„I będę mówił do jej serca” Księga Ozeasza
Przekład z języka hebrajskiego i komentarz
ks. prof. Waldemar Chrostowski
REDAGUJE
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków Krzysztof Wons SDS (redaktor naczelny) s. Aleksandra Markiel SDS (sekretarz redakcji)
KOREKTA
Magdalena Mnikowska
ADRES REDAKCJI
Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 269 23 97; faks 12 254 60 60 e-mail: zeszyty@salwatorianie.pl www.cfd.salwatorianie.pl
PROJEKT OKŁADKI
Artur Falkowski
SKŁAD I ŁAMANIE
Artur Falkowski
Za pozwoleniem władzy zakonnej
ISSN 1426-8515
© Copyright by 2020 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków www.salwator.com
Walka proroków Izraela o ziemską sprawiedliwość, o prawo wdów i sierot jest częścią składową chrześcijańskiego świadectwa wiary. Benedykt XVI
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
Oddajemy do rąk Czytelników 90. numer „Zeszytów” poświęcony Księdze proroka Ozeasza; zatytułowany: „I będę mówił do jej serca”. Wyczekiwana przez wielu publikacja jest pokłosiem sesji, którą w naszym Centrum poprowadził ks. prof. Waldemar Chrostowski1. Dziękuję Autorowi nie tylko za trud w przygotowaniu tej publikacji, ale także za wieloletnią współpracę i przyjaźń z naszym krakowskim CFD. Biblia przekonuje, że słowo Boże jest jak studnia, przy której dochodzi do najpiękniejszych życiowych spotkań. Przy studni Słowa nawiązują się bezcenne przyjaźnie, które prowadzą do zażyłych spotkań z Bogiem i między ludźmi. Poznawanie Pism, mawiał św. Grzegorz Wielki, dokonuje się przez relacje, przez miłość. Takie poznanie otwiera serca i rodzi w słuchających miłosną pasję słuchania. Takiego poznawania świętych stronic Biblii uczy nas od lat ks. prof. Waldemar Chrostowski, Autor niniejszej publikacji. Krakowskie Centrum spontanicznie nazywane przez uczestników Domem Słowa staje się domem dzięki uczestnikom sesji i rekolekcji i tym, którzy prowadzą nas do żywego spotkania ze słowem Boga. W ciągu blisko 25 lat Bóg podarował nam wspaniałych przewodników po Ziemi Świętej – Biblii. Przez swoją
1
Sesja odbyła się w CFD w Krakowie w ramach Szkoły Biblijnej, w dniach 23-25 marca 2007 roku.
ZIMA
▪ 90/2021
5
żywą wiarę, wiedzę biblijną, pogłębione czytanie słowa Bożego, wprowadzenia w lectio divina świętego tekstu pomagają nam zamieszkać i zadomowić się w Słowie. Ksiądz prof. Waldemar Chrostowski od 15 lat prowadzi w CFD sesje w ramach Szkoły Biblijnej. Jest częstym przewodnikiem podczas Dni Duchowości Biblijnej. Jest naszym domownikiem. Posiada szczególny dar przekazu, który pomaga nawiązywać zażyłą relację ze Słowem, skrywającym się za „murem litery” świętych tekstów. Czyta nam teksty biblijne u samego źródła, w językach oryginalnych i przekłada od razu na język ojczysty. Uczestnicy o różnym poziomie znajomości i zażyłości z Biblią odnajdują w księdzu profesorze nie tylko przewodnika, nauczyciela, ale także ojca, który łamie się z nami słowem Boga jak chlebem. Za każdym razem, kiedy uczestniczę w sesjach ks. Waldemara Chrostowskiego, wyczuwam w naszej auli klimat prawdziwie rodzinny. Jego wiedza i zdolność interpretowania świętego tekstu bardzo nas zbliżają do Biblii, rozpalają pragnienie, by ją czytać i zgłębiać; przekonują, że jest Księgą Życia dla nas i o nas. Ksiądz prof. Waldemar Chrostowski powiedział kiedyś o naszym Domu Słowa: „Dwie są główne zalety CFD. Pierwsza to troska o wysoki poziom refleksji nad starannie wybranymi tekstami Pisma Świętego, przeprowadzanej według najwyższych standardów akademickich i wskazań zawartych w dokumentach Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, przede wszystkim dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej na temat interpretacji Biblii w Kościele (1993). Zaleta druga to ścisłe powiązanie czytania i objaśniania Biblii z modlitwą, zarówno indywidualną, jak i wspólnotową, przed Najświętszym Sakramentem, której szczyt stanowi uroczyście sprawowana Eucharystia. Jedno i drugie sprawia, że Biblia odżywa na nowo w swoim najwłaściwszym środowisku, czyli w Kościele. Powstała przecież z wiary i dla wiary, a więc jej zasadniczym przeznaczeniem jest budowanie wiary w Boga, który na kartach ksiąg świętych objawił swoją życzliwą obecność i życiodajną moc”. 6
Zeszyty Formacji Duchowej
Wymienione dwie zalety są w dużej mierze zasługą Autora tych słów. Pozostajemy z pragnieniem i nadzieją na dalsze lata współpracy. Publikowana sesja zawiera w tytule słowa Boga z Księgi proroka Ozeasza, które są dla nas pokrzepiającym zapewnieniem, że Bóg nigdy nie przestanie wyprowadzać swoich umiłowanych na pustynię i że nadal będzie mówił do naszych serc przez głosicieli Jego słowa. Krzysztof Wons SDS
Wprowadzenie
Księga Ozeasza to jedna z najstarszych i najpiękniejszych ksiąg Starego Testamentu. Jej tematem przewodnim jest przymierze Izraela z Bogiem, przedstawione na wzór relacji małżeńskiej. Zadanie, którego się podejmujemy, polega na tym, że przeczytamy tę księgę z dodaniem komentarza. Tekst polski, na którym się opieramy, stanowi mój własny przekład, dokonany z języka hebrajskiego. Kiedy go porównamy z przekładem podanym w Biblii Tysiąclecia, Biblii Poznańskiej, Biblii Warszawsko-Praskiej, Biblii Paulistów czy Biblii Ekumenicznej, nie trudno zauważyć, że się od nich różni, bo i poszczególne tłumaczenia różnią się między sobą. Aczkolwiek każdy tłumacz deklaruje pragnienie, by jego przekład wiernie oddawał treść hebrajskiego oryginału, mamy przekłady mniej lub bardziej dosłowne. Przekład, który podaję, został opracowany według kilku zasad. Pierwsza z nich to wierność wobec oryginału hebrajskiego w takim jego kształcie, jaki przekazali masoreci. Drugą jest zrozumiałość w języku polskim, respektująca słownictwo i styl tekstu hebrajskiego. Po trzecie, przekład księgi świętej jest przeznaczony do głośnego czytania, w którym wielką rolę odgrywa nastrój oraz tonacja i barwa głosu. Na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie dwukrotnie prowadziłem wykłady egzegezy Księgi Ozeasza. Przez cały semestr analizowaliśmy ze studentami zaledwie trzy pierwsze rozdziały. Tym razem chodzi ZIMA
▪ 90/2021
9
o przeczytanie i objaśnienie całej księgi, zatem z konieczności można to uczynić jedynie dość skrótowo. Mimo to pragniemy nie ograniczać się do wybranych fragmentów, jak się to dzieje w liturgii Mszy Świętej. Lekcjonarz mszalny zawiera tylko kilka wybranych fragmentów, wskutek czego osoba systematycznie uczestnicząca w Eucharystii nigdy nie usłyszy całej księgi. Pozostaje wyrazić nadzieję, że ci, którzy się już samodzielnie z nią zapoznali, pogłębią jej rozumienie i odnajdą nowe wątki, co również przyniesie duchowe korzyści. *** Ozeasz jest jednym z dwóch pierwszych proroków-pisarzy, to znaczy proroków, których nauczanie zostało utrwalone w księgach noszących ich imiona. Drugim, współczesnym Ozeaszowi, był Amos. Jednak Ozeasz i Amos nie napiOzeasz jest jednym z dwóch sali swoich ksiąg własnoręcznie. Ich tekpierwszych proroków-pisty noszą wyraźnie charakter wypowiedzi sarzy, których nauczanie ustnych; jest to lepiej widoczne w języku zostało utrwalone w księhebrajskim, ale powinno też być odczugach noszących ich imiona. walne w dobrym tłumaczeniu polskim. Czytając słowa: „Słuchajcie słowa Pana, synowie Izraela” (Oz 4,1), czy: „Słuchajcie tego, kapłani, słuchajcie uważnie, domu Izraela, i domu królewskiego, nadstawcie uszu” (5,1), stwierdzamy wyraźne nawiązanie do języka mówionego. Pouczenia wypowiadane przez proroka zostały zapamiętane i zapisane czy to już pod koniec jego życia, czy to w następnym pokoleniu przez ludzi, którzy uznali je za ważne nie tylko dla siebie, lecz także dla całego Izraela. Sytuacja ta przypomina więc genezę i historię spisania czterech kanonicznych Ewangelii. Nie zachowało się żadne słowo zapisane przez Jezusa własnoręcznie. Wiemy, że umiał czytać, bo czytał Proroków w synagodze w Nazarecie; wiemy też, że umiał pisać, o czym świadczy epizod z kobietą cudzołożną, gdy, nachyliwszy się, pisał palcem po ziemi. Nawiasem mówiąc, nie było to wcale dziwne, bo w czasach Jezusa każdy dorosły 10
Zeszyty Formacji Duchowej
Izraelita – a dorosły Izraelita to ten, który skończył trzynaście lat – umiał czytać i pisać i dzięki temu mógł czynnie uczestniczyć w liturgii synagogalnej. W starożytnym Izraelu zjawisko analfabetyzmu zostało wyeliminowane wśród mężczyzn pod koniec okresu przedchrześcijańskiego, podczas gdy Europa, żeby dojść do tego poziomu, potrzebowała jeszcze dwudziestu wieków. Najstarsi pamiętają czasy, kiedy spotykało się mężczyzn, a jeszcze częściej kobiety, podpisujących się krzyżykami. Nie wiemy, czy Ozeasz potrafił pisać, lecz nie ulega wątpliwości, że jego nauczanie miało charakter mówiony i stało się źródłem nurtu tradycji ustnej. Dlatego często odnosimy wrażenie, że jest ono mało spójne: pewne wątki wracają, pojawiają się te same myśli i skojarzenia, jak w kazaniach współczesnych misjonarzy i rekolekcjonistów głoszących swoje homilie w różnych miejscach i modyfikujących je w zależności od Księga Ozeasza zawiera słuchaczy, do których kierują słowa. Taki bardzo wiele odniesień histyl jest typowy dla przekazu ustnego. storycznych oraz geograKsięga Ozeasza zawiera bardzo wiele ficznych i topograficznych odniesień historycznych oraz geograficzdo realiów Ziemi Świętej. nych i topograficznych do realiów Ziemi Świętej. W konsekwencji w celu jej owocnej lektury należy znać i respektować te realia. Mamy też w niej do czynienia z niezwykle antropomorficznym i antropopatycznym obrazem Boga. Co to znaczy? Bogu przypisuje się ludzkie cechy i przymioty (antropomorfizmy), jak również ludzkie uczucia, tęsknoty i potrzeby (antropopatyzmy). Zjawisko to jest tak silne, że ów język i sposób wyrażania się mogą nas szokować. Bywają tak dosadne, że wydają się zbyt odważne. Tytuł, który wprowadza nas w refleksję nad Księgą Ozeasza, brzmi: „I będę mówił do jej serca” (2,16). Może się zatem wydawać, że księga ta, pełna emocji, serdeczności i ciepła, przemawia wyłącznie do naszych uczuć. Ale nawet jeśli w znacznym stopniu tak jest, ponieważ mamy do czynienia z księgą, w której obecność i działanie Boga zostały wyrażone w języku emocji i uczuć, ZIMA
▪ 90/2021
11
to przecież mamy w niej również mnóstwo nawiązań do rozmaitych starożytnych sytuacji i uwarunkowań, które często przypominają to, co dzieje się dzisiaj. Z tego względu można – i trzeba – dopatrywać się istotnych analogii między tym, co dawne, a tym, co współczesne. Nasza refleksja nie będzie poprzestawała na języku emocji. Religijność i pobożność, zalecane przez proroka Ozeasza, nie ograniczają się do wzruszeń, lecz obejmują wszystkie aspekty życia osobistego i społecznego. Księga Ozeasza składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza (1,2 – 3,5) uwypukla osobliwe życie proroka. Zawarł małżeństwo z kobietą nierządną, które stało się znakiem losów przymierza Boga z Izraelem. Prorok cierpi wskutek niewierności żony, co obrazuje miłość Boga zranioną i obrażaną wskutek niewierności ludu, z którym związał się On przymierzem. Apogeum stanowi formuła rozwodowa, której Bóg nie wypowiada do końca. Zatem nie wszystko stracone i możliwy jest nowy początek. W części drugiej (4,1 – 9,9) prorok piętnuje występki i zgubne sojusze polityczne oraz ich skutki. Surowo gani powszechne zepsucie i szczególnie mocno oskarża kapłanów oraz sprawujących władzę. Zapowiadając, że niewierności i pycha zostaną ukarane, podkreśla, że Bóg jest Panem dziejów, i wyjaśnia, na czym polega właściwy powrót do Boga. Część trzecia (9,10 – 14,9) ukazuje zgubne skutki niewierności Izraelitów oraz miłość i wierność Boga. Korzenie zepsucia sięgają samych początków Izraela jako ludu Bożego wybrania, naznaczonych buntami i nieposłuszeństwem, uleganiem fałszywym bogom i rozpustnym żądzom. Wszystko, co złe, wynika z zastarzałego zepsucia i aroganckiego polegania wyłącznie na sobie. Jedyne lekarstwo stanowi szczery powrót do Boga; możliwy, bo jest On zawsze wierny przymierzu i obietnicom. Wskazując na dogłębne zepsucie narodu, Ozeasz powtarza wezwania do nawrócenia, zwieńczone obietnicami ocalenia i odrodzenia, których pewność opiera się na wyznaniu Bożej potęgi, miłości i wierności.
Małżeństwo proroka znakiem losów przymierza Boga z Izraelem (Oz 1-3) Trzy pierwsze rozdziały Księgi Ozeasza świadczą o tym, że małżeństwo zawarte przez starotestamentowego proroka stało się znakiem zawiłych losów przymierza, które Bóg za pośrednictwem Mojżesza zawarł z Izraelitami. Pełne zrozumienie orędzia tej księgi zakłada dobrą znajomość Pięcioksięgu, zwłaszcza poczynając od Księgi Wyjścia, gdzie mowa jest o wyjściu hebrajskich niewolników z Egiptu, zawarciu przymierza na Synaju i dalszej wędrówce do Ziemi Obiecanej. Tekst Księgi Ozeasza rozpoczyna się od zdania, które jako nagłówek stanowi starożytny odpowiednik jej tytułu: Słowo PANA, które było do Ozeasza, syna Beeriego, za dni Ozjasza, Jotama, Achaza i Ezechiasza – królów Judy, oraz za dni Jeroboama, syna Joasza – króla Izraela. (1,1)
Wyrażenie „słowo Pana”, w oryginalnym tekście hebrajskim „słowo YHWH”, wskazuje na Boski autorytet wypowiedzi prorockich i dotyczy przesłania zawartego w całej księdze. Wzmianka o proroku w nawiązaniu do jego ojca to zwyczaj typowo semicki, podtrzymywany w kulturze arabskiej, ale znany również w bliższych nam czasowo i geograficznie kulturach, np. rosyjskiej. Nie wiemy, kim był Beeri, lecz jego imię i pamięć o nim przetrwały dzięki synowi.
ZIMA
▪ 90/2021
13
Uderza dobitny nacisk na uwypuklenie historycznych ram życia i nauczania proroka. Podstawową datę w najstarszych dziejach biblijnego Izraela stanowi 930 r. przed Chrystusem, gdy po śmierci króla Salomona monarchia, zjednoczona za panowania Dawida, ojca Salomona, rozpadła się na dwie części. Jedną z nich była część północna, nazywana królestwem Izraela lub Izraelem i zamieszkiwana przez dziesięć plemion Izraelitów; drugą – część południowa, nazywana królestwem Judy lub Judą i zamieszkiwana przez dwa pozostałe plemiona: Judę i Beniamina. Stolicą części południowej pozostała Jerozolima, natomiast stolicą części północnej od około 870 r. przed Chrystusem była Samaria. Ten stan trwał przez prawie dwieście lat, do 722 r. przed Chrystusem, kiedy Samaria i całe królestwo Izraela upadły pod ciosami potężnej Asyrii. Te dwieście lat w dziejach biblijnego Izraela nazywamy okresem podzielonej monarchii. Nagłówek księgi, wprowadzający w treść prorockiego orędzia, pozwala umiejscowić życie i nauczanie proroka w ściśle określonych ramach historycznych: chodzi o schyłek okresu podzielonej monarchii. W nagłówku natrafiamy na znamienną osobliwość. Prorok Ozeasz działał w państwie północnym, czyli królestwie Izraela, którego stolicą była Samaria. Natomiast w pierwszej kolejności zostali wymienieni królowie: Ozjasz, Jotam, Achaz i Ezechiasz, czyli czterej władcy królestwa Judy. Skoro prorok działał na północy, to dlaczego mówi się najpierw o władcach z południa? Tę osobliwość wyjaśnia domniemanie, że chociaż Ozeasz żył, działał i nauczał w państwie północnym, to po jego upadku w 722 r. przed Chrystusem o s t a t e c z n e, czyli definitywne opracowanie i utrwalenie orędzia proroka w tej postaci, w jakiej zostało ono włączone do kanonu ksiąg świętych, nastąpiło w państwie południowym, którego stolicą była Jerozolima. Nagłówek sugeruje najpierw perspektywę czasową, odzwierciedlającą miejsce i okoliczności pierwszego zapisu nauczania proroka, które później zostało poddane aktualizacji i reinterpretacjom. Nato14
Zeszyty Formacji Duchowej
Spis treści
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
5
Wprowadzenie
9
Małżeństwo proroka znakiem losów przymierza Boga z Izraelem (Oz 1-3)
Napiętnowanie zepsucia i zgubnych sojuszy politycznych (4,1 – 9,9)
Zgubne skutki niewierności Izraelitów oraz miłość
13
36
i wierność Boga (9,10 – 14,9)
67
Pytania i odpowiedzi
95