίλη και Τόγια 2015) Όσων αφορά το κομμάτι του τουρισμού, η εμπειρία της αυθεντικότητας φαίνεται να είναι πλουραλιστική, και σχετίζεται με κάθε τύπο τουρίστα που ερμηνεύει διαφορετικά την πραγματικότητα. Οι Graburn, Gravari-Barbas και Staszak (2019) υποστηρίζουν πως οι τουρίστες στα ταξίδια τους αναζητούσαν τόσο την καινοτομία και την διαφορετικότητα, όσο και την οικειότητα με το αξιοθέατο, από την εποχή ακόμα του Grand Tour: ταξίδευαν σε πολιτισμούς διαφορετικούς, αλλά στενά συνδεδεμένους με τους ρωμαϊκούς και ελληνικούς πολιτιστικούς τους προγόνους όπως αυτοί επαναδιατυπώθηκαν κατά την Αναγέννηση, με σκοπό την δημιουργία ή την ενοποίηση ιστορικών και πολιτιστικών ταυτοτήτων. Έτσι, οι νέοι επιδίωκαν τουριστικές εμπειρίες και τοπία διαφορετικά από την καθημερινότητά τους, αλλά εξοικειωμένα με την τουριστική φαντασία και προσδοκία που βασίστηκε και ερμηνεύτηκε από την κλασική τους εκπαίδευση. Όμοια, οι σύγχρονοι τουρίστες παρακινούνται τόσο από την καινοτομία όσο και από την οικειότητα. Χρειάζονται καινοτομία και αλλαγή για να διαφύγουν από την καθημερινότητά τους, αλλά και μια δομή οικειότητας ώστε να είναι σε θέση να κρίνουν και να εκτιμήσουν το νέο. Όπως έχουμε μελετήσει και προηγουμένως στην εργασία, υπάρχει η ανάγκη για μια «συμβολική αυθεντικότητα», ένα σύνολο σημείων ή συμβόλων που χαρακτηρίζουν τα τουριστικά αξιοθέατα ως αυθεντικά. Αυτές οι στερεότυπες εικόνες δημιουργούνται συχνά και ενισχύονται στις δυτικές κοινωνίες μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης και διάφορων τουριστικών συσκευών μάρκετινγκ, όπως φωτογραφιών και ταξιδιωτικών φυλλαδίων, καθώς και αφηγήσεων τέχνης και ταινιών. Ο Bruner, στο πλαίσιο του κονστρουκτιβισμού, υποστηρίζει ότι οι προσδοκίες των τουριστών για τους ντόπιους δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, αλλά είναι «προβολή από τη δυτική συνείδηση» και φέρει το παράδειγμα της Αφρικανικής κουλτούρας που επινοείται εκ νέου για τουριστική κατανάλωση και συνιστά την πρωτόγονη αφρικανική κουλτούρα που έχει κατασκευάσει η Δύση: «Οι δυτικοί τουρίστες δεν πληρώνουν χιλιάδες δολάρια για να δουν τα παιδιά να πεθαίνουν στην Αιθιοπία. Πληρώνουν για να δουν τους ευγενείς άγριους, ένα κομμάτι της φαντασίας τους.» (Bruner 1991)

2. Τουρισμός

Επιπροσθέτως, ο Bruner σε άλλη μελέτη του σημείωσε ότι ο κονστρουκτιβισμός θεωρεί τον πολιτισμό ως αναδυόμενο, καθώς είναι πάντα ζωντανός και ποτέ στατικός. Όλοι οι πολιτισμοί αναδημιουργούνται συνεχώς πολιτιστικά καθώς εξελίσσονται. Εξέφρασε επίσης, κριτική για την κοινή διάκριση μεταξύ αντιγράφου και πρωτότυπου. Κατά τη γνώμη του, κάθε νέα πολιτιστική παράσταση ή έκφραση είναι ένα αντίγραφο, αφού υποκινείται πάντα από μια προηγούμενη παράσταση. Ωστόσο, κάθε νέα παράσταση είναι επίσης πρωτότυπη και αυθεντική από μόνη της διότι προσαρμόζεται στο νέο της περιβάλλον. (E. Bruner 1994) Πολλές φορές συναντούμε αντίγραφα χαρακτηριστικών κτηρίων σε πολλά μέρη του κόσμου. Η αρχιτεκτονική ως αναπαράσταση, συχνά παραπέμπει σε ένα ιδανικό πίσω από το πρωτότυπο. Αντίγραφα, παραδείγματος χάριν, από το Πάνθεον σε διάφορες πόλεις παραπέμπουν στο πραγματικό της Ρώμης και κατ’ επέκταση στο κλασικό ρωμαϊκό μνημείο, το κινεζικό αντίγραφο του Χάλστατ στο πρότυπο ευρωπαϊκό [αυστριακό] χωριό κ.ο.κ. Στις περισσότερες περιπτώσεις των αντιγράφων υποδηλώνεται κάποιο διανοητικό δημιούργημα πίσω από το «πρωτότυπο» υπενθυμίζοντας ένα αισθητικό ύφος, μια ιστορική περίοδο, έναν πολιτισμό ή μια θρησκεία. (Graburn, Gravari-Barbas και Staszak 2019) Σε παρόμοιο πνεύμα, που προκύπτει από αυτή την «εφεύρεση της παράδοσης», ο Wang παραθέτει τον Cohen (Cohen 1988), ο οποίος εισήγαγε την έννοια της διαπραγμάτευσης και τον παράγοντα του χρόνου στην εννοιολογική ερμηνεία της αυθεντικότητας. Όπου ο MacCannell αναφέρθηκε στην αυθεντικότητα υπό «πρωτόγονη» έννοια, ο Cohen υποστήριξε ότι η αυθεντικότητα είναι μάλλον μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια, η οποία είναι διαπραγματεύσιμη. Αυτή η διαπραγμάτευση αντανακλάται σε αυτό που ο συγγραφέας ονόμασε «αναδυόμενη αυθεντικότητα» ή «σταδιακή πιστοποίηση», καθώς είναι δυνατή η σταδιακή εμφάνιση από την οπτική γωνία των επισκεπτών. Έτσι, πολιτιστικά προϊόντα και παραδόσεις που αρχικά ταξινομήθηκαν ως μη αυθεντικά και επινοημένα μπορεί με την πάροδο του χρόνου να αναγνωρίζονται γενικά ως αυθεντικά, ακόμη και από ειδικούς και διανοούμενους. Περίτρανο παράδειγμα εδώ συνιστά η Disneyland που σήμερα αποτελεί κεντρικό μέρος του σύγχρονου αμερικανικού πολιτισμού. Αν και δημιουργήθηκε αρχικά ως επινοημένο αξιοθέατο-προϊόν φαντασίας, συγχωνεύτηκε με το πέρασμα του χρόνου με τα υπόλοιπα ιστορικά πολιτιστικά στοιχεία.

Μεταμοντερνισμός O Urry υποστηρίζει πως κατά τον Μοντερνισμό υπήρξε κάθετη και οριζόντια διαφοροποίηση, και ανάπτυξη-κατηγοριοποίηση μεταξύ πολλών θεσμικών, επιστημονικών και καλλιτεχνικών τομέων. Ο Μεταμοντερνισμός αντίθετα ήταν η εποχή της «από-διαφοροποίησης». Η διαβρωτική επίδραση των Μ.Μ.Ε. και η άκριτη αισθητικοποίηση της καθημερινής ζωής οδήγησαν στην ισοπεδωτική άρση των πολιτιστικών διαφορών (Urry 1995) όπου τελικά απαλείφθηκε το παλαιότερο διακριτικό όριο μεταξύ της υψηλής και της λεγόμενης μαζικής εμπορικής κουλτούρας. (Jameson 1999) Προβληματίζει η σχέση μεταξύ αναπαραστάσεων και πραγματικότητας, αφού όλο και περισσότερο τείνουμε να καταναλώνουμε εικόνες και η κατανάλωση δεν αφορά πια μόνο τα υλικά αγαθά. «Μέσα στον πραγματικά αντεστραμμένο κόσμο, το αληθινό είναι μια στιγμή του ψεύτικου» έλεγε ο Debord για την «Κοινωνία του θεάματος» που εμπίπτει σε αυτή την μεταμοντέρνα κατάσταση, όπου η ζωή των κοινωνιών παρουσιάζεται σαν μια τεράστια συσσώρευση θεαμάτων (Debord 1999) Σε ένα συναφές πλαίσιο ο τουρισμός αναπτύσσεται γύρω από την κατανάλωση οπτικών σημαδιών και προσομοιώσεων. Ενώ οι MacCannel και Boorstin ανησυχούσαν για το ζήτημα της αυθεντικότητας, οι μεταμοντέρνοι θεωρητικοί δεν προβληματίζονται για την έλλειψή της. Οι «μετα-τουρίστες» -ένας όρος που χρησιμοποιεί η Feifer το 1985- σχεδόν απολαμβάνουν την ανυπαρξία αυθεντικότητας κατά την τουριστική εμπειρία. Ο μετα-τουρίστας γνωρίζει ότι είναι τουρίστας και ο τουρισμός είναι μια σειρά παιχνιδιών με πολλά σύμβολα και αναπαραστάσεις και καμία μοναδική, αυθεντική τουριστική εμπειρία. Ξέρει λοιπόν ότι τα 45

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας γυαλιστερά φυλλάδια είναι ένα κομμάτι της ποπ κουλτούρας, ότι η φαινομενικά αυθεντική τοπική ψυχαγωγία είναι τόσο κοινωνικά σχεδιασμένη όσο και το έθνικ μπαρ και ότι το υποτιθέμενο παραδοσιακό ψαροχώρι δεν θα μπορούσε να επιβιώσει χωρίς το εισόδημα από τον τουρισμό. (Urry και Larsen 2011) Η μεταμοντέρνα κοινωνία κατηγορείται ότι έχει χάσει την «αύρα» της. Ο W. Benjamin θεωρούσε πως το έργο τέχνης χάνει την αίγλη του όταν αναπαράγεται με τεχνητά και ηλεκτρονικά μέσα. Συγκεκριμένα υποστήριζε ότι «η γνησιότητα ενός πράγματος είναι το σύνολο όλων των στοιχείων του που έχουν εξαρχής διηνεκή χαρακτήρα, από την υλική αντοχή του ως την αξία του σαν ιστορικής σημασίας. Εφόσον η τελευταία στηρίζεται στην πρώτη, με το αντίγραφο όπου η πρώτη ανεξαρτητοποιείται από τον άνθρωπο, κλονίζεται και η τελευταία, δηλαδή η αξία του αντικειμένου σαν ιστορικής μαρτυρίας. Εκείνο όμως που κλονίζεται με τη μορφή της είναι το κύρος του αντικειμένου. Αυτό που χάνεται μ’ αυτόν τον τρόπο μπορεί να το συνοψίσει κανείς με την έννοια της ‘αίγλης’ (aura) και να πει ότι αυτό που παρακμάζει στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητας του έργου τέχνης είναι η αίγλη του. Η τεχνική της αναπαραγωγής αποσπά το προϊόν της αναπαραγωγής από τον χώρο της παράδοσης και τελικά η παράδοση κλονίζεται.» (Benjamin 1978) Με αυτή την έννοια, η μεταμοντέρνα κοινωνία που στηρίζεται στις αναπαραστάσεις, τον κατακερματισμό, τα αντίγραφα και την εικόνα μπορεί να θεωρηθεί αλλοτριωμένη. Οι μεταμοντέρνοι μιλούν για την πραγματικότητα ως έκφραση της κοινωνικής συνείδησης όπου το παρόν αποτελείται από διαδικασίες προσομοίωσης αντικειμένων και εμπειριών. Αυτή η κατάσταση έχει χαρακτηριστεί από τον Eco ως ζωή στην «υπερ-πραγματικότητα» (hyperreality), όπου το ψεύτικο φαίνεται πιο πραγματικό από το πραγματικό. O Eco αποδομεί εντελώς τη σύλληψη της αυθεντικότητας με την καταστροφή των ορίων μεταξύ του αντιγράφου και του πρωτότυπου ή μεταξύ του συμβόλου και της πραγματικότητας. Για την Eco, το πιο χαρακτηριστικό μοντέλο της υπερ-πραγματικότητας μπορεί να απεικονιστεί από το παράδειγμα της Disneyland, που αποτελεί δημιούργημα της φαντασίας. Επομένως, δεν έχει σημασία αν είναι πραγματική ή «πλαστή», καθώς δεν υπάρχει πρωτότυπο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αναφορά. (Wang 1999) Βασισμένος στην ιδέα του Eco για την υπερπαργματικότητα ο Γάλλος μεταμοντέρνος συγγραφέας Baudrillard, το 1983 χρησιμοποιεί την έννοια του Ομοιώματος (simulacrum) για να εξηγήσει διαφορετικές πολιτιστικές τάσεις στην ιστορία. Σύμφωνα με τον Baudrillard (όπως αναφέρεται από τον Wang (1999)) υπάρχουν τρεις ιστορικοί χρονικοί βαθμοί που αναφέρονται στις διαφορετικές σχέσεις μεταξύ του ομοιώματος και του πραγματικού. Ο πρώτος βαθμός ομοιώματος ονομάστηκε «πλαστό» (counterfeit) και τοποθετείται από την Αναγέννηση έως τη βιομηχανική επανάσταση όπου εμφανίστηκε η αναπαράσταση, μέσω έργων τέχνης που αντανακλούν τη φύση, τη θρησκεία και την κοινωνία. Η «παραγωγή» ως δεύτερος βαθμός εμφανίστηκε στη βιομηχανική εποχή, δίνοντας την δυνατότητα σειριακής παραγωγής αντικειμένων και θολώνοντας τα όρια μεταξύ πρωτότυπου και ομοιώματος. Ο τρίτος βαθμός είναι η «προσομοίωση», η οποία αναφέρεται στη σύγχρονη κατάσταση. Σύμφωνα με τον Baudrillard, η ζωή στη σύγχρονη κοινωνία βασίζεται σε μια σειρά αναπαραστάσεων στο βαθμό που η πραγματικότητα αποτελείται μόνο από ομοιώματα και τα όρια μεταξύ πρωτότυπου και πλαστού ή αντιγράφου έχουν εξαφανιστεί, ή όπως είπε ο ίδιος «Αυτή η αντιφατική διαδικασία του αληθινού και του ψευδούς, του πραγματικού και του φανταστικού, καταργείται […] ο σημερινός κόσμος είναι μια προσομοίωση που δεν παραδέχεται κανένα πρωτότυπο, καμία προέλευση, καμία πραγματική αναφορά παρά την μεταφυσική του κώδικα» (Baudrillard 1983, :116,122,103) Όπως και ο Eco, έτσι και o Baudrillard χρησιμοποιεί την Disneyland ως παράδειγμα προσομοίωσης όπου δεν διακρίνονται πια τα όρια μεταξύ πραγματικού και ψεύτικου.

2. Τουρισμός

Εικόνα 21: Αντικειμενική, κονστρουκτιβιστική και μεταμοντέρνα προσέγγιση αυθεντικότητας Σκίτσο - κολάζ της συγγραφέως

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

2.5 Σημασία της Εικόνας και του Διαδικτύου στην Μεταμοντέρνα κοινωνία και ο ρόλος της Αρχιτεκτονικής Διανύουμε, ομολογουμένως, την εποχή της ψηφιοποίησης και της κατανάλωσης, όπου κυριαρχεί η εικόνα και η διαφήμιση. Η ύστερη καπιταλιστική κοινωνία και κατ’ επέκταση ο τουρισμός της υπήρξαν άρρηκτα συνδεδεμένοι με την ανάπτυξη και διάδοση των φωτογραφικών μηχανών και αργότερα του διαδικτύου. Οι αστικοί χώροι της νέας εποχής ανοικοδομήθηκαν επιτρέποντας νέους τρόπους θέασης. Οι φωτογραφίες κατασκεύασαν βλέμματα για τα μέρη και κατέστησαν τον κόσμο πιο αισθητικό και επιθυμητό. Ο καταναλωτικός καπιταλισμός και η διαφημιστική εισβολή επενδύουν στις εικόνες, για την κατασκευή ευμετάβλητων και επίπλαστων καταναλωτικών αναγκών και πειθαρχημένων καταναλωτών. Διαφημιστικές φωτογραφίες βρίσκονται παντού δημιουργώντας την αίσθηση του φανταστικού ταξιδιωτικού βιώματος. Συνακόλουθα ο σύγχρονος τουρισμός επικεντρώνεται στην αναζήτηση του φωτογενούς, καθιστώντας την κάμερα απαραίτητο τουριστικό εργαλείο που επιτρέπει την «διήγηση» των εμπειριών. Παράλληλα, με την ανάπτυξη του διαδικτύου επιτράπηκαν ευρύτερες μετατοπίσεις προς την κοινωνική δικτύωση. Πλέον, πολύ εύκολα μοιραζόμαστε τις εμπειρίες μας και παρακολουθούμε τις εμπειρίες των άλλων με μια απλή κύλιση στην οθόνη του κινητού τηλεφώνου. Ο μεταμοντέρνος τουρίστας από παθητικός θεατής, εξελίχθηκε σε ενεργό μέλος που συμμετέχει και παρέχει την άποψη του δημόσια σε ιστότοπους όπως το «Trip Advisor» επιλέγοντας τι «του αρέσει» και τι όχι. Τα ταξίδια αποκτούν άλλο νόημα όταν απαθανατίζουμε τις στιγμές μας, «ανεβάζουμε» σε σχετικά διαδικτυακά προφίλ την καταγραφή ταξιδιωτικών οροσήμων, εξωτικών τοπίων, οικογενειακών φωτογραφιών, και φυσικά selfies. Τα τουριστικά τοπία παύουν να αποτελούν πια ολοκληρωμένες χωρικές εμπειρίες και αντικαθίστανται από μεμονωμένες στιγμές κατάκτισης των εικόνων-συμβόλων, δηλαδή από το ένα «κλικ» μέχρι το επόμενο. Αυτή η στιγμιαία και άμεση κατανάλωση του πραγματικού χώρου μέσω των οθονών χαρακτηρίζει την παρούσα κατάσταση, την «έκσταση της επικοινωνίας» όπως την περιγράφει ο Jean Baudrillard, όπου η αρχιτεκτονική αναλίσκεται σε τεράστιες διαφημιστικές οθόνες, ο δημόσιος χώρος εξαϋλώνεται αφήνοντας μόνο τα δίκτυα μιας γιγαντιαίας κυκλοφορίας και χώρους εξαερισμού και ο ιδιωτικός χώρος εξαφανίζεται μέσα στον άυλο ψηφιακό, όπου υφίσταται μια «βιασμένη εξωστρέφεια κάθε εσωτερικότητας, ως αποτέλεσμα της κατηγορικής προσταγής της επικοινωνίας». (Baudrillard 1991) Ακολουθώντας το μοντέλο της υπερκατανάλωσης, οι δημόσιοι τόποι εμπορευματοποιούνται και ιδιωτικοποιούνται, εντοπιζόμενοι σε θεματικά πάρκα και μεγάλα εμπορικά κέντρα. Αμέτρητα καταστήματα κάθε λογής εμπορίου κατανεμημένα σε ορόφους που συνδέονται μεταξύ τους με κυλιόμενες σκάλες, συγκεντρωμένα σε πολυώροφα εμπορικά κέντρα. Τα προγράμματα αυτών των καταστημάτων περιλαμβάνουν όλες τις εκφάνσεις των εμπορικών ενεργειών από εστιατόρια και πολυκαταστήματα ενδυμάτων και υποδημάτων, μέχρι ξενοδοχεία και γυμναστήρια και οποιονδήποτε άλλο χώρο μπορεί να θεωρηθεί δημόσιας χρήσης. «Γίνεται, έτσι, η βίωση αυτού του νέου εσωτερικού κόσμου μιας ευρύτερης καταναλωτικής συμπεριφοράς. Η κοινότητα των πολιτών είναι πια μια κοινότητα καταναλωτών […]και το mall είναι η εμβληματική πραγμάτωση της νέας χωρικότητας» αφού η αυτό-επάρκειά του αρνείται τον εξωτερικό κόσμο, αλλά η αρχιτεκτονική του προσπαθεί να τονίσει την εξωστρέφειά του με ¨δρόμους¨ και ¨πλατείες¨ που τοποθετούνται στο χώρο για να προσδώσουν τη χαμένη του αστικότητα και να θυμίσουν την πόλη. (Αίσωπος 1998) Αξιοσημείωτη είναι επίσης, η διαδεδομένη τάση εισαγωγής και δημιουργίας «θεματικών περιβάλλοντων» που συνιστούν προσομοιωμένη πραγματικότητα και παγκόσμια μικρογραφία, μέσα από εκθέσεις, και world fairs σε εμπορικά καταστήματα, που ενισχύουν την οπτική κατανάλωση. Αυτή η μαζική εισαγωγή διαφορετικών τοποθεσιών σε ένα μέρος, δίνει την αίσθηση του φανταστικού ταξιδιού σε άλλα μέρη, οι επισκέπτες παρακολουθούν και «βιώνουν» διαφορετικές κουλτούρες, συμπεριφέρονται δηλαδή σαν τουρίστες στην καθημερινή τους ζωή. (Urry 1995) Η τεχνολογία λοιπόν, καταφέρνει να δώσει περισσότερη πραγματικότητα από την ίδια τη φύση θέτοντας ερωτήματα περί αυθεντικότητας, τα οποία μελετήθηκαν παραπάνω.

2. Τουρισμός

Ως εκ τούτου ο μεταμοντέρνος τουρισμός έγκειται στην ατέρμονη κατανάλωση εικόνων όπου οι τουρίστες αναζητάνε την αισθητική απόλαυση επιφανειών. Η αρχιτεκτονική του μεταμοντερνισμού επιδιώκοντας την τουριστική κατανάλωση ακολουθεί αυτό το σχήμα, όπως διασαφηνίζει και ο Venturi στο “Learning from Las Vegas” (Venturi, Scott Brown and lzenour 1977). Ένας τέτοιος καταναλωτικός μεταμοντερνισμός είναι το στυλιστικό σήμα κατατεθέν της «οικονομίας της εμπειρίας». Τα Luxor Las Vegas, Caesars Palace, Bellagio και The Venetian hotel στο Las Vegas είναι κάποια από τα αμέτρητα εικονίδια του, που γιορτάζουν την εμπορικότητα και το μεταμοντέρνο «theming». Η τέχνη και η ζωή είναι συνυφασμένες με τον παιχνιδιάρικο, αλλά ντροπιαστικό δανεισμό διακόσμου, καθώς υφίσταται μαζική παραγωγή προηγούμενων στοιχείων υψηλής αρχιτεκτονικής χωρίς να σημαίνουν πλέον μια «αρχιτεκτονική γλώσσα». (Urry και Larsen, The Tourist Gaze 3.0 2011) Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική επιφανειών, εκκεντρικών εμφανίσεων και χρωμάτων, όπου το παρελθόν συνιστά και παρέχει ανεξάντλητες μορφές οι οποίες ανακυκλώνονται και επανασχεδιάζονται για εντυπωσιασμό. Σε αυτή την καπιταλιστική ρύθμιση του κόσμου ως πολυκαταστήματος, σχεδιάζονται υπερ-αντικείμενα όπως τα Les Halles και La Villette, τα οποία ο Baudrillard χαρακτηρίζει ως «διαφημιστικά μνημεία κατασκευασμένα πάνω στον άξονα της κατανάλωσης» που επιδεικνύουν τόσο την λειτουργία του πολιτισμού όσο και την πολιτισμική λειτουργία του εμπορεύματος. (Baudrillard 1991) Τα μεταμοντέρνα μουσεία δεν μπορούν να μείνουν ανεπηρέαστα από αυτή την καταναλωτική συμπεριφορά, και εμπορευματοποιούνται, συμπεριλαμβάνοντας καφετέριες, μπαρ και καταστήματα σουβενίρ στην εσωτερική δομή τους, στην προσπάθεια να γίνουν ανταγωνιστικά και προσανατολισμένα στην αγορά. Παράλληλα, υφίσταται αλλαγή στην «φύση» των μουσείων, αφού τονίζεται η συμμετοχή των επισκεπτών μέσα από διαδραστικά προγράμματα και δράσεις που βελτιώνουν και κάνουν διασκεδαστική την εμπειρία του επισκέπτη, ενώ απορρίπτεται η παθητική θέαση των εκθεμάτων. (Urry και Larsen 2011)

Εικόνα 22: Times Square, New York City

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

2.6 Οικολογικές Επεκτάσεις Ο μεταμοντέρνος κόσμος της υπερβολής και της κατανάλωσης συνδέθηκε με την ραγδαία ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας. Αναμφίβολα, ο τουρισμός αποτελεί ένα από τα πιο αξιοσημείωτα φαινόμενα της εποχής μας, χάρη στην τεράστια αύξησή του τα τελευταία 70 χρόνια. Ο αριθμός των διεθνών τουριστικών αφίξεων αυξήθηκε από 25 εκατομμύρια το 1950, σε 808 εκατομμύρια το 2005 (Becken and Hay 2007), ενώ για πρώτη φορά το 2019 οι τουρίστες σε παγκόσμιο επίπεδο ξεπέρασαν το 1,5 δισεκατομμύριο. (OECD 2020) Ως εκ τούτου, δημιουργήθηκαν νέα ερωτήματα σχετικά με τον εκδημοκρατισμό του ταξιδιού, τα αποτελέσματα του μαζικού τουρισμού, την αυθεντικότητα της τουριστικής εμπειρίας τα οποία και αναπτύξαμε παραπάνω. Εκτός όμως, από κοινωνικές επεκτάσεις, η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη είχε σοβαρές περιβαλλοντολογικές επιπτώσεις. Μελετήσαμε στο πρώτο κεφάλαιο τις ερευνητικής εργασίας τον τρόπο που η κλιματική αλλαγή και η άνοδος της στάθμης των υδάτων επηρεάζουν τον τουρισμό. Τώρα θα διερευνήσουμε πως ο ίδιος ο τουρισμός δημιουργεί πρόβλημα. Ένας λόγος έντονων περιβαλλοντικών συνεπειών είναι η μεγάλη γεωγραφική συγκέντρωση των τουριστών, η πίεση συμφόρησης και υποδομής και ιδίως όσον αφορά τον τουρισμό σε παράκτιες περιοχές. Η τεράστια ανάπτυξη του παραθαλάσσιου τουρισμού όχι μόνο εντείνει τα προβλήματα διασφάλισης καλών υπηρεσιών υποδομής, όπως η παροχή καθαρού νερού, αλλά δημιουργεί και άλλα προβλήματα, υπερεκμετάλλευση των αλιευτικών πόρων, μετατροπή εδαφών, υποβάθμιση της βλάστησης και του οικοσυστήματος για την κατασκευή αστικών και τουριστικών υποδομών, ζημιά στον φυσικό βιότοπο της παράκτιας θαλάσσιας ζωής, περιβαλλοντική ρύπανση, δημιουργία αντιαισθητικού περιβάλλοντος. (Murray 2007) Το νερό, και ιδιαίτερα το γλυκό νερό, είναι ένας από τους πιο κρίσιμους φυσικούς πόρους και η τουριστική βιομηχανία γενικά χρησιμοποιεί υπερβολικά τους υδάτινους πόρους για ξενοδοχεία, πισίνες, γήπεδα γκολφ και προσωπική χρήση του νερού από τουρίστες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε έλλειψη νερού και υποβάθμιση της παροχής του, καθώς και δημιουργία μεγαλύτερου όγκου λυμάτων. (Hall 2001) Παράλληλα, ο τουρισμός μπορεί να προκαλέσει εξάντληση στους τοπικούς πόρους όπως η ενέργεια, τα τρόφιμα και άλλες πρώτες ύλες, ή ορυκτούς πόρους που ενδέχεται να έχουν ήδη έλλειψη. Η μεγαλύτερη εξόρυξη και μεταφορά αυτών των πόρων επιδεινώνει τις φυσικές επιπτώσεις που σχετίζονται με την εκμετάλλευσή τους. Λόγω του εποχιακού χαρακτήρα της βιομηχανίας, πολλοί προορισμοί έχουν αναλογικά πολύ περισσότερους κατοίκους το καλοκαίρι (ή την ανάλογη high season) από ό, τι το χειμώνα και ως φυσικό επακόλουθο ασκείται μεγαλύτερη πίεση και εξάντληση των ήδη λιγοστών πόρων, για την κάλυψη των -συχνά απαιτητικών- αναγκών των τουριστών (π.χ. σωστή θέρμανση, ζεστό νερό, φαγητό κ.λπ.) Η αποψίλωση των δασών για την κάλυψη τουριστικών αναγκών σε ξύλο αποτελεί άλλη μια συναφή επίπτωση. Ο τουρισμός είναι μια από τις κυριότερες πηγές ρύπανσης, μέσω των εκπομπών αερίων, των απορριμμάτων και λυμάτων και άλλων χημικών ουσιών. Ο επονομαζόμενος «εκδημοκρατισμός» των ταξιδιών συνδέθηκε με την αυξημένη χρήση και εξάπλωση των μέσων μαζικής μεταφοράς, του αεροπλάνου, και του σιδηροδρόμου. Οι τουριστικές πτήσεις αποτελούν πάνω από το 60% των εναέριων μεταφορών και κατ’ επέκταση είναι υπεύθυνες για σημαντικό μέρος των εκπομπών αερίων και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδίως από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) που σχετίζονται με τη χρήση ενέργειας μεταφοράς. (Sunlu 2003) Οι εκπομπές αυτές, σχετίζονται με την όξινη βροχή, την υπερθέρμανση του πλανήτη και τη φωτοχημική ρύπανση. Αντίστοιχες επιπτώσεις στα θαλάσσια ύδατα έχει η μετακίνηση με κρουαζιερόπλοια, τα οποία συνιστούν έναν αναπτυσσόμενο τομέα της τουριστικής βιομηχανίας και ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο. Αυτά τα «μεταμοντέρνα, πλωτά θεματικά πάρκα» όπως τα αποκαλεί ο Robert Wood που διερευνά την «Παγκοσμιοποίηση στη θάλασσα» με την αντίστοιχη αποτρεπτική οργάνωση, πολιτιστική θεματολογία και προσομοίωση (2000), παρουσιάζονται 50

2. Τουρισμός

ευέλικτα στις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές λόγω της κινητικότητάς του και γι’ αυτό γνωρίζουν μεγάλη ανάπτυξη. Συνιστούν ένα ιδιαίτερο φαινόμενο αφού ενσωματώνουν όχι μόνο τα περιβαλλοντικά προβλήματα ρύπανσης των μεταφορών, αλλά και νέα φαινόμενα ρύπανσης που σχετίζονται με μια μικρή, πλωτή και μετακινούμενη τουριστική πόλη η οποία περιλαμβάνει μεταξύ άλλων μεταφορά, διαμονή σε πολυτελείς καμπίνες, εστιατόρια, πισίνες, χώρους αναψυχής και άλλες τουριστικές δραστηριότητες. (Copeland 2008) Τα κρουαζιερόπλοια λοιπόν, κατηγορούνται για ένα πλήθος εκπομπών σε αέρια, υγρή και στερεή μορφή. Η θαλάσσια ρύπανση επηρεάζει τα θαλάσσια οικοσυστήματα και αποτελείται από ένα μείγμα οργανικών και ανόργανων ενώσεων και ένα μέρος επικίνδυνων ουσιών, όπως καθαριστικά, χρώματα και φάρμακα που χρησιμοποιούν τα πλοία, ενώ οι εκτιμήσεις αποβλήτων αντιστοιχούν σε 2,6-3,5kg/άτομο/ημέρα. (Caric and Mackelworth 2014) Παράλληλα, ένα αυξανόμενο πρόβλημα είναι τα πλαστικά απόβλητα, τα οποία αποτελούν πλέον το 60-80% των θαλάσσιων απορριμμάτων παγκοσμίως, ενώ μετρούνται έως και 13.000 κομμάτια πλαστικού που επιπλέουν ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο του ωκεανού. (NRC 1995) Αν και τα κρουαζιερόπλοια αποτελούν μόνο ένα μικρό ποσοστό της παγκόσμιας ναυτιλιακής βιομηχανίας, εκτιμάται ότι περίπου το 24% όλων των αποβλήτων που παράγονται από τη ναυτιλία προέρχονται από αυτόν τον τομέα. (Carić και Mackelworth 2014) Φυσικά, αυτοί οι ανθεκτικοί οργανικοί ρύποι, έχουν φυσικές, χημικές και βιολογικές επιπτώσεις, ενώ ευθύνονται για τον θάνατο πολλών πουλιών, θαλάσσιων θηλαστικών και χελωνών που τα καταπίνουν με αποτέλεσμα την απόφραξη του εντέρου τους και τελικά τον θάνατο. Στο ίδιο πλαίσιο η συσσώρευση αυτών των ουσιών βιολογικά μέσω της τροφικής αλυσίδας, δύναται να διαταράξει τελικά την ανθρώπινη υγεία. (NRC 1995) Άλλες επιπτώσεις των τουριστικών σκαφών είναι η εκπομπή αερίων που παρουσιάζουν αναφλεξιμότητα, διαβρωτικότητα, αντιδραστικότητα, ή τοξικότητα και ουσίες καθαρισμού, ή συντήρησης, αλλά και η κατασπατάληση νερού από τις χρήσεις λειτουργίας τους. Επίσης η παρατεταμένη αγκυροβόληση στον ύφαλο και οι φυσικές ζημιές από σκάφη σε ρηχότερες περιοχές παρατηρούνται συχνά. (Murray 2007) Ανάλογη θαλάσσια ρύπανση προκαλούν και οι χερσαίες τουριστικές εγκαταστάσεις μέσω των αποβλήτων και των αποχετεύσεων. Η κατασκευή ξενοδοχειακών και άλλων εγκαταστάσεων αναψυχής οδηγεί συχνά σε αυξημένη ρύπανση λυμάτων, τα οποία μολύνουν θάλασσες και λίμνες γύρω από τα τουριστικά αξιοθέατα, καταστρέφοντας τη χλωρίδα και την πανίδα του τόπου. Η απορροή λυμάτων προκαλεί για παράδειγμα, σοβαρές ζημιές στους κοραλλιογενείς υφάλους, λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας σε θρεπτικά συστατικά, τα οποία οδηγούν στην μεγαλύτερη ανάπτυξη φυκών, που με τη σειρά τους καλύπτουν τα κοράλλια εμποδίζοντας την ικανότητά τους να επιβιώσουν. (Sunlu 2003) Η έλλειψη αποτελεσματικών εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων δημιουργεί σοβαρά προβλήματα μικρο-βιολογικής ρύπανσης στην παράκτια ζώνη, επειδή απορρίπτονται χωρίς επεξεργασία. Στο Μεξικό για παράδειγμα, δεδομένης της πορώδους φύσης του υποστρώματος και της υπολειπόμενης απόρριψης νερού, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι έχει υπάρξει σοβαρή βακτηριολογική μόλυνση του υδροφορέα, ενώ τα νερά της περιοχής βρέθηκε να περιέχουν μεγαλύτερα επίπεδα υδρογονανθράκων στα ιζήματα, υπερβαίνοντας το συνιστώμενο επίπεδο της UNESCO. (Murray 2007) Οι αλλαγές στην αλατότητα και τη διαφάνεια μπορούν να έχουν ευρείες επιπτώσεις στα παράκτια περιβάλλοντα και η ρύπανση των λυμάτων μπορεί να απειλήσει την υγεία των ανθρώπων και των ζώων. (Sunlu 2003) Τέλος, δεν θα μπορούσε να παραληφθεί η οπτική ρύπανση που προκαλεί η ραγδαία τουριστική ανάπτυξη. Συχνά ο τουρισμός δεν συνδυάζει τις δομές του με τα φυσικά χαρακτηριστικά και την τοπική αρχιτεκτονική του προορισμού. Είναι συχνό φαινόμενο η κατασκευή ακατάλληλων και αντιαισθητικών πολυώροφων ξενοδοχείων (όπως έγινε π.χ. στις παράκτιες περιοχές της Τουρκίας). (Urry 1995) Η έλλειψη κανονισμών σχεδιασμού και δόμησης σε πολλούς προορισμούς έχει διευκολύνει τις εκτεταμένες αναπτύξεις κατά μήκος ακτών και άλλων φυσικών διαδρομών, με αποτέλεσμα να βλέπουμε αμέτρητα τουριστικά και κακοσχεδιασμένα θέρετρα και συνωστισμένες παραλίες, στη θέση άλλοτε παρθένων φυσικών τοπίων. 51

η π ε ρ ί π τ ω σ η τ η ς κλιμ ατ ικής απ ε ιλής σ τ η Β ε νε τ ία

â&#x20AC;&#x153;[Venice] is still left for our beholding in the final period of her decline: a ghost upon the sands of the sea, so weak, -so quiet,- so bereft of all but her loveliness, that we might well doubt, as we watched her faint reflection in the mirage of the lagoon, which was the City, and which the Shadow.â&#x20AC;? J. Ruskin, 1851

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

3|η περίπτωση της κλιματικής απείλης στη Βενετία

3.1 Πασσαλόπηκτες κατασκευές και η κατασκευή της Βενετίας

Από τους προϊστορικούς χρόνους, οι άνθρωποι έψαχναν να εγκατασταθούν σε περιοχές δίπλα στις λίμνες και στις παραλίες που πρόσφεραν τόσο άφθονο νερό όσο και προστασία από εχθρικές επιθέσεις. Για να στηρίξουν τις κατοικίες τους πάνω από την υψηλή στάθμη του νερού στα λασπώδη εδάφη, οι ξύλινοι πάσσαλοι ήταν η προφανής λύση. Ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες του εδάφους και την κατασκευή που θα χτιζόταν από πάνω, οι πάσσαλοι θεμελίωσης διέφεραν ως προς τον τύπο κατασκευής, το μήκος του κορμού, τα είδη ξυλείας. (Klaassen 2012) Η Βενετία αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης που είναι κτισμένη πάνω σε ξύλινους πασσάλους. Τα νησιά πάνω στα οποία είναι χτισμένη σχηματίζονται από διάφορες στρώσεις εδαφικών υλικοτήτων, όπως άμμο και μαλακό άργιλο, ακανόνιστα κατανεμημένων. Στην περίπτωση αυτή του ρηχού και μαλακού εδάφους, που κυριαρχούσε στην περιοχή, η κατασκευή της πόλης απαιτούσε σημαντική βελτίωση του εδάφους θεμελίωσης, η οποία τελικά, επιτεύχθηκε με ξύλινους πασσάλους. (Ceccato, Simonini and Lionello Εικόνα 24: 2013) Από 5 έως 10 πάσσαλοι ανά τετραγωνικό μέτρο Τομή εδάφους τοποθετούνταν βαθιά στο έδαφος μέχρι να φτάσουν /Πάσσαλοι θεμελίωσης Σχέδιο της συγγραφέως το σκληρότερο στρώμα εδάφους, γνωστό και ως “Caranto”. Κάθε πάσσαλος είχε μήκος 2-8m και 10-30cm διάμετρο. (Roloff 2016) Μόλις βυθίζονταν όλοι οι πάσσαλοι, το πάνω μέρος τους πριονίζονταν ώστε να σχηματιστεί μια ενιαία επιφάνεια. Πάνω σε αυτή, τοποθετούνταν δύο ή τρεις στρώσεις ξύλινων σανίδων (zatteroni), ή δοκαριών (madieri) , το πάχος των οποίων καθορίζονταν ανάλογα με το βάρος που έπρεπε να φέρουν. (Macchioni, Pizzo and Capretti 2016) Πάνω από τις σανίδες, έβαζαν τέλος, μια παχιά στρώση από σκληρό μάρμαρο (Istrian stone) που ήταν αδιαπέραστο από το νερό, ώστε να χτιστεί μετά από πάνω η κύρια κατασκευή. (Fletcher και Da Mosto 2004) Οι πάσσαλοι ήταν από διάφορα είδη ξυλείας, οι περισσότεροι όμως έγιναν από κορμούς κλήθρων. Μπορεί να φαίνεται περίεργο ότι χρησιμοποιήθηκε ξύλο για την θεμελίωση μέσα στο νερό, όμως το μυστικό για την αντοχή και την ανθεκτικότητα του είναι το γεγονός ότι βυθίζεται στο νερό. Η αποσύνθεση του ξύλου προκαλείται από μικροοργανισμούς, όπως μύκητες και βακτήρια. Εφόσον η ξύλινη υποστήριξη της πόλης βρίσκεται μέσα στο νερό, δεν εκτίθεται σε οξυγόνο, ένα από τα στοιχεία που απαιτούνται από τους μικροοργανισμούς για να επιβιώσουν. Επίσης, εξαιτίας της συνεχούς επαφής τους με το αλμυρό 54

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

νερό, οι ξύλινοι πάσσαλοι γίνονται ακόμα πιο ανθεκτικοί με τα χρόνια. (Καπρούλια 2017) Η γνώση αυτή φαίνεται να ήταν ήδη γνωστή σε γενικές γραμμές από την εποχή του Βιτρούβιου αφού ο ίδιος στα δέκα βιβλία του Περί Αρχιτεκτονικής αναφέρει ότι «η κλήθρα, που φύεται κοντά στις όχθες των ποταμών και εμφανίζεται να είναι λίγο χρήσιμη, έχει στην πραγματικότητα εξαιρετικές ιδιότητες. Όταν χρησιμοποιείται σε ελώδη εδάφη σε πυκνή πασσαλόπηξη κάτω από τα θεμέλια κτηρίων, απορροφά υγρό, γιατί έχει λίγο από αυτό στο σώμα της και μένει αθάνατη στους αιώνες, φέρει τα τεράστια φορτία της (υπερκείμενης) κατασκευής και τη διατηρεί χωρίς ζημίες. Το ξύλο λοιπόν αυτό, που δεν μπορεί να ανθέξει ούτε για λίγο πάνω από τη γη, διατηρείται για πολύ, όταν εμπηχθεί σε υγρά εδάφη.» (Βιτρούβιος χ.χ.)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

3.2 Η Λιμνοθάλασσα της Βενετίας (Site Overview) Γεωγραφική Θέση Η λιμνοθάλασσα της Βενετίας είναι η μεγαλύτερη λιμνοθάλασσα της Ιταλίας και η μοναδική που έχει απομείνει από το σύστημα λιμνοθαλασσών που κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους χαρακτήριζε την άνω ακτή της Αδριατικής από τη Ραβέννα ως την Τεργέστη. (Brambati Α. 2003) Εντοπίζεται γεωγραφικά, στο βορειοδυτικό τμήμα της Αδριατικής θάλασσας και εντάσσεται στην χερσαία περιοχή Veneto. (Μερτζάνης Α. 2004) Οριοθετημένη από τον ποταμό Sile στον Βορρά και τον ποταμό Brenta στο Νότο, το σχήμα της είναι επίμηκες και τοξωτό (Brambati Α. 2003) και καταλαμβάνει έκταση 550χλµ. Το μήκος της φθάνει τα 50 χλµ και το πλάτος τα 8-14 χλµ. (Μερτζάνης Α. 2004) Μια στενή λωρίδα γης χωρίζει τη λιμνοθάλασσα από την Αδριατική θάλασσα, η οποία χωρίζεται σε τέσσερα τμήματα (Chioggia, Pellestrina, Lido και Cavallino) με τρεις εισόδους (Chioggia, Malamocco και Lido αντίστοιχα), που επιτρέπουν την ανταλλαγή υδάτων μέσω του περιοδικού παλιρροιακού κύκλου. (Carbognin L. 1995) Η λιμνοθάλασσα σχηματίστηκε περίπου 6000 χρόνια πριν, όταν η αύξηση της στάθμης της θάλασσας κατά την αρχή του Ολόκαινου πλημμύρισε την Αδριατική πεδιάδα της Τελευταίας Παγετώδους Περιόδου.5 Η πρώιμη λιμνοθάλασσα ήταν μικρότερη από τη σημερινή και η εναλλαγή των υδάτων της με την Αδριατική Θάλασσα γινόταν μέσω οκτώ εισόδων, αντί για τρία που είναι τώρα. (Brambati Α. 2003)

Γεωμορφολογικά Χαρακτηριστικά Η μορφολογία της αποτελείται από ρηχά νερά που επηρεάζονται από τα παλιρροιακά επίπεδα, έλη και βάλτους με υψηλή αλατότητα, νησίδες και ένα δίκτυο από κανάλια. (Brambati Α. 2003)Το μέσο βάθος της είναι περίπου 1μ., αλλά στα κύρια κανάλια και τις εισόδους της λιμνοθάλασσας το βάθος κυμαίνεται μεταξύ 10 και 20 μ., με εξαίρεση την είσοδο στο Malamocco, η οποία είναι η βαθύτερη περιοχή της Βόρειας Αδριατικής Θάλασσας (περίπου 50 μ.). (Sfriso 2009) Περίπου το ένα τέταρτο (140 km2) της συνολικής επιφάνειας της λιμνοθάλασσας καταλαμβάνεται από επίπεδα λάσπης που σχηματίζουν ελώδεις περιοχές (barene), που αναδύονται από το νερό μόνο κατά τη διάρκεια της παλίρροιας. Τα έλη που βρίσκονται κατά μήκος των καναλιών δημιουργήθηκαν με τα ιζήματα που απομακρύνθηκαν από τον πυθμένα των καναλιών από ρεύμα παλίρροιας, ενώ άλλα έλη προήλθαν από τη συσσώρευση στερεών υλικών που μεταφέρθηκαν από τους παραποτάμους. Αυτές οι ελώδεις περιοχές συνιστούν ιδιόμορφα οικοσυστήματα που χαρακτηρίζονται από φυτικά και ζωικά είδη που προσαρμόζονται στις συνεχείς εναλλαγές στα επίπεδα αλατότητας, ξηρότητας και υγρασίας. Τα νησιά, μεταξύ των οποίων και η Βενετία, βρίσκονται στην κεντρική λεκάνη της λιμνοθάλασσας και καταλαμβάνουν 40 km2 από τη συνολική έκταση. Αυτά δημιουργήθηκαν είτε από την συσσώρευση ιζημάτων τα οποία διαβρώνονταν από τον πυθμένα της λιμνοθάλασσας και την παράκτια ζώνη, είτε από την καθίζηση στερεών υλικών που μεταφέρονταν από τους παραποτάμους και ολοκληρώθηκαν από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. (Ravera 2000) Γενικότερα η λιμνοθάλασσα στη σημερινή της μορφή, είναι αποτέλεσμα ανθρωπίνων ενεργειών.

Ανθρώπινη Παρέμβαση Οι Βενετοί εξαρτιόνταν από το υδατικό τους περιβάλλον για τρόφιμα, μεταφορές και προστασία. (Fletcher and Da Mosto 2004) Η τοποθεσία της Βενετίας, που χτίστηκε στα νησιά που βρίσκονται στην κεντρική περιοχή της λιμνοθάλασσας, εξασφάλιζε την άμυνα της από τις επιθέσεις εχθρών από τη στεριά και τη θάλασσα αφού η λιμνοθάλασσα ήταν πολύ ρηχή για να επιτεθεί ναυτικός στόλος, αλλά πολύ βαθιά για να αντιμετωπιστεί 5

H Τεταρτογενής είναι η νεότερη χρονικά περίοδος της ιστορίας της Γης, ανήκει στον Καινοζωικό Αιώνα και άρχισε πριν από περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Διακρίνεται στο Πλειστόκαινο, που είναι η μεγαλύτερη χρονικά περίοδος της και στο Ολόκαινο, που είναι τα τελευταία 10 χιλιάδες χρόνια της ιστορίας της Γης και του ανθρώπου μέχρι σήμερα. (Παυλίδης 2018) Κατά το Πλειστόκαινο εμφανίστηκαν 5 παγετώδες και μεσοπαγετώδεις περίοδοι. Η τελευταία παγετώδης περίοδος ονομάζεται Wurm και χαρακτηρίζεται από παρατεταμένη περίοδο χαμηλής στάθμης της θάλασσας και άνοδο αυτής στη συνέχεια (στο τέλος του Wurm). (Μέττος και Κουτσουβέλη 1996)

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

και ως στεριά . (Ravera 2000) Κατά συνέπεια, εκτεταμένες προσπάθειες καταβλήθηκαν για τη διατήρηση των μορφολογικών και οικολογικών συνθηκών της λιμνοθάλασσας. Την εποχή που οι Βενετοί εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, οι φερτές ύλες και τα ιζήματα από τους παραποτάμους θα μπορούσαν, με την πάροδο του χρόνου, να γεμίσουν τη λιμνοθάλασσα, μετατρέποντάς την σε χερσαίο περιβάλλον. Για να επιβραδυνθεί αυτή η τάση, μεγάλοι ποταμοί, όπως ο Brenta και ο Piave, εξετράπησαν από τη λιμνοθάλασσα μεταξύ του 13ου και του 16ου αιώνα, (Sigovini M. 2010), αφήνοντας μόνο τα τρία σημερινά ανοίγματα προς την Αδριατική από τα οκτώ που προϋπήρχαν. (Carbognin and Gatto 1981) Στο ίδιο πλαίσιο, ένα άλλο από τα μεγάλα έργα της Ενετικής Αυτοκρατορίας (που «τελείωσε» το 1797), με σκοπό τη «τη διατήρηση της λιμνοθάλασσας» ήταν το conterminazione lagunare, η ενίσχυση δηλαδή, των ορίων της λιμνοθάλασσας με τη δημιουργία των «murazzi» κατά τον 18ο αι., που ήταν μεγάλα τείχη στην αμμολωρίδα που χωρίζει τη λιμνοθάλασσα, σχεδιασμένα για να κρατάνε έξω την Αδριατική. (Fletcher και Da Mosto 2004)

Εικόνα 25: Τοπογραφικό της Λιμνοθάλασσας, Σχέδιο της συγγραφέως

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

3.3 Αιτίες Εδαφικής Υποχώρησης-Βύθισης Η “καθίζηση” της Βενετίας είναι ένα πρόβλημα το οποίο έγινε αντιληπτό τις τελευταίες δεκαετίες, δεδομένου ότι η πόλη υποβάλλεται ολοένα και συχνότερα στο φαινόμενο “acqua alta” (υψηλή στάθµη της παλίρροιας) και πλημμυρίζει. (Carbognin and Gatto 1986) Έρευνες έχουν δείξει πως στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, η «Σχετική Απώλεια Ύψους» της Βενετίας ανέρχεται περίπου στα 24-26cm, 12 εκ των οποίων συνδέονται με την βύθιση του εδάφους τόσο από φυσικούς, όσο και από ανθρωπογενείς παράγοντες, και 12-14cm εξαιτίας της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. (Tosi, et al. 2002) (Carbognin, Teatini and Tosi 2009) (Trincardi, et al. 2016)

Φυσικά Αίτια Η γεωλογική καθίζηση λαμβάνει χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της Τεταρτογενούς Περιόδου. Χιλιάδες χρόνια πριν τη δημιουργία της λιμνοθάλασσας η καθίζηση συνέβαινε λόγω τεκτονικών διεργασιών. (Carbognin, Teatini and Tosi 2004) Η τεκτονική πλάκα της Αδριατικής (όπου βρίσκεται η Βενετία) βυθίζεται κάτω από τα Απέννινα Όρη, προκαλώντας την σταδιακή υποχώρηση της πόλης. (Prost and Prost 2017) Η καθίζηση αυτή, λόγω της φυσικής ενοποίησης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια των αρχικών φάσεων της σύγχρονης λιμνοθάλασσας. (Brambati Α. 2003) και πλέον συνεχίζεται σταθερά αλλά με αργούς ρυθμούς. Αργότερα όμως, η φυσική παγίωση και σταθεροποίηση των ιζημάτων διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά την Ολόκαινο Εποχή, αφού σχηματίστηκε η λιμνοθάλασσα. (Carbognin, Teatini και Tosi 2004) Η εκτροπή των ποταμών από την λιμνοθάλασσα οδήγησε στην αυξημένη αλατότητα των υδάτων ως αποτέλεσμα του μειωμένου πια φορτίου γλυκού νερού. (Ravera 2000) Η αυξημένη, αυτή, συγκέντρωση άλατος στα αργιλώδη ιζήματα του υποστρώματος επέφερε περαιτέρω μείωση του πάτου της λιμνοθάλασσας, προκαλώντας μια ηλεκτροχημική διαδικασία συμπύκνωσης. (Brambati Α. 2003) Επιπλέον, το ένα έβδομο της λιμνοθάλασσας -περίπου 35 km2-, καλύπτεται τώρα από αλατούχα έλη. Το εύθραυστο οικοσύστημα γλυκού νερού χάθηκε σε ανησυχητικό βαθμό (περίπου 50% τον περασμένο αιώνα). (Day Jr, et al. 1999) Συνολικά, σύγχρονες έρευνες έδειξαν πως η βόρεια πλευρά της λιμνοθάλασσας υποχωρεί με ρυθμό 2-3 χιλιοστά ανά έτος, ενώ η νότια με 3-4 χιλ. /έτος. Η πόλη της Βενετίας συνεχίζει να υποχωρεί, με ρυθμό 1-2 χιλιοστά /έτος, σε αντίθεση με παλαιότερες μελέτες της τελευταίας δεκαετίας του 20ού αιώνα που εισηγούνταν ότι η καθίζηση είχε σταθεροποιηθεί. (Bock, et al. 2012)

Ανθρωπογενή Αίτια Η καταστροφικότερη «βύθιση» εδάφους έγινε με την ανάπτυξη της βιομηχανικής ζώνης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήδη, από τις αρχές του 20ου αι. αποφασίστηκε να διαχωριστεί το ιστορικό κέντρο της Βενετίας από την βιομηχανική ζώνη και στις αρχές της δεκαετίας του 1920 να μεταφερθεί το νέο βιομηχανικό λιμάνι στην περίμετρο της ηπειρωτικής χώρας, την περιοχή που είναι γνωστή ως Μαργκέρα, η οποία προοριζόταν να αποτελέσει κέντρο της μεταλλουργίας. (Carbognin και Gatto 1981) Σε αυτό το πλαίσιο, ολοκληρώθηκε η διάνοιξη και εκβάθυνση των καναλιών ως βιομηχανικών περασμάτων και αφαιρέθηκαν μεγάλοι όγκοι ιζημάτων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αφενός την αλλαγή στη σύσταση της λιμνοθάλασσας και την αυξημένη διάβρωσή της και αφετέρου περισσότερες πλημμύρες, αφού εισχωρούσαν μεγαλύτερες ποσότητες νερού κατά τον παλιρροιακό ρεύμα. (Ravera 2000) Το μεγαλύτερο πρόβλημα όμως, προκλήθηκε από κάτι άλλο: Η ανάπτυξη της βιομηχανικής ζώνης στην Μαργκέρα, απαιτούσε μεγάλες ποσότητες νερού, οι οποίες βρέθηκαν με την άντληση υπόγειων υδάτων από τους αρτεσιανούς υδροφορείς. Αυτό το σύστημα υδροφόρου ορίζοντα ήταν συνεχές μεταξύ του Porto Marghera και της Βενετίας. Αποτελούνταν από εναλλασσόμενες στρώσεις άμμου και αργίλου και ήταν τοποθετημένο στα επάνω 350μ. του Τεταρτογενούς σχηματισμού εδάφους, πάχους 1000 μέτρων. (Carbognin, Teatini και Tosi 2004) Ωστόσο, δεν έγινε έγκαιρα αντιληπτό πως τα υδροφόρα στρώματα λειτουργούσαν ως «μαξιλάρι», 58

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

υποβοηθώντας το έδαφος στο οποίο στηρίζονταν η Βενετία. (Fletcher και Da Mosto 2004) Αυτό, δυστυχώς, είχε ως αποτέλεσμα, οι εκτάσεις γης να βυθιστούν δραματικά. Οι περιφερειακές μειώσεις του ύδατος άρχισαν περίπου το 1930, ενώ ο ρυθμός μείωσης στη Βενετία κορυφώθηκε από το 1950 έως το 1970. Συγκεκριμένα, μέσα σε μόλις 17 χρόνια, από το 1952 έως το 1969, όταν ο ρυθμός μείωσης της στάθμης του νερού ήταν ο μεγαλύτερος, η καθίζηση του εδάφους που προκλήθηκε αντιστοιχεί σε 9cm, δηλαδή στο 70% της συνολικής καθίζησης από ανθρωπογενή και φυσικά αίτια. (Holzer and Johnson 1985) Μετά από αυτή την κρίσιμη 20ετή φάση, σημειώθηκε γενικά βελτίωση, αφού διαπιστώθηκε το πρόβλημα, απαγορεύτηκε η άντληση των υπογείων υδάτων και άλλαξε το σύστημα υδροδότησης. Το 1973 μετά από σημαντικές διεργασίες, παρατηρήθηκε μια αντίστροφη τάση καθίζησης και μια μικρή ανάκαμψη 2 εκατοστών μετρήθηκε το 1975, στην ιστορική πόλη της Βενετίας. (Brambati Α. 2003)

Ευστατισμός – Άνοδος της θαλάσσιας στάθμης Ο όρος ευστατισμός αναφέρεται στις παγκόσμιες και μακροχρόνιες μεταβολές του επιπέδου της θάλασσας, με την άνοδο αυτού να καλείται «επίκλυση» και την πτώση αυτού «απόσυρση»6 . (Παπανικολάου, Παπανικολάου και Βασιλάκης 2011) Κατά τη διάρκεια του 21ου αι., με την αύξηση της θερμοκρασίας και στο πλαίσιο της Κλιματικής Αλλαγής, οι έρευνες δείχνουν πως ο ρυθμός αύξησης του μέσου επιπέδου της θάλασσας θα είναι γρηγορότερος από τον αντίστοιχο του 20ου (Carbognin, Teatini and Tomasin, et al. 2010) Η χρήση ωστόσο, βραχέων περιόδων για την μελέτη της ευστατικής επίκλυσης απέδωσε αντιφατικές αποδείξεις και, σύμφωνα με τις συστάσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) θεωρήθηκε «αβέβαιη». Ως εκ τούτου, οι επιστήμονες οδηγήθηκαν στο να προτείνουν σενάρια που δίνουν εύρος διακύμανσης και όχι μονοσήμαντες προβλέψεις αύξησης της στάθμης της θάλασσας. Μεταξύ των αξιόλογων εισηγήσεων για το θέμα αυτό, παραπέμπουμε στην νεότερη έκθεση του IPCC του 2019 και ειδικότερα στο σενάριο μεσαίας κλίμακας RCP4.5 που προβλέπει αύξηση της θαλάσσιας στάθμης κατά 38-72 cm έως τα τέλη του 21ου αιώνα. (Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) 2019) Όπως έχει προαναφερθεί, η Βενετία έχει ήδη χάσει περίπου 13cm εξαιτίας του ευστατισμού και οι συνέπειες στο μέλλον θα είναι τραγικές, αν αναλογιστούμε ότι το επίπεδο της πλατείας του San Marco (μια από τις πιο εμβληματικές τοποθεσίες και από τα χαμηλότερα σημεία της Βενετίας) βρίσκεται μόλις 65cm. πάνω από την στάθμη της θάλασσας, και το 90% της πόλης χαμηλότερα από 140cm. (Carbognin, Teatini και Tomasin, και συν. 2010)

Επιβεβαίωση της βύθισης της Βενετίας χάρη στους πίνακες του Canaletto Ίσως η πιο ευφάνταστη επιβεβαίωση ότι η Βενετία βυθίζεται, ήρθε από την μελέτη στους πίνακες του Canaletto. (Camuffo 2001) Ο ζωγράφος του 18ου αι. χρησιμοποιούσε για τους πίνακές του camera obscura η οποία αναπαρήγαγε τις δέσμες φωτός σε ένα μαύρο κουτί και «δημιουργούσε» πιστά αντίγραφα εικόνων σαν φωτογραφίες, έναν αιώνα πριν την εφεύρεση της φωτογραφικής μηχανής. Σε κάποιους από τους πίνακές του, φαινόταν η καφέ-πράσινη επικάλυψη που άφηναν τα φύκια στα κανάλια και στους τοίχους, η οποία συμπίπτει με το μέσο ύψος του επιπέδου της παλίρροιας. Αυτό, σε συνδυασμό με την απεικόνιση αρχιτεκτονικών λεπτομερειών που λειτουργούσαν ως πλαίσιο, επέτρεψε στους μελετητές τη σύγκριση με σημερινές φωτογραφίες από την ίδια οπτική. Η ανάλυση συνέπεσε με τον ρυθμό απώλειας ύψους των 2mm/έτος που επιβεβαιώνει τα επιστημονικά δεδομένα 2

Βασικές αιτίες του φαινομένου είναι η μεταβολή του όγκου των ωκεάνιων υδάτων, κυρίως εξαιτίας της μεταβολής του όγκου των παγετώνων, και η μεταβολή του μεγέθους των ωκεάνιων λεκανών κυρίως μέσα από την ισοστατική τροποποίηση της λιθόσφαιρας ως αντίδραση στην μεταβολή του όγκου των παγετώνων και μέσα από βραδείς γεωδυναμικές διεργασίες (ορογένεση) ή και από την συσσώρευση ιζήματος. Αν και φαίνεται λογικό η μεταβολή της στάθμης της θάλασσας να είναι παγκόσμια και ταυτόχρονη δεδομένου ότι οι ωκεανοί συνδέονται μεταξύ τους, η σύγκριση καμπυλών μεταβολής της στάθμης της θάλασσας από διαφορετικές περιοχές έδειξε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Αποδείχθηκε έτσι, ότι οι ευστατικές μεταβολές δεν είναι ομοιόμορφες παγκόσμια. (Παπανικολάου, Παπανικολάου και Βασιλάκης 2011)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνα 26: A view of Palace Flangini painted by Bellotto in 1741 (left), and a detail of the main entrance today (right). The algae shift is 71±12 cm. The main staircase is now submersed and covered with algae. (Camuffo 2001)

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

Εικόνα 27: A view of Canal Cannaregio painted by Canaletto in 1735 (right), and a detail of the samebuilding today (left). The algae shift is 71±10 cm. Some minor restorations are visible. (Camuffo 2001)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

3.4 Πλημμύρες Ιστορικό πλημμυρών Όπως είδαμε η εδαφική καθίζηση και η ευστατική άνοδος της στάθμης της θάλασσας είναι οι βασικότερες αιτίες που η Βενετία χάνει ύψος και πλημμυρίζει. Το φαινόμενο της «acqua alta» είναι κάτι γνωστό για τους Βενετούς εδώ και πολλούς αιώνες, αφού η πόλη βρίσκεται πολύ κοντά στο επίπεδο της θάλασσας και η στάθμη του νερού ανεβαίνει δυο φορές τη μέρα εξαιτίας του παλιρροιακού κύκλου που επηρεάζει την Αδριατική και επιτρέπει στο νερό να εισχωρεί μέσα από τα τρία ανοίγματα. Οι πρώτες μάλιστα καταγεγραμμένες πλημμύρες τοποθετούνται ήδη από τον 13ο αι. κατά τη διάρκεια των ετών 1282, 1284 και 1297. (Vio 2005) Το φαινόμενο λαμβάνει χώρα κυρίως από τον Οκτώβριο μέχρι τον Μάρτιο, όπου ο νοτιοανατολικός άνεμος Sirocco προκαλεί μεγαλύτερη εισροή νερού στην λιμνοθάλασσα. Τις περισσότερες φορές, οι πλημμύρες περιορίζονται σε μια σχετικά μικρή περιοχή γύρω από την πλατεία του Αγίου Μάρκου και διαρκεί μόνο μερικές ώρες, έως ότου η παλίρροια αλλάξει ξανά. (Gugliuzzo 2017) Από το δεύτερο μισό του 20ου αι. όμως, η συχνότητα του φαινομένου έχει αυξηθεί σε σημαντικό βαθμό με αποτέλεσμα η Βενετία από το 1966 έως το 2018 να πλημμυρίζει ετησίως κατά μέσο όρο 67 φορές (Statista Research Department 2020), όταν στις αρχές του 20ου αι. η πλατεία του San Marco πλημμύριζε μόλις 5-7 φορές τον χρόνο. (Penning-Rowsell, Gardiner and Winchester 1998). Πλέον ως Acqua Alta ορίζεται το επίπεδο της παλίρροιας που ξεπερνά τα 80cm σε σχέση με το συμβατικό μηδέν. Το τελευταίο είναι το μέσο επίπεδο της θαλάσσιας στάθμης που μετρήθηκε στο σταθμό Punta della Salute στη Βενετία το 1897. (Munaretto, Vellinga and Tobi 2012) Σύμφωνα με το Κέντρο Πρόβλεψής Παλίρροιας και Έγκαιρης Προειδοποίησης του Δήμου Βενετίας (2010), τα επίπεδα της παλιρροιακής στάθμης και η αντίστοιχη επιφάνεια της πόλης που πλημμυρίζει έχουν ως εξής: • High water: +80cm – Τα κατώτερα μέρη της πόλης αρχίζουν να πλημμυρίζουν • Exceptional high water: +110 cm – Πλημμυρίζει το 14% της Βενετίας • Extreme high water: +140 cm – Πλημμυρίζει το 59% της πόλης Πλημμύρες κατά τις οποίες η στάθμη του νερού έχει ξεπεράσει τα 140cm έχουνε συμβεί 20 φορές απ’ όταν ξεκίνησαν οι μετρήσεις, όπως αναφέρεται στον επίσημο ιστότοπο του Δήμου της Βενετίας (Citta di Venezia 2020) και παρατίθενται χρονολογικά στον ακόλουθο πίνακα:

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

Ημερομηνία

Επίπεδο στάθμης νερού

16 Απριλίου 1936 12 Νοεμβρίου 1951 15 Οκτωβρίου 1960 4 Νοεμβρίου 1966 3 Νοεμβρίου 1968 17 Φεβρουαρίου 1979 22 Δεκεμβρίου 1979 1 Φεβρουαρίου 1986 8 Δεκεμβρίου 1992 6 Νοεμβρίου 2000 16 Νοεμβρίου 2002 1 Δεκεμβρίου 2008 23 Δεκεμβρίου 2009 25 Δεκεμβρίου 2009 24 Δεκεμβρίου 2010 01 Νοεμβρίου 2012 11 Νοεμβρίου 2012 12 Φεβρουαρίου 2013 29 Οκτωβρίου 2018 12 Νοεμβρίου 2019

+ 147cm + 151cm + 145cm + 194cm + 144cm + 140cm + 166cm + 158cm + 142cm + 144cm + 147cm + 156cm + 144cm + 145cm + 144cm + 143cm + 149cm + 143cm + 156cm + 187cm Πίνακας 2: Ιστορικό πλημμυρών στη Βενετία

Αξιοσημείωτο είναι ότι τέτοια μεγάλη πλημμύρα που ξεπέρασε τα 140cm έχει συμβεί μόλις μία φορά στα 53 χρόνια από την αρχή των μετρήσεων το 1897 μέχρι το 1950 (16 Απριλίου 1936), εννέα φορές από το 1951 μέχρι το 2000 και όλες οι υπόλοιπες 12 φορές συνέβησαν τα τελευταία 20 χρόνια. Από αυτά τα γεγονότα γίνεται εύκολα αντιληπτό το μέγεθος του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής. Αν αναλογιστούμε τα σενάρια ευστατικής επίκλυσης για το μέλλον αντιλαμβανόμαστε ότι η Βενετία βρίσκεται στην πιο κρίσιμη στιγμή της ιστορίας της.

Εικόνα 28: Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας Κλιματική Conceptual Drawing of “aqua alta” Κολάζ της συγγραφέως

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

Acqua Granda Η μεγαλύτερη πλημμύρα στην ιστορία της Βενετίας καταγράφηκε στις 4 Νοεμβρίου του 1966. Η στάθμη του νερού έφτασε τα 194cm και περίπου το 90% της πόλης βρέθηκε κάτω από το νερό. (Falchi, et al. 2018) Το μεγάλο κύμα χτύπησε την ευρύτερη περιοχή της Βόρειας Ιταλίας και επέφερε καταστροφές και σε άλλες πόλεις όπως η Φλωρεντία. Η πλημμυρίδα διήρκεσε πάνω από 15 ώρες και η πόλη ήταν χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και τηλεφωνικές υπηρεσίες για μια εβδομάδα μετά. Τόσο η Pellestrina όσο και το San Erasmo, καθώς και άλλα νησιά της λιμνοθάλασσας καλύφθηκαν επίσης πλήρως από το νερό. Η πλημμύρα του 1966 ήταν η πρώτη φορά που το νερό κατέκλυσε το εσωτερικό της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου. (France 2008) Μια τεχνική περιγραφή της αποκατάστασης κατεστραμμένων έργων τέχνης και αρχιτεκτονικής πρέπει αναπόφευκτα να αντιμετωπίσει την πλημμύρα του 1966 ως σοβαρή επιδείνωση ενός υπάρχοντος προβλήματος και δεν μπορεί να λάβει υπόψη μόνο μεμονωμένα έργα τέχνης αλλά και την ίδια τη Βενετία ως πόλη που έχει χαρακτηριστεί «το καλύτερο κατοικημένο έργο τέχνης στην Ευρώπη» (Brommelle 1970) Η πλημμύρα αυτή ήταν η αιτία της πρώτης εμπλοκής της UNESCO στην Βενετία, με την «Διεθνή Εκστρατεία Διάσωσης της Βενετίας»5 , η οποία διήρκεσε έως το 1992. (Σούτης 2017)

Εικόνα 29: Infamous Acqua Alta in Venice in 1966 3

Όπως αναφέρεται στη διπλωματική εργασία του Σούτη Α. «σε πρώτο στάδιο η εκστρατεία αφορούσε τη διασφάλιση του ιστορικού κέντρου και της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης, με χρηματοδότηση και βοήθεια από πολλές επιτροπές που δημιουργήθηκαν σε όλο τον κόσμο. Το ολοκληρωμένο αυτό σχέδιο πήρε νομική υπόσταση με την υιοθέτηση το 1973 του Ειδικού Νόμου για την Βενετία αναγνωρίζοντας τη διαφύλαξη της πόλης ως εθνική προτεραιότητα. Το δεύτερο στάδιο της εκστρατείας αφορούσε τη συντήρηση των μνημείων της πόλης με την αρωγή της UNESCO και στην εξεύρεση λύσεων με βάση τον Ειδικό Νόμο για την Βενετία για το ύψος της θαλάσσιας στάθμης και της μόλυνσης της λιμνοθάλασσας.» (Σούτης 2017)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνα 30: Infamous Acqua Alta in Venice in 1966

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

Εικόνα 31: Infamous Acqua Alta in Venice in 1966

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

3.5 Υλικές και Πολιτιστικές Ζημίες Οι πλημμύρες στη Βενετία όμως έχουν και βαθύτερες επεκτάσεις και προκαλούν σοβαρές υλικές ζημιές στα ιστορικά κτήρια. Όπως προαναφέρθηκε, ολόκληρη η πόλη είναι χτισμένη πάνω σε πασσάλους και πάνω από αυτούς τοποθετούνταν το μάρμαρο Istria ως προστατευτικό στοιχείο αδιαπέραστο από το νερό. Από πάνω χτιζόταν η υπόλοιπη κατασκευή των κτηρίων κυρίως από τούβλα. Παλαιότερα το ύψος του μαρμάρου επαρκούσε για την προστασία των κτηρίων από το νερό. Με την καθίζηση του εδάφους και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας όμως, πλέον η παλιρροιακή στάθμη ξεπερνά το μάρμαρο Istria, και τα ολοένα και πιο αλατούχα νερά της λιμνοθάλασσας έρχονται σε επαφή με τα υπόλοιπα δομικά υλικά. (Penning-Rowsell, Gardiner και Winchester 1998) Τα άλατα μεταφέρονται μέσω της τριχοειδούς ανοδικής υγρασίας5 σε τούβλα, κονίαμα, μάρμαρο και τα υπόλοιπα υλικά κατασκευής. Ειδικά στην περίπτωση των βενετσιάνικων τούβλων τα οποία είναι πολύ παραπάνω πορώδη, αφού είναι χειροποίητα, το νερό μεταφέρει ευκολότερα τα διαλυτά άλατα στην επιφάνεια απ’ όπου εξατμίζεται η υγρασία. (Foraboschi and Vanin 2014) Αργότερα η διάλυση, η μεταφορά, η ενυδάτωση και η απόθεση των διαλυτών αλάτων στα υλικά αυτά, οδηγεί σε φθορά, διάβρωση και ρηγματώσεις των υλικών των κατώτερων τοίχων του κτηρίου. (Camuffo and Sturaro 2001) Αν προσθέσουμε στα άλατα, και το χημικό μείγμα των μολυσματικών ουσιών που εμπεριέχονται πλέον στο νερό της λιμνοθάλασσας (εξαιτίας της βιομηχανικής ζώνης και των πετρελαιοφόρων) οι συνέπειες γίνονται ακόμα πιο βλαβερές. Οι αποκολλήσεις του επιχρίσματος και το «ξεφλούδισμα» του στόκου αφήνουν εκτεθειμένα τα άκρα των ξύλινων σανίδων δαπέδου και των ράβδων σιδήρου στη διαβρωτική ατμόσφαιρα, δρώντας έτσι επικουρικά στη συνολική αστάθεια των κτηρίων. (France 2008) Είναι γνωστή σήμερα η Βενετία για τη φθορά της, και περπατώντας κανείς στους δρόμους αντικρύζει συχνά αποκολλήσεις του επιχρίσματος και αποχρωματισμό των τοίχων της, ενώ στις επιφάνειες που ακουμπούν τα κανάλια υπάρχει ανάπτυξη προϊόντων βιοδιάβρωσης όπως μούχλας, βρύων και λειχήνων.

Βασιλική του Αγίου Μάρκου Η Βασιλική του Αγίου Μάρκου είναι ίσως το διασημότερο και εμβληματικότερο ιστορικό μνημείο της πόλης. Η αρχιτεκτονική της μορφή προέρχεται από ανατολικά πρότυπα προσαρμοσμένα στα προϋπάρχοντα δυτικά. Χτίστηκε το 829-32μ.Χ. για να μεταφερθεί το σώμα του Αγίου Μάρκου. Το 976μ.Χ. κάηκε και αποκαταστάθηκε το 978 για να ξαναχτιστεί το 1063-94. Κατά τη διάρκεια του 1205-1265 η δομή ήταν ντυμένη με μάρμαρα από το Βυζάντιο, και το 1563 η κρύπτη της ανυψώθηκε. Ωστόσο σταμάτησε να χρησιμοποιείται το 1580 εξαιτίας των υψηλών παλιρροιών. Η Ενετική Αυτοκρατορία τελείωσε το 1797 και το 1807 ο Ναπολέων διαχώρισε τη Βασιλική από το Παλάτι των Δόγηδων. To 1866 η Βενετία προσαρτήθηκε στο κράτος της Ιταλίας και η κρύπτη του Αγίου Μάρκου αποκαταστάθηκε και ξανάνοιξε το 1869-71. (Vio 2005) H Βασιλική του Αγίου Μάρκου έχει πλημμυρίσει 6 φορές στην ιστορία της. Δυσοίωνο είναι το γεγονός ότι οι 4 από αυτές πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία 20 χρόνια. (Walsh 2019) Όντας στο χαμηλότερο σημείο της πόλης, η Βασιλική είναι το ιστορικό μνημείο που επηρεάζεται περισσότερο από της πλημμύρες. Η πλινθοδομή της είναι επικαλυμμένη σχεδόν ολόκληρη με μάρμαρο στους κίονες και στους τοίχους των σηκών, ενώ το μωσαϊκό καλύπτει το υπόλοιπο της κατασκευής. Με την πάροδο του χρόνου, σημειώθηκαν σοβαρές κινήσεις και 4

Η Ανοδική Τριχοειδής Υγρασία είναι ένα από τα πιο δυσεπίλυτα προβλήματα υγρασίας που εμφανίζονται σε κτίρια. Πρόκειται για την σχεδόν κάθετη προς τα πάνω αργή ροή του νερού, μέσα από τους τριχοειδείς σωλήνες που δημιουργούνται από την πορώδη δομή των οικοδομικών υλικών. Η κίνηση του νερού προς τα επάνω οφείλεται στην επιφανειακή τάση που αναπτύσσεται μεταξύ του νερού και της επιφάνειας του στερεού στο εσωτερικό των τριχοειδών σωλήνων. Το νερό μέσα από το τριχοειδές σύστημα μπορεί να φτάσει έως το ύψος των 2μ. (Μοροπούλου 2007-2013)

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία στρεβλώσεις του εσωτερικού, που αποδεικνύονται από ρωγμές, αποσπάσεις από μωσαϊκά τοίχων, κινήσεις στο πάτωμα και ανομοιομορφία στις μαρμάρινες επιφάνειες. Σε πολλά σημεία μάλιστα ο διάκοσμος έκρυβε σοβαρά δομικά προβλήματα που ανακαλύφθηκαν σε προχωρημένη κατάσταση. (Brumana, et al. 2005) Η μακραίωνη ιστορία αποκαταστάσεων και συντήρησης του Αγίου Μάρκου αντικατοπτρίζει την ιστορία της Βενετίας, και τον προβλημάτων που αντιμετωπίζει μία πόλη σε διαρκή διαμάχη με το υγρό στοιχείο. Λαμβάνοντας υπόψη το μαλακό υπέδαφος ολόκληρης της λιμνοθάλασσας που αποτελείται από στρώσεις πηλού και αργίλου προκύπτει ότι το υπέδαφος της Βασιλικής διαφέρει από τόπο σε τόπο και υπόκειται στην καθίζηση και τα συχνά κύματα της παλίρροιας, πράγμα που εξηγεί και τις παραπάνω μετακινήσεις και φθορές στο πάτωμα της. Επίσης μεγάλες ζημίες, προκάλεσε η σκανδαλώδης πλημμύρα στις 4 Νοεμβρίου 1966, όπου οι τοίχοι της κρύπτης του Αγίου Μάρκου διαποτίστηκαν με αλατούχο νερό, ενώ στις 12 Νοεμβρίου του 2019 η κρύπτη πλημμύρισε για δεύτερη φορά στην ιστορία της, όπως επιβεβαιώνουν πολλές δημοσιογραφικές πηγές. (Scientific American 2019) (Architectural Digest 2019) Μεταξύ των αιτιών της φθοράς της τοιχοποιίας, η παρουσία μεγάλης ποσότητας αλάτων είναι αναμφίβολα η πιο σημαντική. Για το λόγο αυτό, δεν ήταν μόνο απαραίτητο να σταματήσει η διείσδυση του νερού, αλλά και να ελεγχθεί ο μηχανισμός της αποσύνθεσης κατά τις αλλαγές στη σχετική υγρασία. Με την ανοδική υγρασία που έχει επεξηγηθεί παραπάνω, μεταφέρονται άλατα στους πόρους και όταν επιτευχθεί η απαραίτητη περιεκτικότητα σε νερό, πραγματοποιείται η κρυστάλλωση των αλάτων. Αυτό το φαινόμενο μπορεί να λάβει χώρα σε διαφορετικά σημεία στους πόρους, ανάλογα με τη διαλυτότητα των αλάτων και τον ρυθμό εξάτμισης του νερού από την επιφάνεια. (Fassina, et al. 1998) Ωστόσο, τα άλατα δεν μεταφέρονται μόνο μέσω της ανοδικής υγρασίας, αλλά και από τα πλήθη τουριστών που πατάνε στο εσωτερικό με βρεγμένα υποδήματα. Σήμερα η κρύπτη του Αγίου Μάρκου βρίσκεται περίπου 20 εκατοστά κάτω από τη στάθμη της θάλασσας, δηλαδή σχεδόν 170 εκατοστά χαμηλότερα από ότι όταν χτίστηκε. Το νερό κατακλύζει το αίθριο κατά μέσο όρο 150-180 ημέρες το χρόνο (σχεδόν κάθε μέρα το χειμώνα), όταν η πλημμυρίδα αγγίζει τα 67 εκατοστά πάνω από το «σημείο μηδέν». Παρόμοια κατάσταση επικρατεί έξω στην πλατεία όπου τα πεζοδρόμια πλημμυρίζουν και έχουν υποστεί σημαντική διάβρωση. Το δάπεδο της Βασιλικής έχει υψωθεί αρκετές φορές στο παρελθόν και η πλατεία έχει ξαναχτιστεί, σήμερα ωστόσο κάτι τέτοιο δεν αποτελεί λύση, αφού η περαιτέρω αύξηση θα κατέστρεφε την αρχιτεκτονική ποιότητα του μεγαλόπρεπου μνημείου. (Fletcher και Da Mosto 2004)

Εικόνα 32: Η κρύπτη της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου από την πλημμύρα στις 13 Νοεμβρίου 2019, REUTERS/ Manuel Silvestri

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Λοιπές κατασκευαστικές επιπτώσεις Συνολικά, σε μια απλοποιημένη ταξινόμηση του F. Carrera (2005), των στοιχείων της πόλης που επηρεάζονται αρνητικά από τα αλατούχα νερά της λιμνοθάλασσας περιλαμβάνονται: • Υποδομές πάνω από το έδαφος (δρόμοι, πεζοδρόμια, σκαλοπάτια, γέφυρες, προκυμαίες) • Υποδομές κάτω από το έδαφος (θεμελίωση, υπόνομοι) • Ιδιωτικά και δημόσια κτήρια • Καλλιτεχνική και αρχιτεκτονική κληρονομιά (εκκλησίες, παλάτια, μονές, δημόσια τέχνη) • Τοίχοι καναλιών Ο υπαίθριος πολιτιστικός και αρχιτεκτονικός πλούτος της Βενετίας είναι τεράστιος γι’ αυτό και η ιστορία της εμπεριέχει διαρκή επισκευή και συντήρηση. Χτισμένη πάνω σε 118 μικρά νησιά, η Βενετία έχει 435 γέφυρες που ενώνουν τους πεζόδρομους και το βασικό δίκτυο κυκλοφορίας είναι τα 182 κανάλια που τη διατρέχουν και παράλληλα λειτουργούν ως αποχετεύσεις. (Bossalini, et al. 2013) Τα δίκτυα ηλεκτρισμού, τηλεφώνου, νερού και φυσικού αερίου τρέχουν κάτω από τους πεζόδρομους και διαπερνούν τις γέφυρες στο υπόστρωμά τους. Οι γέφυρες έχουν φθαρεί κι αυτές από τις πλημμύρες, και υφίστανται έργα συντήρησης που αποκαθιστούν τις ρωγμές και τις καταπονήσεις στα υλικά τους που προκαλούν αστάθεια. (Scibilia 2011) Τα σκαλιά στο νερό κατείχαν επίσης πολύ σημαντικό ρόλο αφού τα κανάλια ήταν πιο σημαντικά από τους πεζόδρομους. Έτσι οι βασικές όψεις και είσοδοι για παράδειγμα, στα δύο μεγαλοπρεπή Παλάτια στις δύο πλευρές του Grand Canal, βρίσκονταν στα κανάλια και η μετάβαση επιτυγχανόταν από τα σκαλιά. Το ύψος του τελευταίου σκαλιού παλαιότερα, ήταν στο ίδιο ύψος με την επιφάνεια της θάλασσας. Είναι τρομερό πως σήμερα τα περισσότερα αυτά σκαλιά έχουν καλυφθεί πλήρως από το νερό και βρίσκονται κάτω την επιφάνειά του, χάνοντας έτσι τον λειτουργικό τους ρόλο, αλλά και προκαλώντας κινδύνους για τις γόνδολες που δεν τα βλέπουν πάντα. (Camuffo, Bertolin and Schenal 2017) Είδαμε ήδη παραπάνω πως τα άλατα και το μολυσμένο νερό επιδρούν στα θεμέλια και τους τοίχους των κτηρίων και προκαλούν σοβαρές βλάβες στα ιδιωτικά και δημόσια κτήρια. Οι πλημμύρες ωστόσο, έχουν επιπτώσεις και σε μνημεία που βρίσκονται στο εσωτερικό. Εκτός από μωσαϊκό της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου, βλάβες έχουν παρατηρηθεί και σε πολλά άλλα εσωτερικά και μαρμάρινα γλυπτά, όπως το κενοτάφιο του Antonio Canova, στη Βασιλική της Santa Maria Gloriosa dei Frari, που είναι κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο Carrara και έχει εμφανίσει τοπικές φουσκάλες, ξεφλούδισμα, αποσύνθεση και λεκέδες σκουριάς. Το θαλασσινό νερό και το νερό της βροχής σε αυτήν την περίπτωση μεταφέρονται σε υπόγειο επίπεδο από το εξωτερικό προς το εσωτερικό της Βασιλικής, φτάνουν στο υπόγειο που βρίσκεται το κενοτάφιο και στη συνέχεια μεταφέρονται μέσω της τριχοειδούς ανοδικής υγρασίας στα μαρμάρινα γλυπτά. (Camuffo, Bertolin and Schenal 2014) Γενικότερα η διάσωση των μαρμάρινων γλυπτών στην Βενετία αποτελεί πρόβλημα. Το ανθρακικό ασβέστιο, το κύριο ορυκτό συστατικό των μαρμάρων, μετασχηματίζεται από την υγρασία της ατμόσφαιρας σε θειικό άλας, κάνοντας τα μάρμαρα να χάνουν τη λάμψη τους, να διαβρώνονται και τελικά να φθείρονται. Σε ένα συναφές πλαίσιο, οι τοιχογραφίες, αλλά και πολλά έργα τέχνης σε καμβά πλήττονται από την υγρασία, τη μούχλα και την παραμέληση τόσων χρόνων. Μετά την πλημμύρα του 1966 περισσότεροι από 120 πίνακες μεταφέρθηκαν στο Pontecasale, περίπου 50χμλ. μακριά, για επιδιορθώσεις. (Brommelle 1970) Ωστόσο, η Βενετία αποτελεί μια περίπτωση πόλης, όπου η συντήρηση του αστικού περιβάλλοντος και των κτηρίων είναι τόσο αλληλένδετη με την αποκατάσταση τοιχογραφιών, γλυπτών, καλλιτεχνικού διακόσμου και έργων τέχνης που είναι αδύνατο να μελετηθούν οι καλλιτεχνικοί θησαυροί μεμονωμένοι από το αρχιτεκτονικό τους περίβλημα. Κρίνεται, λοιπόν, επιτακτική η ανάγκη εύρεσης λύσεων που αφορούν τόσο την προστασία της πόλης από τις πλημμύρες, όσο και τη συνεχή συντήρηση και αποκατάσταση αυτού του ιδιαίτερα δομημένου περιβάλλοντος, με σεβασμό πάντα στην πλούσια πολιτιστικά ιστορία του. 70

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

Εικόνα 33: Ξεφλούδισμα /φθορά τοίχου στη Βενετία

Εικόνα 34: Σκαλιά στο νερό που έχουν καλυφθεί στο πέρασμα του χρόνου, Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο /Ξανθή Τσέκου, 2013

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνα 35: Ξεφλούδισμα /φθορά τοίχου πρόσοψης στη Βενετία, Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο /Ξανθή Τσέκου, 2013

3. Η περίπτωση της κλιματικής απειλής στη Βενετία

3.6 Mose Project Με την επιδείνωση των φαινομένων κλιματικής αλλαγής και κυρίως μετά την καταστροφική πλημμύρα του 1966 διαφάνηκε η ανάγκη θέσπισης μέτρων για την προστασία της Βενετίας και της λιμνοθάλασσας. Το πιο σημαντικό, από ένα σύνολο μέτρων προστασίας που περιλαμβάνουν ανύψωση των πεζοδρομίων και διατήρηση του οικοσυστήματος του υγροβιότοπου μεταξύ άλλων, είναι το MOSE (Modulo Sperimentale Elettromeccanico), το οποίο πρόκειται για ένα αντιπλημμυρικό σύστημα κινητών φραγμάτων. Ειδικότερα, η κατασκευή περιλαμβάνει 78 φράγματα-πύλες τοποθετημένα στις τρεις εισόδους μεταξύ της Αδριατικής και της λιμνοθάλασσας. Στο Lido, το πλησιέστερο άνοιγμα στη Βενετία, το οποίο έχει διπλάσιο πλάτος από τα άλλα δύο και χωρίζεται σε δύο κανάλια, τοποθετήθηκαν δύο φράγματα, με 20 και 21 πύλες αντίστοιχα, που συνδέονται μέσω ενός τεχνητού νησιού. Στις δύο άλλες εισόδους, Malamocco και Chioggia, τοποθετήθηκαν δύο φράγματα με 19 και 18 πύλες αντίστοιχα. (MOSE n.d.) Οι πύλες βρίσκονται κάτω από τη θάλασσα σε κανονικές παλιρροιακές συνθήκες χωρίς να τροποποιούν την ανταλλαγή υδάτων, ενώ ανυψώνονται όταν το παλιρροιακό επίπεδο ξεπερνά τα 110cm δημιουργώντας υδατοφράγματα που εμποδίζουν την είσοδο του νερού στη λιμνοθάλασσα και συνεπώς, τις πλημμύρες. Ο στόχος είναι το ΜOSE να καταστεί αναπόσπαστο στοιχείο του τοπίου μεταξύ θάλασσας και λιμνοθάλασσας, εναρμονισμένο μέσω φυσικοποιημένων δομών και μονοπατιών που δεν εμποδίζουν τη θέα και την πλοήγηση και παρέχουν προστασία. (Cecconi 2013) Ωστόσο, το project αποδεικνύεται αμφιλεγόμενο καθώς αφενός παρουσίασε πολύ υψηλό κόστος και μεγάλες καθυστερήσεις (οι κατασκευές ξεκίνησαν το 2001 και προβλέπονταν να ολοκληρωθεί το 2016), και αφετέρου η αποτελεσματικότητα του αμφισβητείται. Σύμφωνα με τους Pirazzoli και Umgiesser (2006) το ΜOSE φαίνεται πως δεν μπορεί να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής του αιώνα καθώς σχεδιάστηκε πριν τα επίσημα σενάρια ανόδου της στάθμης της θάλασσας και μία αύξηση μόλις 20cm στο επίπεδο της θαλάσσιας στάθμης θα το καθιστούσε ανεπαρκές. Παράλληλα, με την άνοδο των υδάτων όλο και περισσότερο οι πύλες του MOSE θα πρέπει να κλείνουν με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά η ανταλλαγή νερού και τελικά η λιμνοθάλασσα να μολύνεται και το ευαίσθητο οικοσύστημα να καταστρέφεται. Παρά τις πολλές καθυστερήσεις το project ολοκληρώθηκε τελικά πρόσφατα και προστάτευσε την πόλη για πρώτη φορά στις 3 Οκτωβρίου 2020, κατά τη διάρκεια μιας παλίρροιας 130cm. (Tim Spears- designboom 2020)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνα 36: Διάγραμμα λειτουργίας του MOSE.

Εικόνα1.37: Πύλες τουΑλλαγή MOSE Κλιματική Luca Zanon/Corbis via Getty

η π ε ρ ί π τ ω σ η τ ο υ τ ο υρισμ ο ύ σ τ η Β ε νε τ ία

1. Κλιματική Αλλαγή

“Venice is not so much a town, as a representation of a town” R. Debray, 2013

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

4|η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία Σε αυτό το κεφάλαιο θα διερευνήσουμε τον ρόλο του τουρισμού στην περίπτωση της Βενετίας. Τα νέα μεταμοντέρνα πρότυπα κινητικότητας είδαμε πως συγχωνεύουν τα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης των τουριστών και των κατοίκων, μετατρέποντας ιστορικά κέντρα σε σκηνές κατανάλωσης και θεάματος. Οι τουριστικοί οδηγοί, προσκολλημένοι στο μοντέλο του τουρισμού κληρονομιάς, ενσωματώνουν την σκηνοθετημένη αυθεντικότητα μιας νέας κατασκευασμένης εθνικής ταυτότητας. Τα αποτελέσματα του τουρισμού στην ιστορική πόλη θεωρούνται ως μια διαδικασία συνεχούς κοινωνικοοικονομικού και πολιτιστικού μετασχηματισμού και επανατοποθέτησης. Η Βενετία και λιμνοθάλασσα της, συνδυάζοντας ένα εξωτικό περιβάλλον και μια μοναδική αρχιτεκτονική μακραίωνης ιστορίας, αποτελούν ίσως την πιο εμβληματική περίπτωση υπερτουρισμού, το όνειρο κάθε καταναλωτή-τουρίστα. Δημιουργούνται, ωστόσο ζητήματα συμφόρησης, «τουριστικού εξευγενισμού», οικολογικές επιπτώσεις στο ήδη ευάλωτο οικοσύστημα, και κίνδυνος να μετατραπεί η ίδια η πόλη σε μουσείο.

4.1 Αυθεντικότητα και ιστορική Ταυτότητα της τουριστικής Βενετίας Μιλώντας για τη Βενετία, έρχονται στο μυαλό αμέτρητες προκατασκευασμένες εικόνες που κατακλύζουν τα social media, το διαδίκτυο, τους ταξιδιωτικούς οδηγούς. Η αποτύπωση χαρακτηριστικών εικόνων της πόλης και η συνεχής επανάληψή τους ανά τους αιώνες έχει οδηγήσει στην παγίωση ενός οπτικού κώδικα συμβόλων που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις στη διαφήμισή τους. Οι εικόνες – σύμβολα ακόμα και ως μεμονωμένες απεικονίσεις, αποκομμένες από το ευρύτερο περιβάλλον, αρκούν για να ανακαλέσουν συνειρμικά την ιδέα της Βενετίας. Εικόνες από μια άλλη εποχή, μιας αναγεννησιακής πόλης και μιας ρομαντικής παρακμής που δημιουργήθηκε μέσα από τη λογοτεχνία του 19ου και 20ού αιώνα. Η Βενετία αποτελεί ένα σύμβολο ενός μαγικού χώρου, όπου ο χρόνος έχει παγώσει. Αυτός ο μύθος γεννήθηκε τον John Ruskin, στο έργο του «The Stones of Venice» (1851), ο οποίος δημιούργησε την εικόνα της παρακμιακής πόλης. Η Βενετία ήταν ήδη διάσημη για Μεσαιωνική και Αναγεννησιακή αρχιτεκτονική της, αλλά ο Ruskin επικεντρώθηκε επίσης στην «αύρα» της πόλης, στη συναισθηματική πλευρά του σύνθετου οργανισμού που είναι η Βενετία. (Hardt and Micelli 2006) H Βενετία που ανιχνεύεται από τον Άγγλο τουρίστα του Ruskin είναι μια πόλη που πλαισιώνεται από ένα επίμονο ίχνος της ταξιδιωτικής αφήγησης και κυρίως του ιστορικού παρελθόντος του τόπου. Ο Ruskin αφαιρεί τα σύγχρονα στοιχεία από τις φωτογραφίες της Βενετίας, αφήνοντας μόνο το παρελθόν, αναδεικνύοντας πλήθος αρχιτεκτονικών λεπτομερειών κτηρίων που πιστοποιούν το αληθές της ιστορίας και την αυθεντικότητα των εικόνων. (Burns 1997) Από τότε και μέχρι σήμερα, το μοντέλο του τουρισμού της Βενετίας παραμένει προσκολλημένο στο ιστορικό παρελθόν της, εντοπισμένο σε μια παγωμένη εικόνα ιστορικής κληρονομιάς. Ανεξάρτητα από τα διαρθρωτικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η πόλη αναφορικά με τη συντήρηση κτηρίων και τις ολοένα και αυξανόμενες πλημμύρες, αυτό που φαίνεται να απασχολεί το κράτος είναι η συνεχής αναπαραγωγή μοτίβων αυτής της «σκηνοθετημένης αυθεντικότητας» (που καταδείκνυε ο MacCanell), πίσω σε ένα ιδανικό τοπίο της πόλης. Ιδίως στη σημερινή εποχή του Μεταμοντερνισμού, όπου οι πολιτιστικές ταυτότητες είναι ασταθείς στον κόσμο των αναπαραστάσεων, η διεκδίκηση της αυθεντικότητας διαδίδεται και η ιστορική ταυτότητα μετατρέπεται σε ένα στοιχείο ηθικής ανωτερότητας, ένα στρατηγικό πλεονέκτημα που κάνει το προϊόν ανταγωνιστικό στην «αγορά βλεμμάτων και την κατανάλωση τόπων» που ανέλυε ο Urry. (Urry, CONSUMING PLACES 1995) Ωστόσο, αυτό το είδος αυθεντικότητας, ή καλύτερα «αυθεντικοποίησης» δεν αναφέρεται τόσο σε έναν απλό θαυμασμό και επιμονή προώθησης της ιστορίας και της παράδοσης, όσο σε μια καινοτόμα και «εποικοδομητική» αυθεντικότητα κατασκευασμένη για πολιτιστικούς χρήστες που θα καταναλώνουν την τέχνη, τις πολιτιστικές εικόνες, το παραδοσιακό παρελθόν, ακόμα και την ακίνητη περιουσία της πόλης. (Minoia 2017) Ανάγεται, έτσι, η 78

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

αυθεντικότητα συνδυασμένη πάντα με οικονομική και πολιτική δύναμη, σε εργαλείο για τον έλεγχο εμφάνισης και χρήσης του πραγματικού αστικού χώρου της Βενετίας. Δημιουργείται, λοιπόν, ένας κατακλυσμός εικόνων, που υποστασιοποιούν αυτή την υποτιθέμενη αυθεντικότητα, έξω από τα μαζικά τουριστικά μονοπάτια: Εικόνες μιας άδειας λιμνοθάλασσας που αντανακλά τον ουρανό, με λιγοστές παραδοσιακές γόνδολες, έρημοι γραφικοί δρόμοι, ή calli όπως ονομάζονται στην τοπική ενετική διάλεκτο, εικόνες υπό την επήρεια ενός «ρομαντικού τουριστικού βλέμματος» (Urry και Larsen 2011) το οποίο συνθέτει έναν φυσικό παράδεισο και μια κοινωνική ουτοπία προορισμένα για αποκλειστική κατανάλωση. Αυτός ο τρόπος αναπαράστασης της ιστορικής κληρονομιάς όμως, εκτός από αναληθής λόγω των υπέρογκων τουριστικών μαζών που συναντά κανείς σήμερα, προδίδει και την έλλειψη μνήμης και κακή αντιστοιχία, ή ακόμα και αποκοπή από το ιστορικό παρελθόν, όπως αναφέρει η Paola Minoia, αφού κατά την χρυσή αυτή εποχή της Ενετικής Αυτοκρατορίας η πόλη ήταν ζωντανή, ένας παραγωγικός χώρος και όχι ερημωμένη, τα κανάλια είχαν κίνηση και οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από πάγκους εμπορευμάτων και τοπικούς καλλιτέχνες, όπως πιστοποιείται μεταξύ άλλων από διάφορους γνωστούς πίνακες του Canaletto. (Minoia 2017)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνα 39: Διαφημιστικές αφίσες της Βενετίας από τον 20ο αι. /λειτουργία των εικόνων ως σύμβολα, Κολάζ της συγγραφέως

Εικόνα 40: Σύμβολα της Βενετίας, σχέδιο της συγγραφέως

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

4.2 Τουριστικός Εξευγενισμός (Gentrification) Η βιομηχανία κληρονομιάς που ευδοκιμεί στην ιστορική πόλη της Βενετίας και η κατακόρυφη τουριστική άνοδος των τελευταίων χρόνων, φαίνεται να εξουδετερώνουν στην πραγματικότητα τις τοπικές ιδιαιτερότητες και ταυτότητες, αν και αυτές είναι παρούσες και αποτελούν αδιάσπαστο κομμάτι του ιδανικού αφηγηματικού τοπίου τους. Μερικά στατιστικά στοιχεία εδώ θα βοηθήσουν: Ενώ το 2008 ο ετήσιος αριθμός τουριστών ανερχόταν στα 2.075.000, μέχρι το 2018 ο αριθμός αυτός αυξήθηκε στα 3.156.000. (με επιπλέον 66.800 «ημερήσιους» τουρίστες που δεν διαμένουν στην πόλη- δηλαδή, συνολικά περίπου 25 εκατομμύρια τουρίστες το χρόνο-). Ο αριθμός, ωστόσο, των τουριστών φαίνεται να είναι αντιστρόφως ανάλογος από αυτόν των μόνιμων κατοίκων, αφού ενώ το 1951 η Βενετία μετρούσε 174.800 κατοίκους, το 2019 είχε μόλις 52.988. (Bertocchi and Visentin 2019) Η μείωση του πληθυσμού αρχικά εμφανίζεται ως φυσιολογικό αποτέλεσμα του υπερπληθυσμού που υπήρχε το 1950 στο ιστορικό κέντρο της Βενετίας: Ο αριθμός νοικοκυριών ξεπερνούσε τον αριθμό οικιστικών μονάδων και υπήρξε αναγκαστική μετανάστευση έξω από το αστικό κέντρο. Μέχρι το 1980, που για πρώτη φορά οι οικιστικές μονάδες ξεπέρασαν τις οικογένειες ήταν αναμενόμενο να υπάρξει πτώση στις τιμές των κατοικιών. (Good 2005) Η μείωση του πληθυσμού όμως, συνοδεύτηκε αντίθετα από αύξηση των τιμών και η απώλεια κατοίκων συνεχίστηκε και μετά το 1984, πράγμα που εξηγείται με το υφιστάμενο φαινόμενο του τουριστικού εξευγενισμού (gentrification), το οποίο αφορά τον εκτοπισμό κατώτερων οικονομικών τάξεων και ευάλωτων τμημάτων του πληθυσμού από το ιστορικό κέντρο. Το διεθνές ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο φυσικό περιβάλλον και την κληρονομιά που συνεπικουρεί στην τουριστική άνοδο, αλλά λίγη προσοχή δίνεται στις τοπικές οικονομίες και τις τοπικές υπηρεσίες, όπως η εξασφάλιση βασικού εμπορίου, τα δικαιώματα αλιείας, η προστασία των δημιουργικών τοπικών παραγωγών γυαλιού (Murano), η δημιουργία παιδικών χαρών κ.α. (Minoia 2017) Ολόκληρη η βιομηχανία στήνεται γύρω από τουριστικές υπηρεσίες και την πολιτιστική κατανάλωση, καθιστώντας τις συνθήκες μη βιώσιμες για τον ντόπιο πληθυσμό και οδηγώντας τον στην εγκατάλειψη της πόλης.

4.2.1 Δικαίωμα πρόσβασης σε οικιστικές μονάδες Ο εξευγενισμός συνδέεται με μια κατακόρυφη αύξηση των τιμών στις κατοικίες, λόγω της αυξημένης αγοράς δεύτερων κατοικιών διακοπών (vacation properties) από εύπορους ξένους και του αυξανόμενου ποσοστού τουριστών που διατίθενται να πληρώσουν μεγάλα ποσά για τη διαμονή τους. Κάτι τέτοιο συνεπάγεται τη διόγκωση των τιμών κατοικίας σε επίπεδα πάνω από το μέσο τοπικό μισθό, με αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της πόλης από το ντόπιο πληθυσμό. Είναι χαρακτηριστικό πως η βραχυπρόθεσμη διαμονή από τους τουρίστες δίνει μεγαλύτερο κέρδος σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Παράλληλα η αξία στέγασης κατά την τουριστική χρήση γίνεται μικρότερη από άποψη χώρου. (Good 2005) Καθώς οι ανάγκες των τουριστών στις διακοπές δεν είναι αυξημένες ως προς τις υπηρεσίες, και περιορίζονται συνήθως μόνο σε ύπνο, οι ιδιοκτήτες προχωρούν στην υποδιαίρεση των χώρων διαμονής με αποτέλεσμα την αύξηση του προσφερόμενου αριθμού κατοικιών από τη συνοδευόμενη μείωση του χώρου τους. Ένα διαφωτιστικό παράδειγμα δίνει ο Robert Good (2005), όπου μια κατοικία στην περιοχή Dorsoduro, είχε αρχικά τρία υπνοδωμάτια και δύο λουτρά -όπως και πολλές άλλες στη Βενετία-, και μετατράπηκε χάριν τουριστικής χρήσης σε δύο μικρότερους χώρους: ένα διαμέρισμα με δύο υπνοδωμάτια και μπάνιο, το οποίο φιλοξενεί έως και τέσσερα άτομα, και ένα δεύτερο τρίκλινο με κουζίνα και σάλα. Έτσι, ενώ πριν μια μέση οικογένεια θα νοίκιαζε μακροπρόθεσμα την αρχική κατοικία με ένα μηνιαίο σταθερό νοίκι, τώρα προσφέρονται δύο χώροι που φιλοξενούν έως επτά άτομα, με την κατάτμηση της πρόσβασης να γίνεται σε εβδομαδιαίες συμβάσεις που εντατικοποιούν την χρήση, αυξάνοντας σημαντικά την αξία του χώρου κατοικίας. Αυτή η εμπορευματοποίηση του οικιστικού χώρου είναι αναμενόμενο πως θα οδηγήσει σε περαιτέρω οικονομική πίεση ολόκληρη την αγορά κατοικίας, αφού μονάδες κατοικιών μακράς διάρκειας υπόκεινται σε γρήγορη διαδοχή βραχυπρόθεσμων επισκεπτών και οι ιδιοκτήτες τους βασίζονται απλώς στην πιθανότητα μεγαλύτερου κέρδους. Όταν δεν υπάρχει αντίστοιχη αύξηση στους τοπικούς μισθούς υπάρχουν σοβαρές επιπτώσεις για τους 82

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία ντόπιους κατοίκους, ενώ την κατάσταση δυσχεραίνει ο αποτυχημένος έλεγχος από την τοπική αυτοδιοίκηση, της παράνομης φιλοξενίας. (Minoia 2017) Από την άλλη πλευρά, όσες κατοικίες δεν προσφέρονται για τουριστική χρήση, παραμένουν συνήθως κενές λόγω των προβλημάτων συντήρησης από τις πλημμύρες, επειδή οι ιδιοκτήτες δεν είχαν τους πόρους να τις επαναφέρουν σε ενεργή χρήση. Μόνο με την αντιμετώπιση αυτών των διαθρωτικών προβλημάτων μπορούν αυτές οι κατοικίες να ξαναγίνουν ενεργές. Διαπιστώνει κανείς πως η περίφημη βενετσιάνικη αρχιτεκτονική των κατοικιών είτε διατρέχεται από σοβαρά προβλήματα διαθρωτικής αστάθειας, είτε περιορίζεται και παρασιτεί σε συμβατικές οργανώσεις κατόψεων της ίδιας της στέγασης εξαιτίας της εμπορευματοποίησής της. Οι οικιστικές ιδιοκτησίες είτε υπερχρησιμοποιούνται από τους τουρίστες, είτε παραμένουν κενές. Και τα δύο συμβάλλουν στη διάβρωση της πραγματικής προσφοράς στέγασης.

Εικόνα 41 (αριστερά): Διάγραμμα του R. Good (2006). Υποδιαίρεση κατοικίας στην περιοχή Dorsoduro. Εικόνα 42 (πάνω): Υποδιαίρεση του ανώτερου ορόφου του Palazzo Alighieri στην περιοχή Castello, σε τέσσερα τουριστικά διαμερίσματα. Διάγραμμα της συγγραφέως, πληροφορίες για τα διαμερίσματα από trulyveniceapartments.com και Google Earth

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

4.2.2. Εμπορευματοποίηση του αστικού χώρου Γενικότερα, το ζήτημα του εξευγενισμού δεν εντοπίζεται μόνο στις οικιστικές μονάδες, αλλά και στις ευρύτερες δημόσιες λειτουργίες της αστικής ζωής, όπου οι υπηρεσίες γίνονται τόσο ακριβές που οδηγούν στην μετεγκατάσταση του ντόπιου πληθυσμού. Ο τουρισμός έχει γίνει ο μοναδικός τομέας ανάπτυξης, που στηρίζεται η οικονομία της πόλης, και οι υπόλοιπες υπηρεσίες και η αγορά για τους ντόπιους απαξιώνονται. Το συνεχές marketing παραμένει σε μια εξιδανικευμένη και παγωμένη εικόνα ιστορικής κληρονομιάς ως μορφή έκθεσης και προστασίας της, χωρίς να υποστηρίζει τις εργατικές ανάγκες με την κοινή συμμετοχή. Η βραχυπρόθεσμη διαμονή τουριστών δεν επαρκεί για την κάλυψη των αναγκών των μικρών παντοπωλείων της γειτονιάς και των υπόλοιπων τοπικών παραγωγών που συχνά αντικαθίστανται από ακριβές μπουτίκ και μεγάλες τουριστικές αλυσίδες καταστημάτων. (Davis and Marvin 2004) Η αγορά εργασίας περιορίζεται σε τουριστικές δραστηριότητες και η ζωτικότητα της πόλης έχει αποκλειστεί στις υπηρεσίες κατανάλωσης τέχνης και αναψυχής. (Minoia 2017) Η ραγδαία ανάπτυξη της παγκοσμιοποιημένης ελεύθερης αγοράς οδηγεί στο κλείσιμο μικροεπιχειρήσεων, καθώς οι νέοι κανονισμοί για αγορές αλιείας δεν είναι βιώσιμοι για τους παραδοσιακούς οικογενειακούς συνεταιρισμούς, η μαζική και φθηνή παραγωγή «παραδοσιακών» αναμνηστικών σε ξένες χώρες δυσχεραίνει τη θέση των τοπικών δημιουργών και καλλιτεχνών χειροποίητου γυαλιού (Murano) και δαντέλας (Burano) και η νέες υψηλές τουριστικές τιμές της αγοράς είναι πολύ ακριβές για τους μόνιμους κατοίκους. (Horvath and Domokos 2018) (Stach 2011) Παράλληλα ο δημόσιος αστικός χώρος παραχωρείται σε τραπεζοκαθίσματα τουριστικών εστιατορίων και καφετεριών, τα οποία καταλαμβάνουν όλες τις όψεις των πλατειών, προσφέροντας την τυπική διάσημη ιταλική κουζίνα που αναζητούν οι τουρίστες -πίτσα και μακαρονάδες- η οποία όμως είναι κυρίως δημιούργημα της νότιας Ιταλίας και όχι της Βενετίας. (Davis και Marvin 2004) Σε ένα συναφές πλαίσιο, συρρικνώνονται τα δημόσια αγαθά λόγω της εκτεταμένων πωλήσεων, ή μακροπρόθεσμων μισθώσεων νησιών και κτηρίων σε ξένους επενδυτές για λόγους συντήρησης. Οι ιδιώτες επιχειρηματίες φαίνονται πρόθυμοι να πληρώνουν δραστηριότητες συντήρησης, ώστε να καταλαμβάνουν χώρο στα αναπαλαιωμένα κτήρια. Όπως διασαφηνίζει ο Fausto Fiorin (2019) η πολιτεία και η τοπική αυτοδιοίκηση πουλάνε δημόσιες περιουσίες που σε παλαιότερες εποχές επιτελούσαν δημόσιες λειτουργίες, στον ιδιωτικό τομέα που τις μετατρέπει σε πολυτελή ξενοδοχεία και τόπους τουριστικής κατανάλωσης. Παράδειγμα συνιστά η πώληση του Fontego dei Tedeschi, ενός χαρακτηριστικού δείγματος ενετικής αρχιτεκτονικής που χτίστηκε το 1228 δίπλα στη γέφυρα Rialto και άλλοτε λειτουργούσε ως έδρα του ταχυδρομείου, και η μετατροπή του σε μεγάλο εμπορικό κέντρο που φιλοξενεί 65 μπουτίκ διεθνών γνωστών εταιριών. Άλλες χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν η μετατροπή ενός από τους μεγαλύτερους αλευρόμυλους του 19ου αι. , το Molino Stucky στο νησί Giudecca, στο ξενοδοχείο Hilton το 2007 (Historic Hotels Worldwide 2007), αλλά και η μετατροπή του Teatro Italia στο Cannaregio, σε μεγάλο τουριστικό supermarket το 2016, όπου τα προϊόντα τοποθετήθηκαν ανάμεσα στις τοιχογραφίες του 1815. (Fausto 2019) Με την εμπορευματοποίηση αυτή, ελλοχεύει ο κίνδυνος απώλειας της ταυτότητας του τόπου, αφού πολλά έργα πάνω σε αγορές νησιών «αντικατοπτρίζουν αφηγήσεις που αλλάζουν τη συλλογική μνήμη, μέσω νέας τοπωνυμίας» (Minoia 2017), όπως για παράδειγμα συνέβη στη νησί Sacca Sessola, όπου τα έργα συντήρησης για τη δημιουργία υπερπολυτελών ξενοδοχειακών μονάδων Marriot Hotel οδήγησαν τελικά στη μετονομασία του νησιού σε «Island of Roses».

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

Εικόνα 43: Το σούπερ μάρκετ Despar χτίστηκε τον Δεκέμβριο του 2016 στον πρώην ιταλικό κινηματογράφo στο Cannaregio, Fausto Fiorin (2019)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Billboard City To 2009 ξεκίνησε ένα νέο φαινόμενο, όπου διαφημιστικές πινακίδες των εταιριών-χορηγών άρχισαν να εμφανίζονται πάνω σε σκαλωσιές από έργα συντήρησης. Ο Madden (2013) επισημαίνει περιπτώσεις σημαντικών κτηρίων που καλύφθηκαν από διαφημιστικές πινακίδες τεραστίων διαστάσεων των χορηγών για τη συντήρηση των έργων. Τέτοιες είναι το Παλάτι των Δόγηδων από την Coca Cola, το Procuratie Nuove από τον οίκο ρολογιών &κοσμημάτων Breitling, η εκκλησία San Simeon Piccolo από την Calvin Klein Jeans, όλα σε κεντρικά σημείαορόσημα της Βενετίας. Το πιο κακόφημο όμως παράδειγμα συνέβη το 2010, όπου μια πινακίδα εκτεινόταν από τις γωνίες του Παλατιού των Δόγηδων μέχρι τις φυλακές και σε όλη την έκταση μεταξύ τους στις δύο πλευρές του καναλιού. Η πινακίδα απεικόνιζε έναν γαλάζιο ουρανό και σύννεφα και σε ένα πλαίσιο τοποθετημένο στη σωστή θέση, φαινόταν η Γέφυρα των Στεναγμών, όπου είχε γίνει πια συστατικό του «Ουρανού των Στεναγμών». (Madden 2013) Παρά τις αντιδράσεις του κόσμου, ο δήμαρχος αρνούνταν την διακοπή των πινακίδων αφού συνιστούσαν αποτελεσματικό τρόπο για την πληρωμή των έργων συντήρησης και μάλιστα το 2010 επέτρεψε να φωτίζονται και το βράδυ. Μια ομάδα κορυφαίων πολιτιστικών εμπειρογνωμόνων στον κόσμο συνέγραψαν ένα γράμμα, στο οποίο επιτίθονταν εναντίον της ιταλικής κυβέρνησης σχετικά με τη χρήση των διαφημίσεων σε βάρος σημαντικών ιστορικών αξιοθέατων. Μεταξύ άλλων, οι διευθυντές του Βρετανικού Μουσείου, του V&A και του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη και άλλων μουσείων στον κόσμο, αλλά και ο αρχιτέκτονας Norman Fostern υπέγραψαν, σε συνεργασία με τον οργανισμό Venice in Peril, την επιστολή που επιδείκνυε την απαγόρευση των πινακίδων καθώς η Βενετία αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. (Koeck and Warnaby 2014) Τον Μάρτιο του 2011 οι διαφημιστικές πινακίδες απαγορεύτηκαν.

Εικόνα 44: Διαφημιστική πινακίδα στην πλατεία Αγίου Μάρκου, Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο /Ξανθή Τσέκου, 2013

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

Εικόνα 45: Διαφημιστική πινακίδα στο παλάτι των Δόγηδων και τη Γέφυρα των Στεναγμών, Elisabetta Povoledo

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Εικόνα 46: Conceptual Collage - Billboard City, Κολάζ της συγγραφέως

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

4.3 «No alle grandi navi»: Επιπτώσεις των κρουαζιερόπλοιων Η Βενετία είναι μια πόλη χτισμένη πάνω στο νερό και μέσω αυτού επιτυγχανόταν ανέκαθεν η πρόσβαση στην πόλη, πολύ πριν την εμφάνιση του τρένου και του αεροπλάνου. Σήμερα, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει είναι η άφιξη υπερμεγεθών κρουαζιερόπλοιων που φέρουν και χιλιάδες τουρίστες. Η αύξηση του τουρισμού της κρουαζιέρας γίνεται με ταχύτατους ρυθμούς όπως μελετήσαμε στην προηγούμενη ενότητα και τα στατιστικά στοιχεία της Βενετίας το επιβεβαιώνουν: Ο αριθμός των επιβατών κρουαζιέρας από 337.475 το 2000, αυξήθηκε μέσα σε μόλις έξι χρόνια στους 1.605.660 το 2016. (Asero and Skonieczny 2017)Υπάρχει μια γενικότερη δυσαρέσκεια από την τοπική κοινωνία της πόλης για τα κρουαζιερόπλοια με κινήματα όπως το «No Grandi Navi», την Italia Nostra, (Εθνική Ένωση για τη Διασφάλιση της Ιταλικής Ιστορικής, Καλλιτεχνικής και Περιβαλλοντικής Κληρονομιάς), καλλιτέχνες και διανοούμενους να διαμαρτύρονται για τα περιβαλλοντικά προβλήματα, την ηχορύπανση, το συνωστισμό και τη συμφόρηση που προκαλούνται από τα κρουαζιερόπλοια. (Asero και Skonieczny 2017) Πράγματι, αν και επίσημες κυβερνητικές μελέτες δεν το έχουν επιβεβαιώσει, σημαντικές έρευνες πανεπιστημίων και ιδρυμάτων αποδεικνύουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις: Όπως παραθέτει το Venice Report5, (Da Mosto 2009) σε μια έρευνα του Istituto Idrogra το 2003, καταγράφηκαν οι ταλαντώσεις της λιμνοθάλασσας, μέσω ενός μετρητή στην πλατεία του Αγίου Μάρκου το 2003 και παρατηρήθηκαν εξαιρετικές δονήσεις κατά τη διέλευση των κρουαζιερόπλοιων, ενώ μια έρευνα φοιτητών του Πολυτεχνείου του Worcester (Hunnewell, et al. 2010) με τη διερεύνηση των υδροδυναμικών ιδιοτήτων των καναλιών του νησιού Giudecca και συγκεκριμένα στο Rio del Fornasa, οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα πως τα κρουαζιερόπλοια είχαν σημαντικό αντίκτυπο στη φυσική ροή του καναλιού, αυξάνοντας με τη διέλευσή τους τη φυσική ογκομετρική ροή του καναλιού από 0,91 m3 / s, σε 1,51 m3 / s. Αμέσως μετά το πέρασμα τους, όλο το νερό που είχε αναρροφηθεί κάτω από το πλοίο, σπρωχνόταν προς τα πίσω, αναστρέφοντας για λίγο τη φυσική ροή των καναλιών. Οι δονήσεις και οι συνεχείς αλλαγές στη φυσική ροή του νερού των καναλιών προκαλούν φθορές στα τοιχώματα των καναλιών και πολλές φορές ακόμα και κατάρρευση τμημάτων των πασσάλων θεμελίωσης που συγκρατούν την πόλη. Παράλληλα η εκβάθυνση των μεγάλων ανοιγμάτων στα όρια της λιμνοθάλασσας με την Αδριατική, ώστε να επιτυγχάνεται η διέλευση των κρουαζιερόπλοιων και άλλων βιομηχανικών πετρελαιοφόρων πλοίων, έχει οδηγήσει σε μεγαλύτερες εισχωρήσεις παλιρροιακού νερού με αποτελέσματα πλημμύρες, αύξηση της αλατότητας της λιμνοθάλασσας και διάβρωση του βυθού του ευαίσθητου οικοσυστήματος. (Ravera 2000) Τα κρουαζιερόπλοια έχουν κατηγορηθεί επίσης για διαρροή υδρογονανθράκων και βλαβερές εκπομπές αερίων που μολύνουν το περιβάλλον. Αξίζει να σημειωθεί, πως στο πλαίσιο της πανδημίας του COVID-19 το 2020, όπου διακόπηκαν οι τουριστικές δραστηριότητες και αφίξεις λόγω των περιοριστικών μέτρων στις μετακινήσεις, το νερό της λιμνοθάλασσας παρουσίασε σημαντική βελτίωση στη όψη και σύστασή του. Μια άνευ προηγουμένου διαφάνεια του νερού στα κανάλια της πόλης εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα της μείωσης της κυκλοφορίας σκαφών και μετακινήσεων. Το αποτέλεσμα επιβεβαιώνουν έρευνες στη χημική σύσταση του νερού και δορυφορικές λήψεις της λιμνοθάλασσας πριν και μετά τα μέτρα. Είναι χαρακτηριστικό ακόμα, πως βασικές δραστηριότητες όπως η αλιεία και η εμπορική ναυτιλία συνεχίστηκαν και κατά τη διάρκεια της καραντίνας, αποκαλύπτοντας το σημαντικό αντίκτυπο του τουρισμού στη λιμνοθάλασσα (Braga, και συν. 2020) Ωστόσο η βελτίωση αυτή είναι προσωρινή. Εκτός από περιβαλλοντικά προβλήματα, τα κρουαζιερόπλοια επιφέρουν και κοινωνικές προβληματικές καταστάσεις όπως η συμφόρηση. Η Βενετία δέχεται καθημερινά περίπου 66.800 «ημερήσιους» τουρίστες που δεν 5 Το «Venice Report», ή αλλιώς Η Έκθεση της Βενετίας, πρόκειται για μια δημοσιευμένη σχολαστική μελέτη των εσωτερικών λειτουργιών της Βενετίας και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων δημογραφικά δεδομένα, επιπτώσεις του τουρισμού και των κρουαζιερόπλοιων στην λιμνοθάλασσα. Η Έκθεση συγγράφηκε από τον οργανισμό Venice in Peril σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Cambridge και τη Βρετανική Επιτροπή για τη Διατήρηση της Βενετίας και δημοσιεύθηκε από το Cambridge University Press το 2009. (Venice in Peril 2009)

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας διανυκτερεύουν (Bertocchi και Visentin 2019) και ο συνωστισμός αυτός δυσχεραίνει την διεκπεραίωση των υποχρεώσεων και των δραστηριοτήτων του ντόπιου πληθυσμού. Συνακόλουθα, η εικόνα των τεράστιων αυτών «θαλάσσιων θέρετρων» όχι μόνο δεν συνάδει με την εικόνα της ιστορικής πόλης και συνιστά στοιχείο οπτικής ρύπανσης, αλλά ενέχει και κινδύνους συγκρούσεων δεδομένης της μικρής απόστασης από τα νησιά κατά την άφιξη στο λιμάνι της Marittima. Ορισμένη νομοθεσία έχει θεσπιστεί για την προστασία της λιμνοθάλασσας, όπως οι Ειδικοί Νόμοι για τη Βενετία (Special Law for Venice) το 1973 και το 1984 που προβλέπουν την αντικατάσταση των πετρελαιοφόρων από άλλα πλοία λιγότερο βαριάς εμπορικής κυκλοφορίας και την οικονομική ανάπτυξη των λιμενικών δραστηριοτήτων αντίστοιχα. Το 2007, η πρώτη εθελοντική συμφωνία της Γαλάζιας Σημαίας της Βενετίας (Venice Blue Flag) υπεγράφη από τις τοπικές αρχές και τις εταιρείες κρουαζιέρας αποσκοπώντας σε λιγότερο επεμβατικά πρότυπα αναφορικά με τη χρήση καυσίμων, η οποία εντατικοποιήθηκε το 2013 με τη Δεύτερη Γαλάζια Σημαία που αναγκάζει τις κρουαζιέρες να χρησιμοποιούν μόνο οικολογικά καύσιμα όταν βρίσκονται κοντά στην πόλη. Μία απαγόρευση το 2014, των κρουαζιερόπλοιων άνω των 40.000 τόνων που διέρχονται από τη λιμνοθάλασσα κοντά στην πόλη, ανατράπηκε τον Μάρτιο του ίδιου μήνα λόγω της σημαντικής συμβολής στην οικονομία που φέρνουν τα πλοία. (Asero και Skonieczny 2017) Ανεξάρτητα από τους νόμους που έχουν θεσπιστεί μέχρι τώρα, με 2,5 εκατομμύριους τουρίστες από κρουαζιερόπλοια κάθε χρόνο, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις παραμένουν σημαντικές.

Εικόνα 47: Σατυρικό κόμικ για τον κίνδυνο συγκρούσεων από τα κρουαζιερόπλοια Mandruzzato, Sebastiano. From shore to shore... A Venessia, Venice, 2019.

Εικόνα 48: Gianni Berengo Gardin, Venezia e leστη grandi navi. 4. Η περίπτωση του τουρισμού Βενετία Gianni Berengo Gardin-Courtesy Fondazione Forma per la Fotografia, 2013

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

4.4 Veniceland Ο Henry Lefebre (2000) παρουσιάζει το δικαίωμα στην πόλη ως την ελεύθερη και συνειδητή χρήση του αστικού χώρου από τους κατοίκους. Από μια μαρξιστική προοπτική ο Lefebre ισχυρίζεται πως αυτό το δικαίωμα στην πόλη καταπατείται από το επιχειρηματικό πνεύμα του καπιταλισμού που μετατρέπει την αξία χρήσης ενός τόπου σε ανταλλακτική αξία. Παρόμοια, ο Paul Virno περιέγραψε τον σύγχρονο φασισμό ως το νέο τρόπο με τον οποίο οι οικονομικές δυνάμεις καταλαμβάνουν και ενορχηστρώνουν το σύνολο των αστικών λειτουργιών και υποκειμενικοτήτων, προκειμένου να αναπαράγονται. (Aureli 2010) Η Βενετία φαίνεται να επιβεβαιώνει αυτή την αξιακή χωρική μετατόπιση του Lefebre, για την αναπαραγωγή οικονομικής δύναμης όπως την ορίζει ο Virno, προσφέροντας ένα ατελείωτο σύνολο από μέρη που έχουν εμπορευματοποιηθεί με σκοπό την τουριστική κατανάλωση και κατ’ επέκταση το κέρδος. Ο άλλοτε χώρος δημόσιας αλληλεπίδρασης και κοινωνικού διαλόγου, αποτελεί σήμερα μια σκηνή για κατανάλωση, οδηγώντας τον μόνιμο πληθυσμό σε φυγή και η κοινωνική ποιότητα της πόλης απομειώνεται σε μονοδιάστατη κουλτούρα τουρισμού.Η Βενετία κινδυνεύει να καταστεί μια πόλη-μουσείο, ένα θεματικό πάρκο με θέμα τον εαυτό του, όπου οι τουρίστες θα φωτογραφίζουν παγωμένες εικόνες μιας άλλης εποχής. Η πόλη υφίσταται αποσυμφόρηση της πραγματικότητας της από αστικές λειτουργίες και επανασυσκευάζεται σε μια φιλική προς το χρήστη και απλοποιημένη μορφή, ιδανική για μαζικό καταναλωτισμό (Zukin 1991) αλλά ισοπεδωτική ως προς τις υπηρεσίες ζωτικότητας. Είναι γεγονός πως από το 1987 όπου η Βενετία κατατάχθηκε στη Λίστα με τα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, δεν έχουν υπάρξει συνεπείς κινήσεις αποτροπής της καταστροφής της πόλης και ελέγχου του τουρισμού, με αποτέλεσμα το 2016 η Βενετία να μπει στη Λίστα με την Παγκόσμια Κληρονομιά σε Κίνδυνο (Worlds Heritage in Danger) (Asero και Skonieczny 2017) Ως ένδειξη διαμαρτυρίας σε αυτό το φαινόμενο της θεματοποίησης (Disneyfication) της Βενετίας, το 2010 πολίτες και μέλη της ομάδας Venessia.com παρέλασαν κατά μήκος του Grand Canal ντυμένοι σαν χαρακτήρες κινουμένων σχεδίων της Disney, κρατώντας αφίσες και πανό, και πωλούσαν στους τουρίστες εισιτήρια εισόδου στη «Veniceland». (Allsop 2011) Η βίωση του χώρου της Βενετίας κατά κόρον ως οπτική εμπειρία και η αδιαφορία για το κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο έχει οδηγήσει στην παγίωση της εικόνας της και την αναπαραγωγή της σε συσκευασμένα πακέτα σκηνοθετημένης εμπειρίας ανά τον κόσμο. Το πρώτο και εντυπωσιακότερο αντίγραφο της πόλης βρίσκεται στο Las Vegas και πρόκειται για το “The Venetian” Resort Hotel and Casino και ακολουθεί το «αδελφάκι» του στο Μακάο της Ασίας, “The Venetian Macao”. Πρόκειται για την επιτομή του μεταμοντέρνου αρχιτεκτονικού theming καθώς το ξενοδοχειακό συγκρότημα του Las Vegas συγκεντρώνει 36 ορόφους και περιλαμβάνει καζίνο και εσωτερικό εμπορικό κέντρο με πολυκαταστήματα, εστιατόρια και καφέ, όλα διαμορφωμένα σε ένα δομημένο περιβάλλον που αποτελεί πιστή προσομοίωση της Βενετίας. Η εξωτερική σύνθεση είναι σχεδιασμένη σαν βενετσιάνικο palazzo και το εσωτερικό συντελείται από περίπου 140.000 τετραγωνικά μέτρα αναπαραγόμενου / θεματικού χώρου με αντίγραφα ενετικών ορόσημων όπως το Ca’ d’Oro, το παλάτι των Δόγηδων, η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, η Γέφυρα των στεναγμών, η γέφυρα του Rialto, το Campanile του Αγίου Μάρκου και πλήθος άλλων αναρίθμητων αρχιτεκτονικών λεπτομερειών. (Belknap 2015) Τα καταστήματα και τα εστιατόρια του εμπορικού κέντρου τοποθετούνται δεξιά και αριστερά από το Canal Grande σε ένα θέαμα που περιλαμβάνει ακόμα και γόνδολες και γονδολιέρηδες, για να καταλήξει στην Πλατεία του Αγίου Μάρκου. Όλα αυτά, υπό το φως ενός τεχνητού καταγάλανου βενετσιάνικου ουρανού που ελέγχεται κατά τη διάρκεια της ημέρας με ηλεκτρονικούς αισθητήρες, δημιουργώντας την αίσθηση του «εξωτερικού» περιβάλλοντος μέσα στο εσωτερικό. Αυτή η κατασκευασμένη εμπειρία της ατμόσφαιρας θυμίζει σκηνικό χώρο της έβδομης τέχνης αφού οι δεύτεροι και τρίτοι όροφοι των καταστημάτων δεν είναι τίποτα άλλο παρά μεμονωμένες προσόψεις και μόνο το ισόγειο καταλαμβάνεται ως εσωτερικός χώρος των εμπορικών καταστημάτων. (Kaden 2010) Αξίζει να σημειωθεί πως η κατασκευή ολοκληρώθηκε σε μόλις 2 χρόνια (1997-1999) και χρειάστηκε ενδελεχής έρευνα στην πόλη της 92

4. Η περίπτωση του τουρισμού στη Βενετία

Εικόνα 49: Χάρτης της Veniceland

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας Βενετίας ώστε να καταγραφούν όσο το δυνατόν περισσότερες αλλά και πιστές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες που θα έδιναν την τελική «αυθεντική» αποτύπωση. Βασιζόμενοι στην ιδέα του Eco για την υπερ-πραγματικότητα (που αναλύθηκε στο Δεύτερο Κεφάλαιο), κατά την οποία το ψεύτικο φαίνεται πιο αληθινό από το πραγματικό, θα μπορούσαμε να πούμε πως κάτι τέτοιο ισχύει στην περίπτωση του Venetian, όπου ο «χρήστης» βιώνει μια εμπειρία της Βενετίας εξιδανικευμένη, χωρίς τα προβλήματα των πλημμυρών που δημιουργούνται από τη λιμνοθάλασσα, και χωρίς τον φόβο των «πορτοφολάδων» στη συνωστισμένη πραγματική πόλη, αλλά με την ηχητική υπόκρουση κλασσικής μουσικής και υπό το φως του γαλανού ουρανού που θυμίζει αναγεννησιακό πίνακα και συμβάλλει στην αίσθηση ρομαντισμού του μύθου της Βενετίας. Αλλά πόσο αυθεντική είναι αυτή η κατασκευασμένη εμπειρία τελικά; Με αυτό το ζήτημα ασχολούνται οι Diller, Scofidio και Renfro στην 11η Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2008, με την εγκατάσταση Chain City που αντιμετωπίζει τα αντίγραφα της Βενετίας ανά τον κόσμο, ως «υποκαταστήματα» μιας αλυσίδας ξενοδοχείων (“chain”). Μπορεί η πραγματικότητα να απειλεί την φυσική υπόσταση της πόλης, όμως η εικόνα και ο μύθος της παραμένουν αναλλοίωτα και μπορούν να αναπαραχθούν οπουδήποτε. Εξάλλου, στη μεταμοντέρνα εποχή η αυθεντικότητα και η γεωγραφία αποτελούν ξεπερασμένες έννοιες… (Diller Scofidio + Renfro 2008) «Παραρτήματα» της Βενετίας λειτουργούν σε Φλόριντα, Λας Βέγκας, Τόκυο, Κατάρ, Μακάο, και πρόσφατα στην Κίνα

4. Η περίπτωση του&τουρισμού Βενετία Εικόνα 50: The Venetian Resort Hotel Casino, Lasστη Vegas, 2019

ε π ι λε γ ό μ ε ν α

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

5|επιλεγόμενα

Σενάρια που άλλοτε άγγιζαν την επιστημονική φαντασία φαντάζουν τώρα πιο κοντινά από ποτέ. Η εικόνα μιας κοινωνίας που αγνόησε τα σημάδια κλιματικής αλλαγής, θεραπεύοντας τις υπερκαταναλωτικές της ανάγκες και ψάχνει διέξοδο στο απώτερο διάστημα, αφήνοντας πίσω έναν πλανήτη αθεράπευτο, μολυσμένο και χωρίς φυσικούς πόρους, χλωρίδα και πανίδα μοιάζει με δυστοπία , που όμως είναι πιο κοντά από όσο νομίζουμε. Στο πλαίσιο της κλιματικής απειλής και του καταναλωτισμού, η τελική συμβίωση της φύσης με το δομημένο αστικό περιβάλλον εδραιώνεται σε ενέργειες αστικών «ευθυνών» σε διάφορες κλίμακες, που θα πρέπει να αντιμετωπιστούν στο μέλλον. Το χρονοδιάγραμμα αυτών των ενεργειών είναι σημαντικό να καθορίζει τις νέες εποχές της εξέλιξης, επιβραδύνοντας την ταχύτητα της σημερινής κοινωνίας και ενσωματώνοντας την ανάγκη «διάσωσης» του φυσικού περιβάλλοντος. Μελετήσαμε τις μεθόδους σχεδιασμού βάσει της ανόδου της θαλάσσιας στάθμης και της αντίστοιχης υδάτινης διεπαφής. Η επέκταση στο νερό παρουσιάζεται ως ο πιο αποτελεσματικός και δημιουργικός τρόπος παρέμβασης και σχεδιασμού των παράκτιων ζωνών του μέλλοντος. Ωστόσο, κάθε παρέμβαση οφείλει να λάβει υπόψη την τουριστική δραστηριότητα, η οποία αναμένεται να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στις ενδεχόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αν αναλογιστούμε μεταξύ άλλων το ποσοστό εκπομπών αερίων λόγω των τουριστικών εναέριων μεταφορών. Αντίστροφα, τα στοιχεία υποδεικνύουν ότι οι αλλαγές στο κλίμα θα οδηγήσουν άμεσα σε μία σημαντική μείωση της παγκόσμιας τουριστικής ροής και βιομηχανίας με σοβαρές κοινωνικές επεκτάσεις, καθώς ο τουρισμός αποτελεί αναπόσπαστη ανάγκη των σύγχρονων πολιτών στο πλαίσιο του διαχωρισμού εργασίας και ελεύθερου χρόνου (όπως είδαμε στο Δεύτερο Κεφάλαιο). Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά την περίπτωση της Βενετίας, κάθε μέτρο ελέγχου του τουρισμού είναι απαραίτητο να υλοποιείται στο ευρύτερο πλαίσιο προστασίας του οικοσυστήματος της λιμνοθάλασσας και το αντίστροφο. Αν και οι πύλες του MOSE project λειτούργησαν αποτελεσματικά τις πρώτες φορές δεν επιτρέπεται ο εφησυχασμός των επιστημόνων καθώς αμφισβητείται η χρήση του προγράμματος στην επερχόμενη άνοδο των υδάτων και οι υλικές ζημιές στα αρχιτεκτονικά και πολιτιστικά στοιχεία παραμένουν επικίνδυνες. Παράλληλα, η μοναδική οικονομική δραστηριότητα και πηγή εσόδων για την πόλη είναι ο τουρισμός και ο ίδιος είναι που την καταστρέφει. «Εάν ο ετεροτοπικός χώρος είναι ο τόπος όπου οι ουτοπίες, χώροι χωρίς πραγματικό τόπο, υλοποιούνται, η Βενετία σήμερα είναι ένας καθρέπτης όπου αντανακλώνται μύθοι και κοινωνικές τελετουργίες: ο μύθος της μνήμης και η τελετουργία του τουρισμού.» (Μιτζάλης 2006) Αυτά τα δύο όσο ωφέλησαν την εικόνα της, άλλο τόσο έδρασαν καταστρεπτικά στην κοινωνική δομή της. Η μονοδιάστατη κουλτούρα τουρισμού και η επερχόμενη μουσειοποίηση και θεματοποίηση της Βενετίας καθιστούν αναγκαίο τον επαναπροσδιορισμό μιας συνολικής στρατηγικής που θα έχει ως στόχο τη διατήρηση της πολυπλοκότητας του τόπου σε όλα τα επίπεδα. Κρίνεται απαραίτητη η άμεση παρέμβαση από την Τοπική Αυτοδιοίκηση με ενέργειες ελέγχου της τουριστικής δραστηριότητας που θα διασφαλίζουν την προστασία και την επανενεργοποίηση των μέσων διαβίωσης και την τοπικής αγοράς εργασίας έναντι των εταιρικών συμφερόντων και του τουριστικού βρόγχου κατανάλωσης. Επιτακτική είναι η συντήρηση ερειπωμένων και αχρησιμοποίητων δημοσίων κτηρίων και η εσωτερική ανακατασκευή τους με σκοπό την κατοίκηση σε αυτά, ευάλωτων κοινωνικών ομάδων του πληθυσμού. Επίσης η κατασκευαστική αναβάθμιση των ισογείων που είναι εκτεθειμένα σε περιοδικές πλημμύρες και παραμένουν αχρησιμοποίητα θα μπορούσε να συνδράμει στη διάθεση οικιστικών μονάδων για τον ντόπιο πληθυσμό. Είναι σημαντικό η διατήρηση των οικιστικών δομών να συνδυάζεται πάντα με ευρύτερη κοινωνικοοικονομική σταθερότητα, ώστε η Βενετία να παραμείνει ζωντανή πόλη, αλλιώς ελλοχεύει ο κίνδυνος μετατροπής της σε μουσείο λόγω της μείωσης του πληθυσμού, πολύ πριν την εμφάνιση των περιβαλλοντικών συνεπειών της κλιματικής αλλαγής. 98

5. Επιλεγόμενα

Βι βλιο γραφία

101

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

βιβλιογραφία Βιβλία 1. Asero, V., και S. Skonieczny. «Cruise Tourism and Sustainability in the Mediterranean. Destination Venice.» Στο Mobilities, Tourism and Travel Behavior - Contexts and Boundaries, του/της L. Butowski. IntechOpen, 2017. 2. Baudrillard, J. «The Precession of Simulacra.» Στο Simulations, του/της J. Baudrillard, 116,122,103. New York: Semiotext(e)- Columbia University, 1983. 3. —. Η έκσταση της επικοινωνίας. Μετάφραση: Β. Αθανασόπουλος. Αθήνα: ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, 1991. 4. Becken, S., και J. Hay. Tourism and Climate Change: Risks and Opportunities. UK: Channel View Publications, 2007. 5. Benjamin, W. Δοκίμια για την τέχνη: Το έργο τέχνης στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγημότητάς του. Μετάφραση: Δ. Κουρτόβικ. Αθήνα: Καλβος, 1978. 6. Bergdoll, B., M. Oppenheimer, και G. Nordenson. Rising Currents: Projects for New York’s Waterfront Paperback. New York: MoMa, 2011. 7. Boorstin, D.J. The Image, or What Happened to the American Dream. New York: Atheneum, 1962. 8. —. The Image: A Guide to Pseudo-Events in America. New York: Harper & Row, 1964. 9. Braudel, F. «ΒΕΝΕΤΙΑ - ΤΟΥ ΦΕΡΝΑΝΤ ΜΠΡΩΝΤΕΛ.» Στο Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ (ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΤΟΜΟΣ), του/της F. Braudel, 146-152. Αθήνα: ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, 1990. 10. Camuffo, D., C. Bertolin , και P. Schenal . «The impact of seawater on indoor monuments.» PROCEEDINGS OF THE SECOND INTERNATIONAL CONGRESS ON SCIENCE AND TECHNOLOGY FOR THE CONSERVATION OF CULTURAL HERITAGE: Science, Technology and Cultural Heritage. Sevilla, Spain: Taylor & Francis Group, 2014. 14-15. 11. Camuffo, D., και G. Sturaro. «Venice in the context of European scale climate changes with special reference to the ‘Acqua Alta’ phenomenon.» Στο Scientific Research and Safeguarding of Venice. CORILA Research Program, του/της P. Campostrini και D. Camuffo. Venice: IVSLA, 2001. 12. Carrera, F. «City knowledge as key to understanding the relation between waters and stones in Venice.» Στο Flooding and Environmental Challenges for Venice and Its Lagoon: State of knowledge , του/της C.A. Fletcher και T. Spencer, 219-236. Cambridge University Press, 2005. 13. Ceccato, F., P. Simonini , και A. Lionello. «Long-term mechanical behavior of wooden pile foundation in Venice.» Στο Geotechnical Engineering for the Preservation of Monuments and Historic Sites, μοντάζ: E. Bilotta, A. Flora, S. Lirer και C. Viggiani, 249-256. London: CRC Press, Taylor & Francis Group, 2013. 14. Da Mosto, J. «Chapter 2: Venice on the mainland.» Στο The Venice Report: Demography, Tourism, Financing and Change of Use of Buildings, του/της J. Da Mosto, και συν., 22-29. Cambridge University Press, 2009. 15. Davis, R. C., και G. R. Marvin. Venice, the Tourist Maze: A Cultural Critique of the World’s Most Touristed City. Berkeley and Los Angeles, California : University of California Press , 2004. 16. Debord, Guy. «Ο Ολοκληρωμένος Διαχωρισμός.» Στο Καταστασιακή Διεθνης: Το ξεπέρασμα της τέχνης, του/της Guy Debord, μετάφραση: Γ. Ιωαννίδης, 366-375. Αθήνα: ύψιλον/ βιβλία, 1999. 17. Diller, E., και R. Scofidio. «Homebodies on Vacation.» Στο Flesh: Architectural Probes, του/της E. Diller και R. Scofidio, 221-226. Princeton Architectural Press, 1996.

102

Βιβλιογραφία

18. Fassina, V., R. Arbizzani, A. Naccari, και M. Favaro. «Brick Masonry of the Crypt of San Marco Basilica: Evaluation of On-site Desalination Experiments and Laboratory Consolidation Treatments.» Στο Conservation of Historic Brick Structures, του/της N.S. Baer, S. Fitz και R.A. Livingston, 407-426. London: Taylor & Francis Ltd, 1998. 19. Fletcher, C., και J. Da Mosto. The Science of Saving Venice. Turin, Italy: Umberto Allemandi e C., 2004. 20. France, R.L. «Acqua Alta: Venice, the New Atlantis? .» Στο HANDBOOK of REGENERATIVE LANDSCAPE DESIGN. Taylor & Francis Group, CRC Press, 2008. 21. Goffman, E. The Presentation of Self in Everday Life. Harmondsworth: Penguin, 1959. 22. Graham, B., G.J. Ashworth, και J.E. Tunbridge. «The uses and abuses of heritage.» Στο Enterprise & Heritage, του/της J. Corner και S. Harvey. London: Routledge, 2004. 23. Guba, E.G. The paradigm dialog. Newbury Park, CA.: Sage Publications, 1990. 24. Hewison, R. Britain in a Climate of Decline . London: Methuen London, 1987. 25. Hunnewell, N., J. Reese, R. Vautrin, D. Skweirczynski, F. Carrera, και D. Gibson. Cruise Ships: Influencing the City of Venice. Worcester: Worcester Polytechnic Institute: Venice Project Center, 2010. 26. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). «Chapter 4: Sea Level Rise and Implications for LowLying Islands, Coasts and Communities.» Στο The Ocean and Cryosphere in a Changing Climate. Geneva: IPCC, 2019. 27. Jameson, F. Το Μεταμοντέρνο, ή η πολιτισμική λογική του Ύστερου Καπιταλισμού. Μετάφραση: Γ. Βάρσος. Αθήνα: ΝΕΦΕΛΗ, 1999. 28. Koolhaas, R. ‘The Generic City’, S, M , L , XL. Μετάφραση: Γ. Αίσωπος. Rotterdam: 010 Publishers, 1995. 29. Lefebre, H. «Right to the city.» Στο Writings on Cities, του/της H Lefebre, μοντάζ: E. Kofman και E. Lebas, μετάφραση: E. Kofman και E. Lebas, 63-183. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 2000. 30. Lofgren, O. On Holiday: A History of Vacationing. California: University of California Press, 1999. 31. Lumley, R. «The debate on heritage reviewed.» Στο Heritage, Museums and Galleries: An Introductory Reader, του/της G. Corsane, 15-26. London: Routledge, 2004. 32. MacCannel, Dean. Ο Τουρίστας: Ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας. Μετάφραση: Ε. Θεοδωροπούλου. Αθήνα: Επιστημονικές Εκδόσεις ΠΑΡΙΣΙΑΝΟΥ, 2013. 33. Madden, T. «War, Water and Tourists: Venice in the Twentieth Century and beyond.» Στο Venice: A New History, του/της T. Madden. N.Y.: Penguin Books, 2013. 34. Minoia, Paola. «Venice reshaped? Tourism gentrification and sense of place.» Στο Tourism in the City -Towards an integrative agenda on urban tourism., του/της N. Bellini και C. Pasquinelli , 261-274. Heidelberg: Springer, 2017. 35. Mishan, E. J. The Costs of Economic Growth. London: Weidenfeld and Nicolson, 1993. 36. National Geographic. Εγκυκλοπαίδεια του Περιβάλλοντος-Κλιματική Αλλαγή. Αθήνα: ΣΕΛΕΝΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε., 2013. 37. NRC, National Research Council. Clean Ships, Clean Ports, Clean Oceans: Controlling Garbage and Plastic Wastes at Sea. Washington: National Academy Press, 1995. 103

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας 38. Prost, Gary L., και B. Prost. «Subsidence, Sinkholes, and Expanding Soils.» Στο The Geology Companion: Essentials for Understanding the Earth, 295-300. CRC Press, Taylor & Francis Group, 2017. 39. Robins, K. «Tradition and Translation: national culture in its global context.» Στο Enterprise & Heritage, του/της J. Corner και S. Harvey. London: Routledge, 1991. 40. Ruskin, John . The Stones of Venice, Volume 1: The Foundations. London: Smith, Elder & Co, 1851. 41. Sfriso, A. «The lagoon of Venice.» Στο Flora and Vegetation of the Italian Transitional Water Systems, του/ της Petrocelli A., G. Izzo, Sfriso Α. Cecere E., 17-80. Venice: CORILA, 2009. 42. Shields, Rob. Places on the Margin: Alternative geographies of modernity. London: Routledge, 1991. 43. Sigovini M., Bandelj V., Bernardi F., Camatti E., Ciavatta S., Cossarini G., Facca C., Franzoi P., Libralato S., Canu D., Pastres R., Pranovi F., Raicevich S., Socal G., Sfriso A., Tagliapietra D., Torricelli P. «Response of the Venice Lagoon Ecosystem to Natural and Anthropogenic Pressures over the Last 50 Years.» Στο Coastal Lagoons: Critical Habitats of Environmental Change, του/της H. W. Paerl M. J. Kennish, 483-511. New York: CRC Press, Taylor & Francis Group, 2010. 44. Simmel, G. Πόλη και Ψυχή. Μετάφραση: Γ. Λυκιαρδόπουλος. ΕΡΑΣΜΟΣ, 2009. 45. Sunlu, U. «Environmental impacts of tourism.» Στο Localresources and global trades: Environments and agriculture in the Mediterranean region, του/της D. Camarda και L. Grassini , 263-270. Bari: CIHEAM, 2003. 46. Urbain, Jean-Didier. At the Beach. U.S.A.: University Of Minnesota Press, 2003. 47. Urry, J. CONSUMING PLACES. London: Routledge, Taylor & Francis Group , 1995. 48. Urry, J. «The Consumption of Tourism.» Στο Consuming Places, του/της J. Urry, 129-140. London: Routledge, Taylor & Francis Group , 1995. 49. Urry, J., και J. Larsen . «Theories: The importance of Tourism.» Στο The Tourist Gaze 3.0, του/της J. Urry και J. Larsen, 1-23. London: SAGE Publications Ltd , 2011. 50. Urry, J., και J. Larsen. The Tourist Gaze 3.0. London: SAGE Publications Ltd , 2011. 51. Venturi, R., D. Scott Brown, και S. lzenour. Learning from Las Vegas: The Forgotten Symbolism of Architectural form. London: The MIT Press , 1977. 52. Vio, E. «St Marks Basilica as a case study in flooding issues for historical Venice.» Στο Flooding and Environmental Challenges for Venice and Its Lagoon: State of Knowledge, του/της C. A. Fletcher και T. Spencer, 175-180. Cambridge University Press, 2005. 53. Zukin, S. Landscapes of Power: From Detroit to Disney World. Berkeley: University of California Press, 1991. 54. Ανδρόνικος, Μανόλης. «Τουριστικά.» Στο Παιδεία ή Υπνοπαιδεία;, του/της Μανόλης Ανδρόνικος. Αθήνα: Ίκαρος, 1976. 55. Αργυρίου, Α., και Μ. Γιαννούλη. Ενεργειακή & Περιβαλλοντική Φυσική. Πανεπιστημιακές εκδόσεις αράκυνθος, 2008. 56. Βιτρούβιος. «Βιβλίο Δεύτερο, Η δομική ξυλεία, παρ. 10.» Στο ΠΕΡΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Ι-V ΒΙΒΛΙΑ, του/της Βιτρούβιος, μετάφραση: Π. Λέφας. Αθήνα: ΠΛΕΘΡΟΝ, 1997 57. Κορομπίλη, Σ., και Α. Τόγια. «Θεωρίες Μάθησης.» Στο Πληροφοριακός γραμματισμός. [ηλεκτρ. βιβλ.], του/ της Σ. Κορομπίλη και Α. Τόγια, Κεφ.4. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, 2015.

104

Βιβλιογραφία 58. Παυλίδης, Σ. «Ο άνθρωπος στα όρια του γεωλογικού χρόνου.» Στο Γεωσύστημα “ΓΑΙΑ”: Κατανοώντας τη δομή και λειτουργία του πλανήτη μας, του/της Παυλίδης Σ. Χατζηπέτρος Α., 99-103. LIBERAL BOOKS, 2018. 59. Χατζημπίρος, Κ. Οικολογία. Οικοσυστήματα και Προστασία του Περιβάλλοντος, Γ΄ Έκδοση. Αθήνα: Συμμετρία, 2007.

Άρθρα 1. Aureli, Pier Vittorio. «Recontextualizing Tafuri’s Critique Of Ideology .» Log 18, 2010: 89-100. 2. Bertocchi, D., και F. Visentin . «“The Overwhelmed City”: Physical and Social Over-Capacities of Global Tourism in Venice.» Sustainability 11 (24), 2019. 3. Bock, Υ., S. Wdowinski, A. Ferretti, F. Novali, και A. Fumagalli. «Recent subsidence of the Venice Lagoon from continuous GPS and interferometric synthetic aperture radar.» Geochemistry Geophysics Geosystems 13(3) (AGU, Geochemical Society), 2012. 4. Braga, Federica, Gian Marco Scarpa, Vittorio Ernesto Brando, Giorgia Manfè, και Luca Zaggia. «COVID-19 lockdown measures reveal human impact on water transparency in the Venice Lagoon.» Science of The Total Environment 736, 2020. 5. Brambati Α., Carbognin L., Quaia T., Teatini P., Tosi L. «The Lagoon of Venice: Geological setting, evolution and land subsidence.» Episodes 26 (3), September 2003: 264-268. 6. Brommelle, N.S. «THE RESTORATION OF DAMAGED ART TREASURES IN FLORENCE AND VENICE.» Journal of the Royal Society of Arts 118 (5165), 1970: 260-269. 7. Bruner, E. «Abraham Lincoln as Authentic Reproduction: A Critique of Postmodernism.» American Anthropologist 96 (2), June 1994: 397-415. 8. Bruner, J. «The Narrative Construction of Reality.» Critical Inquiry 18 (1), Autumn 1991: 1-21. 9. Burns, K. «Topographies of Tourism: “Documentary” Photography and “The Stones of Venice”.» Assemblage 32 (The MIT Press), 1997: 22-44. 10. Camuffo, D. «Canaletto’s paintings open a new window on the relative sea-level rise in Venice.» Journal of Cultural Heritage 2 (4), 2001: 277-281. 11. Camuffo, D., C. Bertolin, και P. Schenal. «A novel proxy and the sea level rise in Venice, Italy, from 1350 to 2014.» Climatic Change 143 (3), July 2017: 1-14. 12. Carbognin, L., P. Teatini, A. Tomasin, και L. Tosi. «Global change and relative sea level rise at Venice: what impact in term of flooding.» Climate Dynamics 35, November 2010: 1039–1047. 13. Carbognin, L., P. Teatini, και L. Tosi. «The impact of relative sea level rise on the Northern Adriatic Sea coast, Italy.» Management of Natural Resources, Sustainable Development and Ecological Hazards II (127). WIT Press, 2009. 137 - 148. 14. Carbognin, L., P. Teatini, και L. Tosi. «Eustacy and land subsidence in the Venice Lagoon at the beginning of the new millennium.» Journal of Marine Systems 51 (1-4), 2004: 345-353. 15. Carbognin, L., και P. Gatto. «The Lagoon of Venice: natural environmental trend and man-induced modification.» Hydrological Sciences Journal 26 (4), 1981: 379-391. 16. Caric, H., και P. Mackelworth. «Cruise tourism environmental impacts – The perspective from the Adriatic Sea.» Ocean & Coastal Management 102, December 2014: 350-363. 105

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας 17. Cohen, E. «Authenticity and Commoditization in Tourism.» Annals of Tourism Research 15, 1988: 371-386. 18. Day Jr, J. W., J. Rybczyk, F. Scarton, A. Rismondo, D. Are, και G. Cecconi. «Soil Accretionary Dynamics, SeaLevel Rise and the Survival of Wetlands in Venice Lagoon: A Field and Modelling Approach.» Estuarine, Coastal and Shelf Science 49 (5), 1999: 607-628. 19. Falchi, L., D. Slanzi, E. Balliana, G. Driussi, και E. Zendri. «Rising damp in historical buildings: A Venetian perspective.» Building and Environment 131, March 2018: 117-127. 20. Fontes de Meira, L., και W. Phillips. «An economic analysis of flooding in the Caribbean: the case of Jamaica and Trinidad and Tobago.» Studies and Perspectives series-ECLAC subregional headquarters for the Caribbean, No. 78, 2019. 21. Foraboschi, P., και A. Vanin. «Experimental investigation on bricks from historical Venetian buildings subjected to moisture and salt crystallization.» Engineering Failure Analysis 45, 2014: 185-203. 22. Good, R. «Tourist Commodification of Residential Vernacular Architecture in Venice: Livability and Conservation in an Historic District .» Traditional Dwellings and Settlements Review 17 (1), 2005: 65-74. 23. Graburn, Ν., M. Gravari-Barbas, και Jean-François Staszak. «Simulacra, architecture, tourism and the Uncanny.» Journal of Tourism and Cultural Change 17 (1), 2019: 1-12,. 24. Gugliuzzo, Ε. «The “Serenissima” at hazard: the Historical Phenomenon of Acqua Alta in Venice.» Humanities 6 (12), December 2017: 31-43. 25. Hall, M. «Trends in ocean and coastal tourism: the end of the last frontier?» Ocean & Coastal Management 44, 2001: 601-618. 26. Hill, K., και J. Barnett. «Design for Rising Sea Levels.» Harvard Design Magazine: Open Mike 27, Fall/ Winter 2007. 27. Holzer, T., και A. Johnson. «Land Subsidence Caused by Ground Water Withdrawal in Urban Areas.» GeoJournal 11 (3) (Springer), 1985: 245-255. 28. Horvath, D.B., και B. Domokos. «A New Era for Urban Tourism? The Case of Venice, Italy.» Almatourism - Journal of Tourism, Culture and Territorial Development 9 (17), 2018: 13-32. 29. Hossen, Ν., και Η. Kabir. «Impacts of flood and its possible solution in Bangladesh.» Disaster Advances 12 (10), October 2019: 48-57. 30. Klaassen, R. «Wooden foundation piles and its underestimated relevance for cultural heritage.» Journal of Cultural Heritage 13(3), September 2012: 123-128. 31. Koeck, R., και G. Warnaby. «Outdoor advertising in urban context: spatiality, temporality and individuality.» Journal of Marketing Management, 30:13-14, 2014: 1402-1422. 32. Macchioni, N., B. Pizzo, και C. Capretti. «An investigation into preservation of wood from Venice foundations.» Construction and Building Materials 111, 2016: 652-661. 33. Munaretto, S., P. Vellinga, και H. Tobi. «Flood Protection in Veniceunder Conditions of Sea-Level Rise: An Analysis of Institutional and Technical Measures.» CoastalManagement 40 (4), 2012: 355-380. 34. Murray, G. «Constructing Paradise: The Impacts of Big Tourism in the Mexican Coastal Zone.» Coastal Management 35 (2), March 2007: 339-355. 35. Penning-Rowsell, Ε., J. Gardiner, και P. Winchester. «New Approaches to Sustainable Hazard Management for Venice.» The Geographical Journal 164 (1) ( The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers)), 1998: 1-18. 106

Βιβλιογραφία 36. Pirazzoli, Paolo Antonio, και Georg Umgiesser. «The Projected “MOSE” Barriers Against Flooding inVenice (Italy) and the Expected Global Sea-level Rise.» Journal of Marine Environmental Engineering 8 (Old City Publishing, Inc.), 2006: 000-000. 37. Ravera, O. «The Lagoon of Venice : the result of both natural factors and human influence.» J. Limnol 59 (1), 2000: 19-30. 38. Sharratt, B. «Communications and image studies: notes after Raymond Williams.» Comparative Criticism 11, 1989: 29-50. 39. Sternberg, E. «The Iconography of the Tourism Experience.» Annals of Tourism Research 24 (4), October 1997: 951-969. 40. Tosi, L., L. Carbognin, P. Teatini, T. Strozzi, και U. Wegmuller. «Evidence of the present relative land stability of Venice, Italy, from land, sea, and space observations.» GEOPHYSICAL RESEARCH LETTERS 29 (12), June 2002: 3-1-3-4. 41. Trincardi, F., και συν. «The 1966 flooding of Venice: What time taught us for the future.» Oceanography 29 (4), November 2016. 42. Wang, N. «RETHINKING AUTHENTICITY INTOURISM EXPERIENCE.» Annals of Tourism Research 26 (2), 1999: 349-370. 43. Wood, R. «CARIBBEAN CRUISE TOURISM: Globalization at Sea.» Annals of Tourism Research 27 (2), 2000: 345-370. 44. Αίσωπος, Γ. ««Η Έκλειψη του δημόσιου χώρου».» Futura, the mind setting magazine (5), Χειμώνας 1998: 43-44. 45. Μέττος, Α., και Α. Κουτσουβέλη. «Περιβάλλον: παγετώδη και περιπαγετώδη φαινόμενα και οι μεταβολές της θαλάσσιας στάθμης κατά το τεταρτογενές.» ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ 58, Μάρτιος 1996: 33-37. 46. Ναυτικά Χρονικά. Ο αρκτικός πάγος λιώνει επιδεινώνοντας την «υγεία» του πλανήτη. 30 Αύγουστος 2016.

Ερευνητικές και Διπλωματικές Εργασίες 1. Bossalini, D., B. Gardner, T. Mathews, και M. Wills. Canals, Bridges and Urban Maintenance. Διπλωματική Εργασία, Faculty ofWorcester Polytechnic Institute, 2013. 2. Fausto, F. Remembering Venice: Cultural Issues for Heritage Survival. Research Thesis, Siena: University of Siena, 2019. 3. Kaden, Justin. Architectural Collages: Urban images in Las Vegas hotels/ casinos and their production of place. Ερευνητικη Εργασία, Missouri, Columbia: University of Missouri-Columbia, 2010. 4. Roloff, J. Venice Substructure Complex. Research/Studies/Concepts/Antecedents, Venice, Italy: Sabbatical/Residency Emily Harvey Foundation, 2016. 5. Stach, C. LIFE IN MODERN VENICE: THE EFFECTS OF TOURISM ON THE VENETIAN MIDDLE CLASS. Research Thesis, Winston-Salem, North Carolina: Wake Forest University- School of Arts and Sciences, 2011. 6. Καπρούλια, Χ. Η Κατοίκηση του Νερού. Ερευνητική Εργασία, Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2017. 7. Σούτης, Α. Φυσικές καταστροφές και UNESCO: Η περίπτωση της πόλης της Βενετίας. Διπλωματική Εργασία, Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2017. 107

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας 8. Σταυροπούλου, Ε. Κλιματική Αλλαγή, Άνοδος Στάθμης Υδάτων και Επανασχεδιασμός Πόλεων. Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2017. Χατζηκώστας, Α., και Γ. Σδούγκας. Το πρωτόκολλο του Κιότο και η εφαρμογή του στην Ελλάδα. Διπλωματική Εργασία, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Κρήτης, 2013.

Πρακτικά διασκέψεων και συνεδρίων 1. Brumana, R., C. Monti, G. Monti, και E. Vio. «Laser Scanner Integrated by Photogrammetry for Reverse Engineering to Support Architectural Site and Restoration of the Mosaic Floor inside St. Mark’s Basilica in Venice.» Proceedings CIPA 2005 XX International Symposium : international cooperation to save the world’s cultural heritage. Torino, Italy: ACTA Conferences and Events, 2005. 2. Carbognin L., Marabini F, Tosi L. «Land subsidence and degradation of the Venice littoral zone, Italy.» Proceedings of the Fifth International Symposium on Land Subsidence. The Hague: IAHS Publ. no. 234, 1995. 391-402. 3. Carbognin, L., και P. Gatto. «An overview of the subsidence in Venice.» Στο Land Subsidence (Proceedings of the Third International Symposium on Land Subsidence), του/της Laura Carbognin & L. Ubertini A. I. Johnson, 321 - 328. Venice: IAHS publication 151, 1986. 4. Cecconi, Giovanni. «MOSE PROJECT: STATE-OF-THE-ART AND FUTURE DEVELOPMENT.» Third Mediterranean Days of Coastal and Harbour Engineering. Marseille: Consorzio Venezia Nuova, 2013. 4. 5. Copeland, C. Cruise Ship Pollution: Background, Laws, Regulations, and Key Issues. Report for Congress. Prepared for Members and Committees of Congress, USA: Congressional Research Service, CRS, 2008. 6. IPCC. «Vulnerability to climate change: Human infrastructure.» Στο Second Assessment Report: Climate Change, του/της IPCC, 34. Geneva, 1995. 7. Μερτζάνης Α., Marabini F. «THE LAGOON OF VENICE: ∆ιαχρονική εξέλιξη των υδρογεωμορφολικών διεργασιών στα υδατορέμματα και τη λιμνοθάλασσα της Βενετίας (Ιταλία) .» Πρακτικά 10ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου. Θεσ/νίκη: ∆ελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας τοµ. XXXVI, 2004. 1093-1102.

Διαδικτυακές πηγές 1. Adeyemi, Κ.; Copeland, R.; Omodele, S.; Onisiforou, C.; Strijland, B.; Velasco, M.;. www.nleworks.com. 2012. https://www.nleworks.com/case/lagos-water-communities-project/ (πρόσβαση Μάιος 20, 2020). 2. Allsop, Laura. «CNN.» 9 June 2011. http://edition.cnn.com/2011/WORLD/europe/06/09/venice.under. threat/index.html (πρόσβαση Οκτώβριος 17, 2020). 3. Belknap, Christopher. Christopher Hyde Belknap: Design Earth Synergy. 2015. https://designearthsynergy. com/?page_id=404 (πρόσβαση Οκτώβριος 17, 2020). 4. Citta di Venezia. Citta di Venezia. 2020. https://www.comune.venezia.it/it/content/le-acque-alte-eccezionali (πρόσβαση April 11, 2020). 5. Deltawerken. 2004. www.deltawerken.com (πρόσβαση 2 25, 2020). 6. Diller Scofidio + Renfro. dsrny.com. 2008. https://dsrny.com/project/chain-city (πρόσβαση Οκτώβριος 16, 2020). 7. Gronewold, N. «Architects Plan ‘Amphibious Landscape’ for New York City.» The New York Times, 2010. 108

Βιβλιογραφία 8. Hardt, Μ., και S. Micelli. «open course on “Venice and Globalization”.» Duke University, Venice International University, 16 November 2006. 9. Historic Hotels Worldwide. Historic Hotels Worldwide. 2007. https://www.historichotels.org/hotelsresorts/hilton-molino-stucky-venice/history.php (πρόσβαση Ιούνιος 29, 2020). 10. IPCC. environmentgr.wordpress. 2007. https://environmentgr.wordpress.com (πρόσβαση Φεβρουάριος 16, 2020). 11. LTL architects. LTLarchitects. March –October 2010. http://ltlarchitects.com/water-proving-ground (πρόσβαση Ιούνιος 17, 2020). 12. Masters, Jeff. Scientific American. 14 November 2019. https://blogs.scientificamerican.com/eye-of-thestorm/venice-has-its-worst-flood-in-53-years/ (πρόσβαση April 14, 2020). 13. Nuova, Concessionario Consorzio Venezia. MOSE. χ.χ. https://www.mosevenezia.eu/project/?lang=en (πρόσβαση 10 11, 2020). 14. OECD. www.oecd.org. 2020. https://www.oecd.org/cfe/tourism/2020-Tourism-Brochure.pdf (πρόσβαση June 22, 2020). 15. O’Neill, Meaghan. Architectural Digest. 19 November 2019. https://www.architecturaldigest.com/story/ venice-flood-implications (πρόσβαση April 14, 2020). 16. Prasad, N., F. Ranghieri, F. Shah, Z. Trohanis , E. Κessler, και R. Sinha. Climate Resilient Cities. A Primer on Reducing Vulnerabilities to Disasters. Washington: The World Bank, 2009. 17. Statista Research Department. statista. 4 February 2020. https://www.statista.com/statistics/1070465/ number-of-high-tide-events-venice-italy-by-water-level/ (πρόσβαση April 11, 2020). 18. Tim Spears- designboom. MOSE flood barrier protects venice - see how it works. 5 10 2020. 19. Venice in Peril. Venice in Peril. 2009. https://www.veniceinperil.org/projects/the-venice-report-project (πρόσβαση July 1, 2020). 20. Walsh, Niall Patrick. ArchDaily. 19 November 2019. https://www.archdaily.com/928594/why-does-veniceflood-and-what-is-being-done-about-it (πρόσβαση April 13, 2020). 21. Βαλαβανίδης, Θ., και Κ. Ευσταθίου. «Η χημική ένωση του μήνα- Διοξείδιο του Άνθρακα.» 2014. http://195.134.76.37/chemicals/chem_carbondioxide.htm (πρόσβαση Φεβρουάριος 20, 2020). 22. Ευρωπαϊκή Επιτροπή. ec.europa.eu. 2017. https://ec.europa.eu/clima/change/causes_el (πρόσβαση Φεβρουάριος 18, 2020). 23. Μιτζάλης, Νικόλας. «greek architects.» 14 Δεκέμβριος 2006. https://www.greekarchitects.gr/site_parts/ articles/print.php?article=797&language=gr (πρόσβαση Οκτώβριος 19, 2020). 24. Μοροπούλου, Α. «ntua Academic open courses.» 2007-2013. https://ocw.aoc.ntua.gr/modules/document/ file.php/ARCH101/1224_4%20Water%20-%20Rising%20Damp.pdf (πρόσβαση April 13, 2020). 25. Παπανικολάου, Μ., Δ. Παπανικολάου, και Ε. Βασιλάκης. «ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΗΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΚΤΕΣ.» 2-10. Αθήνα: ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ: Ευρωσύστημα, 2011. 26. Σταμάτης, Γ. Υφαλμύρωση Παράκτιων Υδροφορέων και Κλιματική Αλλαγή. Ειδικές και Γενικές Επιπτώσεις. Αθήνα: Bank of Greece, 2012.

109

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

Οπτικοακουστικό υλικό 1. Beka & Lemoine’s latest film shows Venice’s worst flood in half a century. dezeen. Directed by Beka & Lemoine. 2019. 2. Venice Backstage. How does Venice work? Σκηνοθεσία: Nicola Scibilia. Παραγωγή: Insula spa. 2011. 3. MegaStructures: Ultimate Vegas Casino. National Geographic Chanel. Produced by National Geographic. 2015.

Πηγές Εικόνων

110

•

Εικόνα 1: Sea Storm (https://www.flickr.com/photos/vic_206/12938274904/sizes/l)

•

Εικόνα 2: Ο παγετώνας της Γροιλανδίας έλιωσε σε επίπεδα ρεκόρ κατά τη διάρκεια του 2019. Woods Hole Oceanographic Institution: Matt Osman, (https://osmanclimate.com/photos)

•

Εικόνα 3: Lance Letscher - The Flood, 2019 (https://conduitgallery.com/artists/lance-letscher)

•

Εικόνα 4: Αστική Θερμονησίδα, Διάγραμμα της συγγραφέως

•

Εικόνα 5: MFS I - Makoko Floating School, Lagos, Nigeria, 2012, (NLΕ Works: http://www.nleworks. com/case/makoko-floating-school/)

•

Εικόνα 6: Διάγραμμα του πλωτού σχολέιου, 2012, (NLΕ Works: http://www.nleworks.com/case/makoko-floating-school/ )

•

Εικόνα 7: Διάγραμμα του πλωτού σχολέιου, 2012, (NLΕ Works: http://www.nleworks.com/case/makoko-floating-school/ )

•

Εικόνα 8: Eastern Scheldt Storm Surge Barrier (https://www.holland.com/global/tourism/destinations/ provinces/zeeland/delta-works.htm )

•

Εικόνα 9: Eastern Scheldt Storm Surge Barrier (https://www.holland.com/global/tourism/destinations/ provinces/zeeland/delta-works.htm )

•

Εικόνα 10: LTL architects, Water Proving Ground in the Rising Currents Exhibit, 2010 (http://ltlarchitects. com/water-proving-ground )

•

Εικόνα 11: LTL architects, Water Lodge, Water Proving Ground Project, Liberty State Park, NJ (Aerial perspective), 2010 (https://www.moma.org/collection/works/167578)

•

Εικόνα 12: Παγκόσμιος Πολιτικός Χάρτης (https://www.mapsinternational.com/pub/media/catalog/product/cache/4d506f310d873d4f29c897e0076bed55/w/o/world-wall-map-political-black-white_wm01642. jpg)

•

Εικόνα 13: Reiser. “Οι πλούσιοι και οι φτωχοί.” στο “Ο Μπαμπάς μου” του Reiser. Αθήνα: Ars Longa, 1966

•

Εικόνα 14: Ιστορική Αναδρομή Τουρισμού, Διάγραμμα της συγγραφέως

•

Εικόνα 15: Αναπαραγωγή από τα μέσα επικοινωνίας εικόνων-συμβόλων. Διάγραμμα της συγγραφέως.

•

Εικόνα 16: Μηχανές κολύμβησης του 19ου αι. (https://www.vintag.es/2015/04/on-beach-of-summbercollection.html)

•

Βιβλιογραφία

•

Εικόνα 18: Gray Malin, Bondi Beach (Vertical), A la Plage series (https://www.graymalin.com/ photography/bondi-beach-vertical.html)

•

Εικόνα 19: The beach (before - after), Σκίτσο της συγγραφέως

•

Εικόνα 20: Μαζική παραγωγή κληρονομιάς με στόχο τη δημιουργία πολιτιστικών ταυτοτήτων. Σχέδιο της συγγραφέως

•

Εικόνα 21: Αντικειμενική, κονστρουκτιβιστική και μεταμοντέρνα προσέγγιση αυθεντικότητας, Σκίτσο - κολάζ της συγγραφέως

•

Εικόνα 22: Times Square, New York City ( https://wallpaperaccess.com/times-square-new-york-city )

•

Εικόνα 23: Flooded Venice. Matteo Colombo (https://www.matteocolombo.com/-/galleries/venice-italy/-/ medias/b08aa001-df57-4cdb-9f8f-3bd34fb1382a-st-marks-square-flooded-by-acqua-alta-venice-italy)

•

Εικόνα 24: Τομή εδάφους /Πάσσαλοι θεμελίωσης, Σχέδιο της συγγραφέως

•

Εικόνα 25: Τοπογραφικό της Λιμνοθάλασσας, Σχέδιο της συγγραφέως

•

Εικόνα 28: Conceptual Drawing of “aqua alta”, Κολάζ της συγγραφέως

•

Εικόνα 29: Infamous Acqua Alta in Venice in 1966 (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alluvione_ di_Venezia_del_1966.jpg)

•

Εικόνα 30: Infamous Acqua Alta in Venice in 1966 (https://www.theveniceinsider.com/acqua-grandaflood-venice/)

•

Εικόνα 31: Infamous Acqua Alta in Venice in 1966 (https://pneumaticservovalve.wordpress.com/)

•

Εικόνα 32: Η κρύπτη της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου από την πλημμύρα στις 13 Νοεμβρίου 2019, REUTERS/Manuel Silvestri (https://www.reuters.com/news/picture/climate-change-blamed-as-floodsoverwhel-idUSKBN1XM2Y5)

•

Εικόνα 33: Ξεφλούδισμα /φθορά τοίχου στη Βενετία (https://www.anyrgb.com/en/free-image-ybncbf)

•

Εικόνα 34: Σκαλιά στο νερό που έχουν καλυφθεί με το πέρασμα του χρόνου, Φωτογραφία από προσωπικό αρχέιο /Ξανθή Τσέκου, 2013

•

Εικόνα 35: Ξεφλούδισμα /φθορά τοίχου πρόσοψης στη Βενετία, Φωτογραφία από προσωπικό αρχέιο / Ξανθή Τσέκου, 2013

•

Εικόνα 36: Διάγραμμα λειτουργίας του MOSE. (https://www.wikiwand.com/en/MOSE_Project)

•

Εικόνα 37: Πύλες του MOSE Luca Zanon/Corbis via Getty (https://www.gettyimages.co.uk/detail/newsphoto/blocks-of-the-mobile-gates-of-the-experimental-news-photo/535006512?adppopup=true)

•

Εικόνα 38: Tourists in Venice, Sebastian Fagarazzi, (https://www.theguardian.com/cities/2019/apr/30/ sinking-city-how-venice-is-managing-europes-worst-tourism-crisis)

•

Εικόνα 39: Διαφημιστικές αφίσες της Βενετίας από τον 20ο αι. /λειτουργία των εικόνων ως σύμβολα, Κολάζ της συγγραφέως 111

Κλιματική Αλλαγή και Τουρισμός: Η περίπτωση της Βενετίας

112

•

Εικόνα 40: Σύμβολα της Βενετίας, Σχέδιο της συγγραφέως

•

Εικόνα 41: Διάγραμμα του R. Good (2006). Υποδιαίρεση κατοικίας στην περιοχή Dorsoduro.

•

Εικόνα 42: Υποδιαίρεση του ανώτερου ορόφου του Palazzo Alighieri στην περιοχή Castello, σε τέσσερα τουριστικά διαμερίσματα. Διάγραμμα της συγγραφέως, πληροφορίες για τα διαμερίσματα από trulyveniceapartments.com (τελευταία προσβ. 15/10/20) και Google Earth

•

Εικόνα 43: Το σούπερ μάρκετ Despar χτίστηκε τον Δεκέμβριο του 2016 στον πρώην ιταλικό κινηματογράφo στο Cannaregio, Fausto Fiorin, (https://www.researchgate.net/publication/318131118_Venezia_muore_ davvero_Un_caso_di_touristification/figures?lo=1)

•

Εικόνα 44: Διαφημιστική πινακίδα στην πλατεία Αγίου Μάρκου, Φωτογραφία από προσωπικό αρχέιο /Ξανθή Τσέκου, 2013

•

Εικόνα 45: Διαφημιστική πινακίδα στο παλάτι των Δόγηδων και τη Γέφυρα των Στεναγμών, Elisabetta Povoledo (https://www.nytimes.com/2010/09/19/world/europe/19venice.html)

•

Εικόνα 46: Conceptual Collage - Billboard City, Κολάζ της συγγραφέως

•

Εικόνα 47: Σατυρικό κόμικ για τον κίνδυνο συγκρούσεων από τα κρουαζιερόπλοια. Mandruzzato, Sebastiano. From shore to shore... A Venessia, Venice, 2019. (https://avenessia.com/da-sponda-a-sponda/)

•

Εικόνα 48: Gianni Berengo Gardin, Venezia e le grandi navi. Gianni Berengo Gardin-Courtesy Fondazione Forma per la Fotografia, 2013 https://www.artribune.com/attualita/2015/09/berengo-gardin-e-le-grandinavi-se-la-politica-censura-e-scredita-i-musei/

•

Εικόνα 49: Χάρτης της Veniceland (https://livingveniceblog.com/2010/11/venessiacom-welcomesveniceland/)

•

Εικόνα 50: The Venetian Resort Hotel & Casino, Las Vegas, 2019, (https://www.reviewjournal.com/business/ the-venetian-palazzo-closing-until-at-least-april-1-no-layoffs-or-furloughs-1983676/attachment/thevenetian-pictured-in-this-2019-file-photo-l-e-baskow-las-vegas-review-journal-left_eye/)

•

Εικόνα 51: Δυστοπία. Στιγμιότυπο από την ταινία Blade Runner 2049. Adam Baines (http://conceptartworld. com/news/blade-runner-2049-concept-art-adam-baines/attachment/blade-runner-2049-concept-artadam-baines-tri-20161014-vegasestablish-resized-ab/)

Βιβλιογραφία

113