Manifold identity. Permanencies, variations, types and characters within Sar- dinia’s modern and contemporary architecture

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Marco LUCCHINI *

MANIFOLD IDENTITY PERMANENCIES, VARIATIONS, TYPES AND CHARACTERS WITHIN SARDINIA’S MODERN AND CONTEMPORARY ARCHITECTURE

In the present cultural outline the fundamentals and the paradigms concerning the architectural design are in condition of crisis; the discussion about architecture is reduced to a talk show, while the real transformations of the urban space are passive recipients of private sector demand. The architectural design aims to create “compelling objects” that manipulates forms and materials and are justified only by the architects will to be protagonist. Most part of contemporary architectures seems to produce forms that wants to be all the fashion; they reflects the ornamental and ephemeral character of the mass society and of the age of globalization loosing the search for the essential.

The oppositions against the standardization of places, spaces and structure of anthropic space could be a way of resistance that aims to link the architectural design to some paradigmatic principles on which lies the European architecture identity.

In the context of the mediterranean architecture Sardinia is a very interesting field of research; for years Sardinia has been considered only a beautiful place for holiday but recently some big “archistar” like Rem Koolhaas, Zaha Hadid, Herzog & de Meuron or Mendes Da Rocha has been invited from the local government in order to design and realize some important transformation. The first probably will be museum Betile in Cagliari designed by Zaha Hadid. Those programs has attracted attention on architecture in Sardinia that, in Italy, has been always put at the edge of architectural debate.

But all the architectures designed by the star achitects are “compelling objects” and they seems disconnected with history, place and humanity. On the contrary modern and contemporary Architecture in Sardinia is characterized by superimpositions and contaminations among the specificity of the place, its attendant building tradition and the influence of different design experience. The architectonical language and the expressiveness are deeply influenced by a mix of different tendencies because in Sardinia worked a lot of architects that came from different places and from different architecture schools as Rome, Florence, Milan, Genua. Nowadays is clear also the influence of the way of design that belongs to spanish and portoguese architects.

The concept of identity is central; in Sardinia; it is something singular and typical, and for architects is also a choice, in the sense that it reflects their intentions. The identity of

* Politecnico di Milano, Department of Architectural Design.

14 Marco Lucchini

a place is, in fact, what survives the continuous changes of the spatial and functional arrangements of the territory, and gives an indelible character to the sceneries where the existence of human beings, and that of forms, merge.

Key words: Sardinia, identity, landscape, modernism, Mediterranean character

Italian architecture, although suffering from some time of a condition of marginalization, yet maintains certain vitality, that is due, other than to its capacity to manage, in a dialectic way, the relationships between new and existing buildings, to an articulation of regional poles, developed in regard to a certain school or master. Sardinia is part of this network-like articulation where some specificities contribute to determine a particular identity of its architecture. Because of some circumstances rooted in the island’s history, which slowed the growth of urban centers, cities retained a discreet evidence of their urban pattern.

The loss of any difference and the homologation of landscapes have instead affected much more the northern and southern coasts of the island where the intensity of the touristic development has led to a wide building activity of a very poor standard. Hence a dull periphery took form, made up of an heterogeneous mass of hotel complexes, resort villages, apartment buildings, villas, production buildings, commercial structures immersed into a disordered road network, where open space looks residual and lacking quality.

The Autonomous Region of Sardinia’s policy for the territory aims on the one hand, by means of the Regional Landscape Plan, to contain the building development and the “anthropic load”.

On the other hand the Region is seeking a role for architecture in the international context promoting the realization of new settlements designed by architects of international fame: the competition for the “Betile” Nuragic and contemporary mediterranean art museum in Cagliari, won by Zaha Hadid, is one of the interventions that are unquestionably bringing Sardinia to the attention of architecture focused media.

Nevertheless architecture can confront with the globalization that is dominating the contemporary society not just by means of “event architectures” with prestigious signature, but also through small interventions rooted in the identity of places; summed together, they form a critical mass capable to re-qualify the traditional city fabrics in a dialogue with infrastructures and landscapes.

Identity, in architectural disciplines, mirrors the designer’s capacity to bring out of the construction his own expressive intention, in a difficult relation between subjectivity and the conditions of necessity to which architecture is bounded. Otherwise identity can be considered as the capacity of architecture to represent itself, following the principle that belongs to classic design theories, where the essential fundament of architecture is the exact expression of clarity of construction: con-

Manifold identity. Permanencies, variations… 15

struction is architecture if it is successful in representing itself in a clear and precise way1. In both cases identity tends to lighten up the singularity of an architecture, which is what makes it different from another one.

Only cultural aware designers consciously control the character of architecture but everyone – builders and clients included – desire to express an identity; when the operator is culturally weak – as it normally happens – and hence unable to work it out in a learned way, he goes for mass culture ready-made stereotypes. The degeneration of such linguistic experiments like the “Costa Smeralda style”, featured by parodies of traditional construction elements, including arches, columns, cornices, pitched roofs and chimneys.

Identity is not a fixed and still datum, which can be reached through a system of building codes, but an open process in a continuous evolution, whose purpose is to test and verify, by means of architectural design, the possible ways of relating to a given context. Identity reminds simultaneously the notion of belonging and that of modification2: a dialogue, established upon knowledge, between the preexistences of the city and the territory and the undergoing or programmed transformations.

Formulating the identity of any kind of thing is based on the acknowledgement of the difference between that particular thing and the others. In order to understand that difference, it’s necessary to know what determinates it: is not enough to know something in itself, but it has to be grasped that “background” which, accompanying to the thing stresses the difference in regard to the others3 .

Sardinia’s identity of architecture is made of co-existences and manifold belongings, thus different typo-morphologic characters and city growth patterns – often extraneous to local culture – have layered and overlapped.

A major factor of cultural richness was the superimposition of languages coming from diverse schools of architecture (Rome, Florence, Genoa, Venice, Milan) and their contamination with local permanent elements, usually identified with traditional buildings.

Identity of architecture interweaves with cultural and ethno-linguistic ones of Sardinia which, despite being very solid doesn’t make into a unity but is expression of a network of cultures rooted in the cantonalità (translator’s note: the state of being at the edge) of the island, itself due to the complex interaction between its natural geography4 and historical and social events.

1 Cfr. Antonio Monestiroli, La metopa e il triglifo. Nove Lezioni di architettura, Roma-Bari, Laterza 2002, pp. 15-27. 2 Vittorio Gregotti, Modificazione, in «Casabella» 498-499, gennaio-febbraio 1984, ora in Id., Questioni di architettura. Editoriali di Casabella, Torino, Einaudi 1986. 3 Gilles Deleuze, Différence et répétition, Presses Universitaire de France, Paris 1968 [trad. It., Differenza e ripetizione, Milano, Raffaello Cortina Editore 1997, p. 43]. 4 Cfr. Maurice Le Lannou, Patres et paysans de la Sardigne, Tours, Arrault, 1941 [trad. it. Pastori e contadini di Sardegna, Cagliari, Edizioni della Torre 1979].

16 Marco Lucchini

Sardinian cities feature a noticeable arrangement by finished parts, usually inhomogeneous and little integrated together.

The urban form of many of the most important cities was strongly influenced by fortifications, which character of permanence has gone much beyond the functionality of the defensive structures, ended as far in time as one century before Italian unification.

Walls, bastions, gatehouses and towers respond not only to the need to defend from internal and external enemies, but also to the will of dominators – first of all Spaniards – to define in a certain and stable way the city boundaries, and fix in the immutability of stone the social hierarchies.

The settlement system of the Castello district in Cagliari was the core on which is laid down, since the Pisan domination, the power of who controlled politically and militarily the city. Fortifications have layered during time since Middle Age, changing their shape in regard to the weaponry and political developments. Acting together with the topography, they established a perimeter wherein a “city within the city” consolidated.

Some defensive structures have been included in new buildings of other kind, giving so a intense testimony of the layering processes of the historical city where the built environment is really a “book of stone”. Amongst the most regarded cases there is the museum Citadel designed by Libero Cecchini and Pietro Gazzola: being realized in the highest part of the Castle, where the ancient Arsenal stood, it has reinterpreted the centrality of the entire district establishing an acropolis of culture of the whole Sardinia. Changes in the morphologic layout of Cagliari begin to occur with the dismissal of the defensive walls; that provoked a change in the relation between the historical districts: the administrative functions, rejected from the Castle district, redistributed themselves towards the sea, indicating an interest by the city – no longer suffocated by the duty of being the Reign’s stronghold – to the outside.

The visual values of the city, upon which are based those relations between public space and social life that are proper of urban realm of great cities of the Eighteenth Century, consolidates through isolated interventions that don’t seem to be linked by an overall mind, but they keep as fragments of an unfinished order.

Arranging by distinct parts is one of the theoretic fundamentals of urban design formulated by Laugier5; but, as the abbot itself remarks, it is necessary “that some Le Nòtre designs the masterplan with taste and reason”, organising the single parts within an overall composition. In Cagliari as well as in other Sardinian cities, lacked a whole composition capable to manage the great scale, or at least it manifested by fragments.

5 Marc-Antoine Laugier, Essai sur l’architecture, Duchesse, Paris 1755 [trad. It a cura di Vittorio Ugo, Saggio sull’Architettura, Aesthetica edizioni, Palermo 1987, p. 145].

Manifold identity. Permanencies, variations… 17

The compactness of the waterfront of via Roma, known as “palazzata”, where the main institutions are arrayed, follows a principle of figurative space, based on the representative value of the facades.

The continuity of the building curtain over the street confronts with Gigi Gho’s design of the tower for the electricity supplier (1957-1960), which expressive character is centred on the moderate exhibition of the load-bearing structure. The floor slabs and a sequence of double columns, which taper and merge into a bold fork at ground floor, enhance the “graphic” looking of the façade. The external skin, behind and subordinated to the bearing system, is made up by a system of orientable sun-shading horizontal lamellas, originally made of polyester, grouped in horizontal pivoting frames.

The most successful arrangements of open space match the connections between parts of the city at different heights, building up public spaces qualified by view points over Cagliaritan urban landscape, where urban form confronts with topography, the sea and the lagoons. S. Remy Bastion (1896-1902), by Giuseppe Costa and Fulgenzio Setti, deals with such an issue connecting Castello, Marina and Villanova districts by means of a monumental complex of rough eclecticism but visually very efficacious; some decades later Ubaldo Baldas re-qualified with skill an discretion the Eastern side of the Castle hill, building some small-scaled interventions characterized by a strong Modern oriented language.

More recently, the staircase of Nostra Signora (Our Lady) di Bonaria, designed by Adriano and Luciano Cambellotti, reinterprets the baroque spatiality, conjugating the monumentality of the religious building complex with the outstanding qualities of the surrounding place.

The scale of the central parts of Sardinian cities can be defined as “space of contact”6 just for its relations of proximity between buildings and the tendential continuity from full to empty space; this kind of urban arrangement consolidated throughout Europe in the Middle Age, when the external space used to be employed in the same way as the internal one, as a place for some activities that couldn’t fit inside the dwellings.

The carpet-like city fabric is functional to the intense land exploitation and consistent with the building types that are chiefly variations of the row house: in Sassari the most common have one or two storeys with a narrow façade on the street and a wider extension towards the interior of the block; another type is a multi-storey building with a broader façade than the previous ones, which ground level is used for no-residential purposes. In Oristano too it is assumed that the most common building types of medieval matrix presented a building on the street front and a courtyard in the back of the plot. Such urban fabrics of medieval matrix join al-

6 Françoise Choay, Espacements. Figure di spazi urbani nel tempo, a cura di Ernesto D’Alfonso, Skira, Milano 2003 [edizione originale in lingua francese 1969].

18 Marco Lucchini

most unaltered7 the urban parts which were realised between the end of the Nineteenth Century and the second part of the Twentieth Century. The urban fabric surrounding Cagliari’s town centre is almost exclusively a continuous curtain; the geometries of the street pattern, which define the ground shape of the building blocks, are set on a network which varies in the orientation so to match the contour lines.

Suddenly from the “space of contact” there is a switch to the “space of circulation” that belongs to the Nineteenth Century’s urban design. The place of the city walls, the public park to the south and the barracks built in place of the Castle (1880) become the joints between the historic city and its expansions; their morphology, oriented by Cominotti’s and Marchesi’s masterplans (1837) is based on a squared grid of closed blocks that obviously cannot connect to the pre-existing buildings.

The most significant changes occur, in all cities, during the second post-war period.

Cagliari was, as it is known, heavily damaged by bombings, therefore reconstruction assumes a regenerative value. The models of settlements that were practiced can be reconducted mainly to a texture of blocks, with settlements types consisting in continuous facades or detached buildings.

The spatial figuration finds, only partially, an innovative formulation in some Social Housing districts, realised mostly within the INA-casa act plan; the typological choices on a urban scale follow the direction of the roman school, adopting the type of the “palazzina” (Translator’s note: “small palace”, a single building with usually two or three apartments per storey); amongst the most interesting examples the complex of via Pessina, by adalberto Libera (1950-1966), the “butterfly buildings” designed by Maurizio Sacripanti in the “Is Mirrionis” district (1953- -1957) and the “Sandri nucleus” at the S. Michele District. C.E.P. and S. Elia districts, built in the Seventies, manifest a clear leap of scale in regard to Cagliari’s urban fabric, trying to redefine the urban value of the social dwelling through a direct relation between dwelling and urban form based on big dimension of architecture.

All cities lacked the experience of the Großstadt since the economic growth didn’t bring to the critical conditions which include such problems. Modernity, intended as phenomenology of the new, concretized, in the Thirties, in punctual interventions where single buildings or small parts of the urban fabric were substituted, unveiling mostly in the building type.

The most significant example is given probably by the works of Ubaldo Badas: the Poor’s Hotel, the Mereu school, the Ultra-popular housing of Piazza Pirri are distinguished by a proto-international style language that strongly evokes modernism.

Besides “compact” cities are the newly established settlements, which represent a high interest for their innovative contents in regard to the living models and the

7 Ilario Principe, Le città nella storia di Italia. Sassari e Alghero, Laterza, Bari 1983, p. 23; Ilario Principe, cit., p. 96.

Manifold identity. Permanencies, variations… 19

figurative values of the open space. Foundation of new cities found a strong incentive within the need to repopulate wide regions of the inner land subjected to a centenary trend of demographic pauperization, the colonization and full reclamation of unhealthy areas like the Arborea flatlands and the Nurra, and in the boosting for the mining activities in the Sulcis. In the conceptually most complex settlements the urban fabrics, all made of isolated buildings within space, find a relationship of complementarity both with the morphology of the physical context than with the hierarchies and figuration of the traditional city, declined in the places of centrality. Carbonia grows over a “fan-like structure” developed in three phases from 1937 to 1941, where Giuseppe Pulitzer Finali, Cesare Valle, Ignazio Guidi and above all Eugenio Montuori take part8. Just Montuori’s role brings Carbonia, from a simple sum of different dwelling types hierarchized in function of the job ranking of the mine workers, to make the leap of scale from mine village to small city.

In the urban layout is evident the designers’ will to order the differences between the urban fabric and the primary monuments: the open spatiality of the dwellings is clearly subordinated to that circumscribed by the closed figures of the places of centrality, aimed to such a monumentality that is functional to the representation of power. In the Northern part, the ordering axes follow the contour lines of the mount Rosmarino forming a curved pattern that has been paralleled to the Römerstadt siedlung, producing a spatiality capable to deal with the natural context. The small settlement of Cortoghiana by Saverio Muratori and above all the unrealized design by Giuseppe Pagano for the Masterplan of Portoscuso are quite rigorous examples of International Style settlements in Sardinia. Pagano introduces a settling principle based on linear building types, orthogonally oriented in respect to the street axes, matured from the experience of the Milano Verde project: the figurative values are defined by the dwellings, following an order of the great city.

Foundation of new settlements put the background of a design issue that will constitute, from the Seventies onward, a fundamental of Sardinian architecture: the relations with the landscape. It can be easily assessed how in Sardinia modern and contemporary architecture tendentially went far from traditional dwelling modes, incapable to grant living conditions congruent with the new expectations of society. The Modern, starting from the territorial transformations of the Thirties, linked to the integral reclamation and the water regulation, constituted the symbol of the most concrete chance for recovering from a condition of technologic and social backwardness. It is also known how the uncritical dismissal of the values of memory and the spread of consumeristic and exploitation models generated a reaction aimed to revaluate the most superficial features of tradition.

8 Raffaele Pisano, Carbonia e il Sulcis. Le vicende di un popolamento, in Aldo Lino (a cura di), Le città di fondazione in Sardegna, Cuec, Cagliari 1998, p. 150.

20 Marco Lucchini

In Sardinia the poetic of the building masses is an immediately and recognizable character of contemporary architecture. Beginning from Ubaldo Badas’s heroic works, until to the most recent realizations, the elementary constructive actions of supporting and protecting find a synthesis in walls language. Many architects have chosen plastered building masses, that hide the real constructive techniques; in this way geometry and formal purity of the architectural volume are underlined. This type of language originates from the synthesis of different cultural experiences among which the linguistic influence of the contemporary Portuguese architecture is quite strong.

The identity of architecture in Sardinia is based, on manifold coexistences of which a remarkable seam is given by the interlacement among the themes of the Mediterranean character, of the tradition, of the modernism and the archaic.

The contaminations and the influences of Mediterranean architecture on Joseph Hoffmann, Adolf Loos (villa Moissi at Lido di Venezia, 1932), and of Le Corbusier, Piero Bottoni and Giuseppe Pagano are well known. In times and different way they see in the “simple architecture of the master builder” a continuity with their own research. The Mediterranean architecture allows, through the “the wise, correct and magnificent play of form under light” an authentic re-interpretation of the classic intended as an attention of the fundamental constructive themes based on the poetic one of the building masses.

Giuseppe Pagano gave a conclusive theoretical contribution to the debate about Mediterranean character, recognizing an authentic order in the formal structures of the “country house”, elaborated from the work of the men through time and, for this reason, expression of the community.

The contemporary architectures whose expressive choices are marked by essential volumes and by its reduction to a pure surface are connected to the modernism through the Pagano’s lesson.

Obviously “less is more” is not only the white plastered volumes but have different declinations. A clear example in this sense is Maurice Sacripanti’s social housing complex “Is Mirrionis” the Gigi Gho’s Electric Society, both building in Cagliari, the social centre by Aldo Lino in Palmas Arborea, the bank of Sardinia by Renzo Piano in Cagliari. Another important side of the identity of architecture in Sardinia is the representation of archaic, based on metaphor. In Cabras archeologicla museum and in Zanuso’s house in Arzachena the texture of stones is a paradigmatic interpretation of the archaic building.

Today the architecture in Sardinia is suspended among a possible future of great interventions on fashion and the real concreteness of small buildings realized with sacrifice and passion by small or middle size offices. They are built with low budgets, in long times they are expression of that work through which man is modifying the surrounding environment.

Manifold identity. Permanencies, variations…

Zaha Hadid, museum Betile, Cagliari Cagliari historical map, sec XVIII 21

L. Cecchini, P. Gazzola, aereial view of archeological museum, Cagliari 1956-1979 L. Cecchini, P. Gazzola, archeological museum, Cagliari 1956-1979

Comparison between different urban texture and settlement types in Cagliari G. Gho, building of energy company, Cagliari, 1957

22 Marco Lucchini

G. Pagano, Portoscuso masterplan, 1938 U. Badas, A. Mereu School, Cagliari 1935

Mediterranean houses, ph. by G. Pagano, 1938

Santa Cristina Nuragic well, bronze age, Paulilatino G. Sanna, Social centre, S. Vero Milis, 2004

Archeological museum, Cabras, 1981

Manifold identity. Permanencies, variations…

LITERATURA

23

[1] Loddo G., Guida all’architettura contemporanea di Cagliari 1945-1995, Coedisar,

Cagliari 1996. [2] Masala F., Architettura dall’unità d’Italia alla fine del ‘900, Nuoro, Ilisso 2001. [3] Lucchini M., L’identità molteplice. Architettura moderna e contemporanea in Sardegna 1930-2008, Cagliari, Aisara 2008 (on print).

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Teresa BARDZIŃSKA-BONENBERG *

ARMENIA – POSZUKIWANIE TOŻSAMOŚCI W ARCHITEKTURZE XX WIEKU

Poszukiwania tożsamości przestrzeni miejskiej zależą od sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej kraju, jego historii i sytuacji gospodarczej. Państwo Ormian przechodziło niezwykle burzliwe koleje losu, toteż architektura była i jest przesycona motywami odwołującymi się do niezmiennego archetypu, jakim była świątynia ukształtowana w średniowieczu. W XX wieku w Armenii najpierw obowiązywała socrealistyczna wizja architektury, w której doskonale mieściło się bogactwo ormiańskiego detalu. W późniejszych modernistycznych budynkach wykorzystywano zestawienia kolorystyczne tufów. Przez cały XX wiek stosowano rozwiązania formalne znane z kościołów i klasztorów. Po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku inwestorzy, Ormianie z diaspory, wznoszą typowe osiedla wieżowców, ale także luksusowe biurowce i apartamentowce zawierające wyraźne cytaty z historycznych rozwiązań. Pojawiają się budowle, które syntetyzując to co dawne i co współczesne w architekturze, stają się początkiem nurtu wernakularnego w Armenii.

Słowa kluczowe: historia kraju, tradycja, świątynia ormiańska, detal, soc- realizm, modernizm krajów ZSRR, architektura wernakularna

Armenia to kraj należący do Europy, niegdyś położony na skrzyżowaniu dróg handlowych Europy i Azji; obszar, który przecinał Jedwabny Szlak i przez który przetaczały się kolejne wojny; „Boże igrzysko”, gdzie walczyli Persowie, Aleksander Wielki, Rzymianie, Mongołowie, Turcy i Rosjanie. Kraj chrześcijański od IV wieku, dziś niemal zupełnie otoczony przez muzułmańskich sąsiadów. Ostatnia wojna zakończyła się tu w 1994 roku, a zarzewie nowej ciągle się tli. Niegdyś imperium Ormian rozciągało się od Morza Kaspijskiego do Śródziemnego i od Mezopotamii po Kaukaz, dziś powierzchnia kraju ma niecałe 30 tys. km².

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej.

26 Teresa Bardzińska-Bonenberg

Tożsamość narodu, który przechodził ciągłe hekatomby i wyniszczenie, a którego ponad połowa tworzy dziś diasporę na czterech kontynentach, utrzymywana jest za sprawą kilku łączących go czynników: obyczajów, religii, języka, literatury i niepowtarzalnej architektury i sztuki – zwłaszcza sakralnej. Święty Apostolski Katolicki Kościół Ormiański to najstarszy z kościołów chrześcijańskich, powstał po 301 roku n.e. We wczesnych wiekach średnich wykształcił własny typ świątyni, który był dostosowany do potrzeb i sejsmicznych warunków tego regionu geograficznego. Równolegle rozwijał się charakterystyczny ornament, czerpiący z lokalnej tradycji, a także z powiązań kulturowych z sąsiednimi krainami.

Materiałem budowlanym były ogólnodostępne wulkaniczne tufy i bazalty o zróżnicowanych właściwościach fizycznych i szerokiej gamie barw. Świątyniom towarzyszyły komemoratywne stele – kaczkary. Pierwotnie były to płyty nagrobne, w miarę upływu czasu przyjęły funkcje upamiętniające, lecz formą nawiązywały do krzyża łacińskiego. W ich bogatej ornamentyce można wyróżnić wpływy wielu kultur, które oddziaływały na Armenię. Wyrafinowane formy liter współtworzące kompozycję kaczkarów, opisujące ludzi i wydarzenia dziś są nieocenionym źródłem informacji.

Można stwierdzić, że tradycja architektoniczna i zdobnicza Armenii to tradycja budowli sakralnych.

Rosja zdobyła wschodnią Armenię w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku, co do wybuchu rewolucji październikowej ustabilizowało sytuację Ormian na tym obszarze. Początek XX wieku to czas największej tragedii narodu, okres ludobójstwa dokonanego przez turecką armię (wymordowano 1–1,5 miliona Ormian), wojna z Turcją, która w 1918 roku zakończyła się zwycięską bitwą o Sardarapat. Ocaliło to część państwa armeńskiego, w którym proklamowano utworzenie Demokratycznej Republiki Armenii. Był to czas, gdy w Europie toczyła się I wojna światowa i wydarzenia na jej peryferiach nie spowodowały niemal żadnej reakcji. Exodus tysięcy Ormian z ojczyzny i ekonomiczna zapaść skutecznie zahamowały działalność budowlaną w kraju. W 1922 roku Armenia została wcielona do Związku Radzieckiego i poniosła wszystkie konsekwencje wynikające z tej przynależności. Utworzono Armeńską Socjalistyczną Republikę Radziecką. Rozwijano przemysł metalurgiczny i chemiczny, rozbudowywano miasta, prześladowani byli dysydenci wywodzący się przede wszystkim z ormiańskiej inteligencji. W okresie „pierestrojki” odżył problem przynależności Górnego Karabachu – części Azerbejdżanu zamieszkanej przez Ormian. Stało się to powodem wojny w latach 1991-1994. Niepodległość państwa została potwierdzona w referendum 21 września 1991 roku. Obecne trudności gospodarcze spowodowało między innymi tragiczne trzęsienie ziemi w 1988 roku.

Kościoły Erywania reprezentujące archetyp świątyni Kościoła ormiańskiego to najstarszy, bo pochodzący z XII wieku, Surp Katogike, który jest zachowanym rdzeniem siedemnastowiecznej katedry, rozebranej w 1936 roku, oraz siedemna-

Armenia – poszukiwanie tożsamości w architekturze XX wieku 27

stowieczny kościół Zorawar. Nie istnieją średniowieczne kościoły św. św. Piotra i Pawła, św. Grzegorza Oświeciciela i Dominikanów.

Początkowo budownictwo miejskie o luźnej zabudowie powtarzało formy wiejskich domów. Niewielkie miasta nie miały tradycji budowy municypalnych obiektów – często funkcję tę pełniły hamazaspy (obszerne, kamienne przedsionki kościołów). W Erywaniu w XIX wieku zamiast niskich domów-rezydencji zaczęto budować kamienne kamienice, formą nawiązujące do europejskiej tradycji, a ornamentyką do ormiańskiej. Orientalne chaty z płaskim dachem, na które w okresie upałów przenosiło się nocą życie rodzin, dawno zniknęły z miasta, tak jak bogate rezydencje kupieckie. Najpiękniejsze domy należały do zamożnych rodzin: domy braci Ter Avetisov przy ulicy Abowian, domy rodzin Thadewosów i Wardanjanów przy ul. Spandarian, domy Chanzadianów, Melkianów...

Dla wielu pokoleń architektów burzliwa historia kraju była wystarczającym powodem, by w reprezentacyjnych budowlach, a także w miarę możliwości w bogatszych domach powtarzać formy historyczne i detale wystroju charakterystyczne przede wszystkim dla świątyń. Był to symbol i demonstracja ciągłości kultury w niesprzyjających warunkach. Dlatego w Armenii trochę inaczej rozumie się tożsamość w architekturze. Jest ona czymś więcej niż tylko sukcesją rozwiązań, zmieniającą się w czasie, ale jednak będącą wyczuwalną kontynuacją. Swojskość architektury armeńskiej ma znaczenie podstawowe: była i jest znakiem rozpoznawczym kultury rozwijającej się na czterech kontynentach. Świadczą o tym kościoły i budowle służące współcześnie Ormianom żyjącym w diasporze. Nawiązują do archetypu świątyni i operują tradycyjnym ornamentem wywodzącym się ze średniowiecznych świątyń lub kaczkarów.

Nowe nurty w urbanistyce i architekturze przeniknęły do Armenii w latach dwudziestych XX wieku. Dążenie do utrzymania ducha architektury najwyraźniej widać na przykładzie Erywania – miasta liczącego dziś 1 mln 200 tys. mieszkańców (przy czym liczba obywateli Armenii wynosi niecałe 3 mln, a drugie co do wielkości miasto Giumri liczy tylko 120 tys. mieszkańców). Ponadto w Erywaniu przez wszystkie lata skupiała się większość inwestycji o reprezentacyjnym charakterze.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku powstały w stolicy budowle i założenia urbanistyczne łączące koncepcje nowoczesnej myśli planistycznej i architektonicznej przy równoczesnej akceptacji narodowych form, co było podstawą socrealistycznej wizji architektury. Autorem planu rozbudowy stolicy i kluczowych budowli jest Aleksander Tamanian (1878-1936). Zgodnie z planami, Erywań miał się stać 200-tysięcznym miastem ogrodem, którego zielone, szerokie aleje wzbogacone fontannami i taflami wody miały się łączyć z otaczającym, bogatym krajobrazem z widocznymi na horyzoncie masywami gór Ararat i Aragat. Plan miasta został zatwierdzony w 1924 roku i jest wcielany w życie do dzisiejszego dnia. Miasto zostało zaprojektowane na planie centralno-krzyżowym, z ortogonalną siatką ulic i kolistymi obwodnicami. Główną oś centrum stolicy miała stanowić promenada spacerowa, wysadzana drzewami, łącząca monumen-

28 Teresa Bardzińska-Bonenberg

talny gmach Teatru Opery i Baletu z placem Republiki (dawniej Lenina). Budynek teatru i zarys placu są autorstwa Aleksandra Tamaniana. Budowa promenady, nazwanej aleją Północną, została zakończona w 2008 roku.

Plan urbanistyczny Erywania w racjonalny sposób uwzględniał warunki, w których rozwijało się miasto. Kluczowe budowle – w tym Teatr Opery i Baletu – są przykładem zastosowania tradycyjnych, historycznych form. Teatr, budowany w latach 1932-1953, jest przykładem architektury socrealistycznej, w znakomity sposób wykorzystującej motywy armeńskiej sztuki. Sam budynek łączy pod jednym dachem dwie sceny i dwie widownie: koncertową oraz opery i baletu. Za nim od południa rozciąga się park ze stawem, „Jeziorem łabędzim”. To rozwiązanie otrzymało złoty medal na wystawie światowej w Paryżu w 1935 roku, co było najlepszym dowodem europejskości tej koncepcji. Tamanian formą i detalem teatru świadomie nawiązał do średniowiecznej świątyni w Zwartnoc – centralnej, czteroapsydowej budowli otoczonej kolumnadą; ważnej dla Ormian ze względu na wydarzenia historyczne związane z przyjęciem chrześcijaństwa. Bogaty detal rzeźbiarski świątyni był inspiracją dla wystroju teatru. Tamanian wykorzystał wymagania narodowej formy stawiane w latach socrealizmu do przypomnienia wspaniałej sztuki Ormian. Takich cytatów na ulicach starego Erywania można spotkać więcej.

Rys. 1. Rekonstrukcja świątyni w Zwartnoc i elewacja Teatru Opery i Baletu (foto autorka)

Drugim ważnym punktem miasta, również autorstwa Tamaniana, jest plac Lenina (obecnie Republiki). Ukształtowany w latach dwudziestych, był zabudowywany do lat siedemdziesiątych. Główną i najważniejszą jego budowlą jest pochodząca z początku lat dwudziestych XX wieku Galeria Narodowa, utrzymana w monumentalnym socrealistycznym stylu z silnymi odwołaniami do architektury sakralnej. To samo odnosi się do pozostałych, o wiele późniejszych budowli

Armenia – poszukiwanie tożsamości w architekturze XX wieku 29

placu. Jego fragment pokrywa barwna nawierzchnia – to tradycyjna kompozycja dywanowa wykonana ze wszystkich dostępnych w Armenii gatunków kamienia Jest to kolejne odwołanie do historycznej tradycji kraju. Kształt centrum miasta, dziś powiększonego o wiele osiedli powstałych w różnych fazach socjalistycznej i kapitalistycznej gospodarki, został zachowany. Liczne inkluzje w postaci przeskalowanych budowli, umieszczonych zazwyczaj na zapleczu pierzei ulic z lat dwudziestych, zmieniły skalę i przekształciły proporcje ulic i placów.

Rys. 2. Plac Republiki (dawniej Lenina). Zespół wznoszony od 1921 roku do lat siedemdziesiątych XX wieku (źródło: Internet)

Ulica nazwana aleją Północną została wycięta w kwartałach istniejącej, zdegradowanej zabudowy. Inwestycja, choć wprowadza do centrum miasta zespół najnowocześniejszych, wysokich budynków usługowo-biurowo-mieszkalnych, nie jest wolna od cytatów z przeszłości. Dawną i współczesną armeńską architekturę charakteryzuje bogate wykorzystanie naturalnego kamienia (przede wszystkim tufów wulkanicznych, mających według współczesnego katalogu 106 odcieni) i bazaltów, a także stosowanie łuków i kopuł. Cechą charakterystyczną jest stosowanie ornamentów wiążących przeszłość ze współczesnością.

Pod względem możliwości stosowania tradycyjnych form i ornamentu najtrudniejszy był okres modernizmu socjalistycznego po 1956 roku. Prostota (ubóstwo) form i niedostatki materiałowe sprawiły, że architektura, a zwłaszcza budownictwo mieszkaniowe tego okresu wymykają się wszelkim standardom. Jedynym wspólnym mianownikiem nowej i starej architektury były tufy. Pozwalały wprowadzać tradycyjne zestawienia kolorystyczne, takie, jakie były znane z wielu świątyń i klasztorów. Wielokolorowa szachownica stała się znakiem rozpoznawczym osiedli wznoszonych na terenie całej Armenii w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku.

Większa dowolność była dopuszczalna w detalach: ogrodzeniach, wiatach przystankowych, ławkach, koszach na śmieci; tu dochodziła do głosu tradycja –

30 Teresa Bardzińska-Bonenberg

czasem nieudolna, naiwna, ograniczana kiepskimi materiałami i wykonawstwem, lecz jednoznacznie oparta na dorobku dawnej „wielkiej” architektury.

W 2001 roku, 1700 lat po ustanowieniu Świętego Apostolskiego Katolickiego Kościoła Ormiańskiego, w Erywaniu została konsekrowana katedra pod wezwaniem św. Grzegorza Oświeciciela. Jest to udana próba stworzenia ogromnej (1700 miejsc) świątyni o tradycyjnej centralnej przestrzeni, poprzedzonej hamazaspem i wzbogaconej o pomocnicze pomieszczenia (kaplice ślubne). Zarówno wnętrze, jak i bryła katedry odpowiadają archetypowi świątyni ormiańskiej, a jej konstrukcja stanowi nawiązanie do średniowiecznych pierwowzorów.

Rys. 3. Aleja Północna w budowie; przedmieścia: interpretacja tradycyjnych form. „Kopuła” kościoła jest zrobiona z blachy, a wzór kamieni na tamburze jest namalowany (foto autorka)

Wprowadzanie do współczesnej architektury Armenii obiektów będących kontynuacją wielowiekowej tradycji architektonicznej i twórczo wykorzystujących dzisiejsze techniczne, technologiczne i estetyczne wymagania jest powoli realizowane. Istnieje już grupa budowli reprezentująca nurt wernakularny w ormiańskiej architekturze. Są to przede wszystkim obiekty hotelowe i usługowe, budowane w Armenii dla ludzi o ponadprzeciętnych możliwościach finansowych, przede wszystkim dla turystów. Wyróżniają się one doskonałymi parametrami użytkowymi i wyrafinowanymi odniesieniami do ormiańskiej tradycji architektonicznej i sztuki zdobniczej. Inwestorami takich realizacji są przede wszystkim Ormianie z diaspory inwestujący w ojczyźnie. Podobnie traktowana jest rozbudowa klasztorów. Dbałość o odniesienia do świetnie rozpoznawalnej sakralnej architektury powiązana z nowoczesnością tworzy niezwykłą jakość.

Armenia – poszukiwanie tożsamości w architekturze XX wieku 31

Rys. 4. Katedra św. Grzegorza w Erywaniu i hotel Tufenkian w Dzoraget

O tożsamości architektury danego kraju można mówić wówczas, gdy jej wyobrażenie, idea, archetyp zaistnieją w świadomości mieszkańców, narodu i przybyszów. Swoistość rozwiązań architektonicznych była ważna dla Ormian ze względu na sytuację kraju i narodu. Poszukiwanie form łączących tradycję i współczesne wymagania zdąża ku stworzeniu rozpoznawalnej architektury wernakularnej.

LITERATURA

[1] Alpago-Novello A., Ieni G., Manoukian A., Les Arméniens: histoire, art, archéologie, l’ Aventurine, 1995. [2] Dum-Tragut J., Armenien entdecken, Berlin, Trescher Verlag 2006. [3] Khalpakhchian O., Architectural Ensembles of Armenia, Moscow, Iskusstvo Publishers 1980. [4] Kiesling B., Kojian R., Rediscovering Armenia, Matit, Ggrraphic Design Studio 2005. [5] Zakrzewska-Dubasowa M., Historia Armenii, Wrocław, Ossolineum 1977.

ARMENIA. IN SEARCH OF IDENTITY OF THE TWENTIETH CENTURY ARCHITECTURE

Summary

Pursuit of identity in architecture depends on external and internal situation of a country, its history and economy. Armenia has suffered unusually stormy past, and its architecture has been based on unchanging archetype of Armenian temple, which originates from the Middle Ages. In the 20th century when socrealistic regulations were executed, use of rich historical detail was implemented. Later, modernistic structures were built with wide use of colourful tufa stone. Throughout the 20th century permanent architectural

32 Teresa Bardzińska-Bonenberg

referrences were made towards historical aesthetics. In 1991, after gaining independence by the country, investors, Armenians from Diaspora, invest substantially in their homeland. They introduce typical multi-level blocks of flats as well as posh offices and apartments with distinct historical citations. A new type of buildings emerges in Armenia. It combines contemporary modern standards and historical background based on tradition. This predicts begining of vernacular trend in Armenian architecture.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Karolina SOBCZYŃSKA-JEŻEWSKA*

PRZERWANIE CIĄGŁOŚCI TRADYCJI I NISZCZENIE TOŻSAMOŚCI MIEJSCA NA PRZYKŁADZIE LHASY

Miasto jako środowisko życia człowieka jest przede wszystkim trójwymiarową formą przestrzenną o określonej fizjonomii. W kształcie przestrzeni miasta, kolorach, a przede wszystkim w ludziach widoczna jest tożsamość miejsca. Indywidualność miasta tworzą jego rdzenni mieszkańcy wraz ze swoją tradycją i kulturą. W większości współczesnych miast na świecie władze miejskie realizują politykę przestrzenną opartą na zachowaniu historycznego wizerunku, fizjonomii i kultury miasta. O tym, że zmiany kontrastujące z dotychczasową fizjonomią wywołują często utratę tożsamości konkretnego miejsca, świadczy dobitnie przykład Lhasy, w której niszczenie dziedzictwa kulturowego Tybetu jest celem polityki przestrzennej chińskich władz.

Słowa kluczowe: miasto, ludzie, tradycja, ciągłość, indywidualność, tożsamość

1. TRADYCJA I TOŻSAMOŚĆ MIEJSCA

Tożsamość miejsca związana jest ściśle z ciągłością warstwy kulturowej. Jednym z najtrwalszych i widomych przejawów tradycji kulturowej jest forma przestrzenna miasta [2]. Fizjonomia miasta i forma zabudowy wpływają na identyfikację miejsca. Przestrzeń miasta, która zawiera wartości informacyjne i estetyczne, ma priorytetowe znaczenie w tworzeniu postaw identyfikacyjnych, orientacyjnych i adaptacyjnych, a także kulturotwórczych. Obiekty architektoniczne, kształt przestrzeni miasta, jej skala, detale, tworząc indywidualny klimat miejsca, oddziałują na człowieka, wpływają na jego doznania i reakcje emocjonalne. Wartości kulturowe i wszelkie przejawy tradycji decydują o tożsamości miasta i jego mieszkańców [1].

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej.

34 Karolina Sobczyńska-Jeżewska

Każde miasto ma swoją historię, tradycję i wartości kulturowe, które odpowiednio wyeksponowane mogą się stać ważnym elementem sukcesu ekonomicznego. Historyczne centra wielu miast o różnorodnym, narastającym na przestrzeni wieków, tradycyjnym budownictwie mogą się stać walorami i atrybutami tych miast i wzbudzać zainteresowanie turystyczne pod warunkiem utrzymania i zachowania tych atrakcyjnych wartości przestrzennych.

We współczesnych próbach ożywienia miast w Europie główny nacisk kładzie się na walor wizualny, na takie odnowienie starych budynków, aby tradycyjna forma zewnętrzna była połączona ze współczesnymi rozwiązaniami funkcjonalnymi i technicznymi we wnętrzach. Nowe formy często nawiązują do tradycyjnego otoczenia. W miastach, w których utrzymuje się i odnawia historyczną zabudowę, pielęgnuje i kontynuuje lokalną tradycję, często silne jest poczucie własnej tożsamości.

Po II wojnie światowej w niektórych miastach Europy nastąpiła wymiana mieszkańców, co pociągnęło za sobą odmienne korzystanie z przestrzeni urbanistycznej i substancji architektonicznej. Było tak na przykład we Lwowie i Wrocławiu. Zjawisko to obserwujemy obecnie w Tybecie, a szczególnie w jego stolicy.

Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na potrzebę odpowiedniego sterowania rozwojem funkcjonalno-przestrzennym zabudowy i urbanizacją, tak by nie niszczyć, lecz harmonijnie adaptować kulturowe dziedzictwo miasta. Urbaniści odpowiedzialni za kształt przestrzeni miejskiej powinni w pełni zdawać sobie sprawę ze skutków materialnych, społecznych i duchowych podejmowanych decyzji przestrzennych. Tej tendencji nie obserwuje się w rozwoju przestrzennym Lhasy. Niewątpliwie przejęcie Tybetu z jego stolicą przez Chiny jest przejęciem wrogim. Niemniej wartość kulturowa i związana z nią komercyjność miejsca zasługuje na uwagę.

2. BRAK ZACHOWANIA TOŻSAMOŚCI MIEJSCA CELEM POLITYKI PRZESTRZENNEJ W STOLICY TYBETU

Od 1951 roku Tybet (obecnie: Tybetański Region Autonomiczny – TRA) o powierzchni 1228 tys. km2 wchodzi w skład Chińskiej Republiki Ludowej. Stolicą Tybetu jest Lhasa – święte miasto lamaistów, położone na wysokości 3630 m n.p.m. To właśnie w stolicy najwyraźniej widoczna jest ekspansja Chin. Według statystyk zaledwie 23% ludności TRA zamieszkuje w miastach, w tym zaledwie 5% to Tybetańczycy. Intensywny napływ ludności chińskiej stał się znacznym zagrożeniem dla tybetańskiej kultury. Lhasę zasiedlono nisko wykształconą chińską warstwą społeczną, większość chińskich urzędników stanowią należący do partii ograniczeni, prości ludzie, źle opłacani, zazdroszczący tym, którzy ułożyli sobie życie za granicą [3].

Przerwanie ciągłości tradycji i niszczenie tożsamości… 35

Dla Tybetańczyków buddyzm tybetański jest nie tylko religią, ale także treścią życia, kręgosłupem kultury i cywilizacji, najsilniejszą więzią, która nadal łączy naród tybetański. Chińczycy, zakazując obchodzenia religijnych uroczystości i po- siadania fotografii Dalajlamy, aktywnie zwalczają religię tybetańską, traktując ją jako silny czynnik tożsamości narodowej. Tak prowadzona polityka sprawiła, że Tybetańczycy we własnym kraju są mniejszością pozbawioną praw.

We współczesnych miastach zmiany, które się powoli dokonały na przestrzeni wieków, związane ze stopniowym narastaniem i rozwojem tkanki miejskiej, postrzega się jako naturalne następstwo sytuacji. Jednak zmiany spowodowane szybkim, niewystarczająco kontrolowanym rozwojem zabudowy (szczególnie w okresach powojennych), zdecydowanie kontrastującej z dotychczasową fizjono- mią, skalą i kanonem, często zakłócają tożsamość i tradycję kulturową miejsca. Zmiana fizjonomii miasta, szczególnie zabytkowego centrum, wiąże się z ubożeniem, a nawet utratą tożsamości tego miejsca. Stara tybetańska dzielnica Lhasy Rys. 1. Historyczna, tybetańska dzielnica Lhasy (fot. K. Sobczyńska) stanowi dziś wyizolowaną enklawę zajmującą zaledwie 4% powierzchni miasta. W starym centrum dominują tradycyjne domy z kamienia o tradycyjnych, charakterystycznych obramieniach okien malowanych w kolorze czarnym (rys. 1).

W pobliżu świątyni Dżo-khang – jednego z najważniejszych pielgrzymkowych miejsc Tybetu – znajduje się ulica wypełniona straganami, gdzie Tybetańczycy handlują rękodziełem artystycznym i posążkami Buddy. Od czasu osiedlenia się Chińczyków oferowany towar, a także wygląd straganów i kupców stał się charakterystyczny dla chińskiej produkcji masowej.

W Lhasie nowe obiekty z rozmysłem wprowadzane do starych zespołów zabudowy kreują nową symbolikę przestrzenną, by zatrzeć ślady kultury tybetańskiej. Szybko postępujący rozwój zabudowy kontrastującej z dotychczasową fizjonomią miejsca sprawia, że miejsce to, tracąc np. kształt sylwety przestrzennej, traci swój indywidualny charakter. Tradycyjna zabudowa Lhasy, miejsca kultu religijnego ważne dla tradycji, kultury i tożsamości ludności tybetańskiej, układ urbanistyczny podporządkowany pielgrzymkom religijnym zostały wchłonięte przez nową, monotonną, wielkoprzestrzenną, chińską infrastrukturę i architekturę o wątpliwych walorach estetycznych. Szerokie arterie komunikacyjne (jakie trudno spotkać w nawet w dużych miastach Europy), z trzema pasami ruchu w każdym kierunku, pocięły miasto. Powstały przeskalowane budynki, obwieszone niezliczoną ilością reklam bez jakiegokolwiek porządku i kompozycji, wytyczono wąskie chodniki. To wszystko pozostaje w opozycji do tradycyjnej architektury i krajobrazu oraz do

36 Karolina Sobczyńska-Jeżewska

kultury i religii Tybetu (rys. 2). Monotonne, ekspansywne struktury bez architektonicznego wyrazu wchłonęły przestrzeń historyczną i tradycyjną zabudowę. Z trudem można odnaleźć drogę do pojedynczych świątyń i małych klasztorów niegdyś zespolonych z krajobrazem, dziś niemal niezauważalnych, zasłoniętych przez obiekty o niewielkim znaczeniu.

Rys. 2. Chińska zabudowa Lhasy (fot. K. Sobczyńska)

W każdym mieście znajdują się budynki stanowiące o indywidualności miejsca. Symbolem stolicy Tybetu jest wznoszący się na szczycie wzgórza Marpori zamek, klasztor-pałac Potala, dawna siedziba władców Tybetu (rys. 3). U podnóża krajobrazowo pięknie położonego pałacu Potala, dawnej siedziby Dalajlamów, władze chińskie zlokalizowały plac defilad i inne symbole władzy komunistycznej (rys. 4).

Zmiana fizjonomii miasta spowodowała utratę jego tożsamości. Stało się tak dlatego, że rozbudowa miasta nie opierała się na zasadach zachowania kultury i indywidualności miejsca, lecz wręcz przeciwnie – na ich niszczeniu. Rozwój urbanistyczny stolicy Tybetu stał się narzędziem służącym do osłabienia tożsamości narodowej w okupowanym państwie przez degradację krajobrazu kulturowego.

Zmiany zachodzące na świecie stymulują masową turystykę, eksplorującą egzotyczne rejony. Do Tybetu i jego stolicy przybywa się w poszukiwaniu kultury i tradycji tybetańskiej, która zanika w wyniku polityki najeźdźcy. Małe grupy pielgrzymujących z wysokich gór Tybetańczyków, idących w pokłonach wzdłuż szerokich, ruchliwych arterii komunikacyjnych, poruszających młynkami modlitew-

Przerwanie ciągłości tradycji i niszczenie tożsamości… 37

Rys. 3. Pałac Potala (fot. K. Sobczyńska) Rys. 4. Architektura komunistyczna: plac przed pałacem Potala (fot. K. Sobczyńska)

nymi, są zjawiskiem autentycznym. Jednak ich modlitwa i wędrówka odbywa się wśród nagromadzonych chińskich reklam i bilbordów, co potęguje ogromny kontrast dwóch kultur. Tybetańczycy, skromni, wyciszeni ludzie, pielgrzymujący niekiedy miesiącami do miejsc kultu przez głośne i „krzyczące formą” przestrzenie, stanowią żywy obraz miejscowej tradycji i kultury, aktywnie niszczonej na każdej płaszczyźnie przez chińskie władze.

Akceptacja tożsamości przekształconej przestrzeni jest niezbędnym elementem identyfikacji mieszkańców z tą przestrzenią. Celem polityki przestrzennej stało się to, by tradycyjna zabudowa Lhasy została wchłonięta przez nową zabudowę, która ma działać destrukcyjnie na poczucie tożsamości i identyfikację z miejscem rdzennych mieszkańców. Obecnie w Lhasie brak jest przestrzeni publicznych sprzyjających rozwojowi świadomości społecznej i kulturowej. Niszcząc tkankę i społeczność miasta, doprowadzono nie tylko do poczucia utraty miejsca i przynależności, ale także do alienacji i samotności jego mieszkańców. Turyści przybywający do Lhasy zamiast szklano-betonowych przytłaczających, obwieszonych reklamami budynków chcieliby zobaczyć istotę Tybetu: tajemnicę, tożsamość i piękną oryginalność. Władze Lhasy, zasiedlając miasto ludnością chińską w tak dużej dysproporcji do ludności rdzennej, niszcząc tradycję i indywidualność kulturalną regionu, niszczą zarazem atrakcyjność turystyczną tego miejsca. Różnice w osobowości narodowej, mentalności, odmienne użytkowanie przestrzeni architektonicznej i infrastruktury, przeskalowanie nowych obiektów jako symboli potęgi okupanta, „krzykliwość” współczesnej chińskiej kultury masowej pozostającej w opozycji do zastanego detalu i formy architektonicznej, celowa degradacja miejsc świętych dla Tybetańczyków – punktów zakotwiczenia ich kultury to sposoby na likwidację tożsamości narodowej w okupowanym państwie.

38 Karolina Sobczyńska-Jeżewska

3. PODSUMOWANIE

Fizjonomia miasta, charakter, styl, kanon zabudowy, ludzie, ich odmienna wiara, kultura i obyczaje stanowią oczywiste elementy atrakcyjności miejsca. Tybet, jego rdzenni mieszkańcy ze swoją architekturą, kulturą, tradycją i religią są dziś bezcenną wartością, która stanowi również o atrakcyjności turystycznej regionu. Tradycja miejsca ukazana w widoczny sposób, oparta na oryginalnych bądź rekonstruowanych obiektach jest ważnym elementem polityki utrzymania historycznego wizerunku miasta, którą praktykuje większość władz miejskich na świecie. W Tybecie działania władz miejskich wydają się celową polityką Chin zmierzającą do zniszczenia kultury tego narodu między innymi przez degradację krajobrazu kulturowego stolicy. Niezrozumiałe jest to, że Chiny, będące jednym z najważniejszych partnerów na światowym rynku, nie podejmują działań w sferze kultury odpowiadających standardom światowym.

LITERATURA

[1] Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Warszawa, WN Scholar 2002. [2] Barek R., Fizjonomia miasteczek wielkopolskich w aspekcie tożsamości miejsca, Poznań, Wyd. Politechniki Poznańskiej 1999. [3] French P., Tybet, Tybet, Warszawa, ushuaia.pl 2007. [4] Wielka encyklopedia, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 2001.

THE INTERRUPTION OF THE CONTINUITY OF TRADITION AND IDENTITY OF THE SPACE ON THE EXAMPLE OF LHASA

Summary

The city as a environment of man is above all three dimensional spatial form with individual physiognomy. In the shape of the city, colors, first of all- people, we see the identity of the place. City’s individuality makes up its ethnic residents with their tradition and culture. In many modern cities of the world the Government of the City creates its space based on the historical character and physiognomy of the place. The changes that contrast with the current face cause the loss of the identity of the urban place. An example of loss of national identity is Lhasa. In Tibet, the destruction cultural heritage, historic physiognomy of buildings and traditions is the deliberate action of China policies.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Paweł BUSZKO*

WSPÓŁCZESNE MIASTO JAKO WIELOPRZESTRZEŃ

W artykule zwrócono uwagę na pojawienie się globalnych znaków wpisujących się w lokalny krajobraz, na tendencję do utraty znaczenia centrów miast, a także na rolę multimediów i rzeczywistości wirtualnej w odbiorze architektury. Analizie poddano strukturę przestrzenną dużych metropolii amerykańskich, azjatyckich i europejskich. Wskazano na znaczenie współczesnych technologii przekazu wizualnego i ich wpływu na samopoczucie oraz jakość życia mieszkańców.

Słowa kluczowe: dezintegracja – integracja, kultura, komunikacja, multimedia, przestrzeń, realność, wirtualność, społeczność

Współczesne miasta są niesłychanie rozbudowanymi organizmami architektoniczno-urbanistyczno-socjologicznymi. Człowiek stanowi jeden z najważniejszych elementów tworzących miasto, ponieważ niezależnie od skali miasta i jego położenia to człowiek kształtuje jego strukturę, formę i wizerunek. Architektura współczesnych miast jest więc odpowiedzią na styl życia, pracy oraz charakter mieszkańców, w tym również na wpływające na nich zmiany polityczno-kulturowe.

Odnosząc się do własnych obserwacji dokonanych w różnych miastach w trakcie podróży zarówno po Europie, jak i po Ameryce Północnej i Azji, mogę powiedzieć, iż jednym z najbardziej widocznych elementów krajobrazu i przestrzeni łączących większość miast na całym świecie jest grafika wielkich koncernów, takich jak McDonald, Coca Cola i innych. Okazuje się, że te elementy krajobrazu jako znamiona globalizacji wpisują się w lokalną tkanką krajobrazowo-urbanistyczną. Czy jednak jest to pozytywne zjawisko? Przypominam sobie, że cztery lata temu w trakcie pobytu w Jałcie zostałem kompletnie zaskoczony zderzeniem krajobrazowym spowodowanym przez połączenie w jednym kadrze pomnika Lenina i ustawionych tuż obok „złotych łuków” McDonald. To był właśnie dowód przeobrażeń polityczno- -kulturowych na Ukrainie.

* Wydział Architektury i Wzornictwa Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu.

40 Paweł Buszko

Człowiek niejako zaakceptował taki stan rzeczy, przyzwyczaił się do tego, że logo, kolor bądź charakterystyczna dla danego koncernu linia graficzna stały się komunikatem żyjącym w przestrzeni miast niezależnie od tego, czy jesteśmy w Nowym Jorku czy w Krakowie. To właśnie spowodowało, iż komunikat w przestrzeni miasta działa na człowieka podobnie. Istnieją więc charakterystyczne elementy architektoniczne w każdym mieście, takie jak ratusz, kościół czy dworzec kolejowy, ale oprócz tego w krajobraz wpisują się wizerunki koncernów.

Kolejnymi elementami, które w znaczący sposób wpływają na relacje przestrzenne w miastach, są ruch ich mieszkańców, komunikacja i migracja. Wpływają one w znaczący sposób na kształtowanie i rozwój miasta. Szczególnie jest to widoczne w Unii Europejskiej, w której otwarcie granic oraz wejście do strefy Schengen spowodowało bardzo dużą aktywność mieszkańców większych miast. Zaczęli się oni intensywnie przemieszczać, poznawać inne miasta i regiony. Taki ruch ma również wpływ na aktywizację terenów poprzemysłowych bądź na zmianę czy ewolucję tożsamości miasta. Obszarami, które w wyjątkowy sposób są mi bliskie, a które właśnie takową rewolucję przechodzą, są Górny Śląsk oraz Zagłębie Dąbrowskiego, zwane również Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, liczącym około 2,5 mln mieszkańców (fot. 1–3).

Fot. 1. Zabrze, ul. Wolności

Współczesne miasto jako wieloprzestrzeń

Fot. 2. Elektrociepłownia Bytom 41

Aglomeracja stanowi doskonały przykład przeobrażenia silnie zurbanizowanego obszaru przemysłowego. Przeobrażenia spowodowane wieloma różnymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi pociągają za sobą wyraźną zmianę wizerunku miasta, a elementy architektury przemysłowej zostają wyparte przez osiedla mieszkaniowe, supermarkety oraz budowę dróg i sieci komunikacyjnej. Paradoksalnie dochodzi również do zmiany funkcji obiektów. Można by tutaj przytoczyć najbardziej znany na Śląsku przykład, jakim jest Silesia City Center – wielki kompleks handlowo-usługowo-rozrywkowy wybudowany na terenach byłej kopalni „Kleofas”. Pozostawiono i wykorzystano tutaj, zmieniając ich funkcję, obiekty typowo przemysłowe, takie jak wieża wyciągowa – zamieniona na wielką reklamę, pomieszczenie cechowni zamienione na luksusową galerię wyposażenia wnętrz czy pomieszczenie maszyny wyciągowej zamienione na kościół. Tego typu zabiegi transformacji funkcji i charakteru zabudowy były już stosowane przez Fot. 3. Katowice, ul. Chorzowska architektów, np. łódzka Manufaktura, jednak

42 Paweł Buszko

przykład Silesia City Center może stanowić ważny powód dyskusji na temat ewolucji miasta. Otóż centrum Katowic, znajdujące się około 1 km w linii prostej od Silesia City Center, straciło swoją ważność i stało się wyłącznie miejscem tranzytowym.

Zgodnie z zasadą, że architektura powstaje w ściśle określonym celu, w określonym miejscu, w określonym czasie i że zawiera elementy antropogeniczne, można powiedzieć, miasto powinno również ewoluować, a zatrzymało się w miejscu, tracąc swoją atrakcyjność, stając w cieniu komercji. Tak więc nałożyły się tutaj dwa aspekty – uwarunkowania przestrzenne oraz elementy kreowane w przestrzeni przez człowieka jako zapis historii.

Kazimierz Wejchert, twórca koncepcji miasta Nowe Tychy, wraz Hanną Adamczewską-Wejchert w swoim założeniu urbanistycznym nie uwzględnili centrum miasta jako elementu skupiającego i utożsamiającego w jakiś sposób jego mieszkańców. Odnoszę wrażenie, że w krótkim czasie to samo może się zdarzyć Katowicom.

Tożsamość miasta może być również kreowana przez rozwój technologiczny oraz multimedia. Są one nowym bardzo ważnym czynnikiem kształtującym wizerunek i tożsamość współczesnych miast. Media, technologie multimedialne i cyfrowe sprawiają, że miasta zaczynają mieć dwie tożsamości – fizyczną, którą tworzy istniejąca tkanka urbanistyczno-architektoniczna, oraz wirtualną, którą tworzą wszelkiego rodzaju multimedialne i wirtualne elementy wpisujące się w istniejący układ urbanistyczno-architektoniczny. Tego typu działania powodują, iż można całkowicie zmienić charakter danego budynku, zespołu obiektów bądź dzielnicy. Można powiedzieć, że coraz częściej tego typu działania pojawiają się również w architekturze miast polskich – przykładem może być np. budynek Starego Browaru w Poznaniu. Gra świateł, projekcje w przestrzeni miejskiej oraz wirtualne fasady budynków wprowadzają nową jakość do architektury. Czasem przykrywają one tylko istniejącą formę architektoniczną, niemniej stanowią również coraz ważniejszy element współgrający i współtworzący architekturę. Powinien on być jednak tworzony w sposób przemyślany, traktujący z szacunkiem zastane wartości architektoniczne miasta.

Na przykładzie amerykańskich bądź azjatyckich miast można zobaczyć, iż zbytni przesyt multimediów powoduje szum informacyjno-przestrzenny. Typowym skutkiem takiego szumu jest brak prawidłowego odbioru przekazywanej treści przez odbiorców, jak również całkowite zachwianie równowagi i kompozycji architektonicznej przestrzeni miejskiej. Nie należy jednak odrzucać nowoczesnych technologii przekazu wizualnego, gdyż użyte w odpowiedni sposób mogą służyć architekturze, doskonale ożywiając przestrzeń miasta, podkreślając jego walory architektoniczne, jak również mogą wpłynąć w istotny sposób na samopoczucie i jakość życia jego mieszkańców.

Współczesne miasto jako wieloprzestrzeń

LITERATURA

43

[1] Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2003. [2] Klein N., No Logo, Warszawa, Świat Literacki 2004. [3] Kozina I., Dylematy architektoniczne na przemysłowym Górnym Śląsku w latach 1763- -1955, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2005. [4] Wejchert K., Elementy kompozycji urbanistycznej, wyd. 2, Warszawa, Arkady 1984.

MODERN CITY AS A MULTISPACE

Summary

The article draws attention to the appearance of global signs embedded in the local landscape, to the tendency of the city centres to lose their significance, and to the role of the multi-media and virtual reality in the perception of architecture. It analyses the spatial structure of American, Asian and European metropoleis. The author indicates the importance of contemporary visual technologies and their impact upon the mood and quality of life of the inhabitants.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Grażyna KODYM-KOZACZKO*

POZNAŃSKA SZKOŁA ARCHITEKTURY WSTĘP DO HISTORII

W artykule omówiono specyfikę poznańskiego środowiska architektonicznego na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, kiedy przejściowo w Szkole Inżynierskiej działał Wydział Architektury. Postawiono tezę, że „zmodernizowani tradycjonaliści” tworzący kadrę Wydziału stosowali swoiste metody nauczania, będące w opozycji do ideologii panującego wówczas socrealizmu. Ich celem było najdoskonalsze wpisanie projektu w środowisko kulturowe. Odrębność poznańskiej szkoły architektury została zauważona nawet przez redakcję fachowego miesięcznika „Architektura”.

Słowa kluczowe: tożsamość kulturowa środowiska architektonicznego, indywidualizacja kształcenia architektów

1. POZNAŃSKIE ŚRODOWISKO ARCHITEKTONICZNE – ZMODERNIZOWANY TRADYCJONALIM

Problem zachowania tożsamości przestrzeni architektonicznej i urbanistycznej współczesnego miasta rodzi pytanie o możliwość działania w zuniwersalizowanym systemie kształcenia zawodowego szkół architektonicznych, związanych programem i metodami nauczania z rodzimym, szeroko rozumianym środowiskiem. Historyka architektury i nauczyciela akademickiego intryguje w tym kontekście pytanie o swoistość środowiska, z którego się wywodzi, o jego samoświadomość, czyli pytanie o poznańską szkołę architektury.

Kształcenie zawodowe architektów w Poznaniu nie ma długiej historii. W Szkole Inżynierskiej (SI) utworzonej w 1945 roku na bazie przedwojennej Szkoły Budowy Maszyn powstał w ramach Wydziału Budownictwa Oddział Architektury.

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej.

46 Grażyna Kodym-Kozaczko

W 1950 roku został on przekształcony w Wydział Architektury, którego dziekanem do likwidacji jednostki w 1954 roku był Władysław Czarnecki.

Przekonania artystyczne kadry dydaktycznej (poza Stanisławem Jakimowiczem, który przybył z Warszawy) ukształtowało środowisko poznańskie. Jednym z bodźców była tkanka architektoniczna Poznania, już od 1835 roku tworzona na podstawie zwartego prawa budowlanego, zawierającego przepisy ogólne i szczegółowe dotyczące specyfiki miasta. W ordynacji budowlanej z 1910 roku rozległe fragmenty Poznania objęto ochroną krajobrazową, w tym wszystkie rynki i place, kościoły i gmachy użyteczności publicznej, również współczesne [3]. Po odzyskaniu niepodległości niektóre zespoły i obiekty architektoniczne z przełomu XIX i XX wieku z powodu antypolskiego programu ideowego budziły duże kontrowersje, jednak krajobraz kulturowy miasta był przez mieszkańców akceptowany, tym bardziej że jego immanentną cechą był wysoki poziom cywilizacyjny infrastruktury. Impulsem modyfikującym tradycjonalistyczne gusta inwestorów i projektantów stała się w 1929 roku Powszechna Wystawa Krajowa, na którą część pawilonów ekspozycyjnych zaprojektowali przedstawiciele warszawskiej awangardy architektonicznej (B. Pniewski, B. Lachert, J. Szanajca, S. Syrkus). Dzięki temu pojawił się w poznańskiej architekturze oswojony przez miejscowy tradycjonalizm klasycyzujący modernizm.

Kadra Wydziału Architektury wykształcenie zdobyła przeważnie na uczelniach niemieckich. Projektantem z największym dorobkiem był Kazimierz Ulatowski (1884-1975), absolwent Politechniki w Charlottenburgu. W latach 1926-1937 działał w Toruniu, gdzie zrealizował liczne budowle użyteczności publicznej wzniesione w konwencji zmodernizowanego klasycyzmu. W Szkole Inżynierskiej kierował początkowo Zakładem Architektury Powszechnej, a następnie Katedrą Projektowania Miejskiego.

Zbigniew Zieliński (1907-1968) ukończył architekturę w Wyższej Szkole Technicznej w Gdańsku, której program nauczania kształtowali profesorowie F. Ostendorf, O. Kloeppel, a także doskonale zachowany zabytkowy zespół urbanistyczny oraz specyficzne stosunki narodowościowe [1]. Zbigniew Zieliński od 1932 roku w Pracowni Urbanistycznej m. Poznania zajmował się m.in. ochroną zabytków. Po wojnie był głównym projektantem odbudowy Starego Rynku. Na Wydziale Architektury kierował Katedrą Architektury Polskiej i Powszechnej.

Jako dobry projektant i urbanista autorytetem cieszył się wśród studentów Stanisław Pogórski (1908-1958), który pracował w Biurze Odbudowy Stolicy. Na Wydziale Architektury kierował Katedrą Budynków Mieszkalnych. Projektował w konwencji klasycyzującego modernizmu (dawny wieżowiec Miastoprojektu przy alei Niepodległości) oraz syntetycznego socrealizmu (gmach Wydziału Budownictwa Lądowego Politechniki Poznańskiej), był też współautorem planu szczegółowego śródmieścia Poznania, opracowanego w latach 1946-1947. W jego pracowni rozpoczynało zawodową karierę wielu studentów i absolwentów poznańskiej architektury.

Poznańska szkoła architektury. Wstęp do historii 47

Jednak najbardziej szanowaną postacią był Władysław Czarnecki, w latach 1931-1950 naczelnik Wydziału Rozbudowy Miasta, kierownik przedwojennej Pracowni Urbanistycznej, w której powstał plan ogólny Poznania, jedno z najważniejszych osiągnięć międzywojennej urbanistyki polskiej. Czarnecki, uczeń I. Drexlera, a zatem pośrednio C. Sittego, uważał, że w planowaniu miasta najważniejsze jest uchwycenie i doskonalenie genius loci jego przestrzeni i społeczności, czego można dokonać jedynie metodą interdyscyplinarnych studiów i analiz [4]. Honorowanie tożsamości kulturowej miasta nie przeciwstawiało się stosowaniu w planowaniu najnowszych osiągnięć urbanistyki. Czarnecki w 1946 roku był wykładowcą urbanistyki w Polskiej Szkole Architektury (LSA), działającej na wydziale architektury uniwersytetu w Liverpoolu. Poznał tam brytyjskie metody kształcenia architektów, skonfrontowane z polskimi: z politechnik lwowskiej i warszawskiej. Cechą charakterystyczną edukacji architektonicznej w PSA było kształtowanie wrażliwości studentów na kontekst kulturowy i historyczny, co było zresztą krytykowane przez purystycznych modernistów z angielskiej kadry wydziału [6]. Dzięki bogatemu księgozbiorowi uniwersyteckiej biblioteki Czarnecki przeczytał najważniejsze publikacje z dziedziny urbanistyki i planowania przestrzennego ostatniego półwiecza, zyskując później w Polsce opinię wybitnego erudyty. W Poznaniu kierował Katedrą Planowania Miast i Osiedli. Opracował pierwszą skryptową edycję podręcznika „Planowanie miast i osiedli”, wydawaną od 1954 roku.

2. POZNAŃ WIDZIANY Z WARSZAWY

Zainteresowania zawodowe kadry poznańskiego Wydziału Architektury skierowane były na realistyczną urbanistykę, daleką od doktrynerstwa modernizmu czy socrealizmu, otwartą na nowoczesne, lecz praktyczne pomysły. Druga specjalność to ochrona zabytków i krajobrazu miasta. Z tymi zainteresowaniami konweniował profil i metody kształcenia studentów. Liczne objazdy, o bardzo bogatym, interdyscyplinarnym programie poznawczym, miały nauczyć studentów analizy miejsca i obiektu in situ, wykonywania szkicowych notatek z terenu1 .

Informacje o jednej z wycieczek, z listopada 1951 roku, można znaleźć w artykule zamieszonym w miesięczniku „Architektura”, w którym redakcja nisko ocenia jakość prac rysunkowych poznańskich studentów, wystawionych w salonie BWA w Poznaniu [9]. W polemice dziekan Czarnecki informuje, że wystawa jest plonem „wycieczki, która odbyła (…) na trasie Kraków, Lublin, Puławy, Kazimierz i Za-

1 Informacje o programie kilkudziesięciu objazdów po Wielkopolsce i Polsce uzyskałam od architekta Bogdana Celichowskiego, absolwenta pierwszego rocznika.

48 Grażyna Kodym-Kozaczko

mość. (…). Przeprowadzona pod kierunkiem profesora Elstera2 (…) dała bogate wyniki w postaci szkiców ołówkiem, kredą i piórem, w których studenci notowali pejzaże, fragmenty urbanistyczne i architekturę zabytkową, łącznie z detalem architektonicznym” [8]. Redakcja „Architektury” wycofała się z krytycznych opinii, pisząc „o dobrym poziomie tych szybkich, szkicowych notatek z podróży”.

Ślady po bogatym archiwum Wydziału w postaci dokumentacji fotograficznej obiektów zabytkowych, zniszczeń wojennych, historycznych i aktualnych planów miast można znaleźć w częściowo zachowanym archiwum W. Czarneckiego, przechowywanym w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. Stanowiło ono dla studentów materiał pomocniczy do projektowania, a jego zasoby są często wynikami studenckich praktyk.

Inny artykuł zawierający analizę studenckich prac projektowych na polskich wydziałach architektury przedstawia „poznańskie” metody opracowania projektów: „w odniesieniu do wszystkich (…) prac wydziału pragniemy z całym naciskiem podkreślić (…) sumienność i staranność przedstawionych studiów i opracowania graficznego. Przypadki, w których projekt poparty jest szczegółową analizą terenu (…), studiami widokowymi sytuacji urbanistycznej (fotografie, przekroje widokowe), studiami bryły (modele plastyczne i fotograficzne) – należą łącznie z obliczeniami konstrukcyjnymi, do normalnego zakresu każdego z opracowań”. Ostateczna opinia o jakości poznańskich projektów jest krytyczna: „ (…) czujemy się w obowiązku zwrócić uwagę na poważne niedomagania atmosfery artystycznej. (…) Uczelnia pozostaje pod silnym wpływem znajdującej się w śródmieściu Poznania architektury mieszczańskiej. Otoczenie to niewątpliwie nie sprzyja rozbudzeniu inwencji artystycznej. W związku z tym należałoby zachowując realistyczną metodę, dążyć do rozbudzenia postaw artystycznych. I jeżeli pod tym kątem profesorowie, asystenci i studenci spojrzą na swoje najbliższe otoczenie, to nawet i tu znajdą dobre wzory wielkich tradycji architektury polskiej. Wymienić tu można chociażby pałac w Śmiełowie Zawadzkiego, będący dumą naszej architektury. Przed społecznością architektoniczną Poznania stoi niewątpliwie zagadnienie przełamania pewnych skostnień wytworzonych przez losy historyczne tego miasta i zbliżenia do podstawowych wartości architektury polskiej” [5]. Autorzy artykułu odrzucają dziedzictwo architektury i urbanistyki Poznania jako niezgodne z narodową formą i socjalistyczną w treścią. Zalecają, aby niezależnie od rzetelnych analiz i studiów, których celem jest uzyskanie precyzyjnych wytycznych projektowych, rozwiązaniem była z góry przyjęta koncepcja formalna. W Poznaniu najlepszym wzorcem miała być klasycystyczna wiejska architektura rezydencjonalna, która powinna zrepolonizować obce narodowemu duchowi miasto. Z artykułu wypływa również wniosek a rebours: realistycznie zaprojektowane, oparte na wielorakich studiach

2 Erwin Elster (1887-1977), artysta malarz związany z kręgiem Ecole de Paris, kierownik Katedry Rysunku Odręcznego, później profesor nadzwyczajny Politechniki Gdańskiej.

Poznańska szkoła architektury. Wstęp do historii 49

prace poznańskich studentów wpisują się w klimat wizualny Poznania. Autorzy mimo woli zauważają, że istniała wówczas… poznańska szkoła architektury.

W artykule poświęconym analizie projektów absolwentów wydziałów architektury pojawiają się kolejne uwagi. Szczególne emocje wzbudził budynek szkoły podstawowej w Wirach autorstwa Jana Wellengera i Wandy Wernikówny, który według autorów analizy „(…) uległ szkodliwym wypaczeniom. Oparty o kosmopolityczną tradycję funkcjonalizmu plan dał agresywną w bryle, ale pesymistyczną w wyrazie realizację (…)” [10]. Faktycznie, projekt przygotowany zgodnie z zasadami poznańskiej szkoły architektury jest doskonale wpisany w otoczenie. Razem z projektem osiedla w Zielonej Górze autorstwa Jerzego Liśniewicza należał do nielicznych przyciągających uwagę prac wśród licznych konwencjonalnie socrealistycznych opracowań pochodzących z całej Polski, a omawianych w artykule.

3. POZNAŃSKA SZKOŁA ARCHITEKTURY – REAKTYWACJA

Wrażliwość na kontekst, również społeczny, powraca w projektach studentów reaktywowanego w 1973 roku na Wydziale Budownictwa Lądowego kierunku architektura. W 1980 roku dyplomem roku w Polsce ogłoszono projekt Eugenisza Skrzypczaka [7] poświęcony „Przebudowie starego browaru w Kobylimpolu – na międzynarodowy ośrodek studentów” (promotor Jerzy Buszkiewicz). W 1983 roku nagrodzono pracę dyplomową autorstwa Mariusza Wrzeszcza „Rewaloryzacja terenu Gospody Targowej w Poznaniu”, wykonaną pod kierunkiem Jerzego Gurawskiego. Eugeniusz Skrzypczak do adaptacji i rozbudowy wybrał niszczejący do dzisiaj budynek przemysłowy, pozostałość po Browarze Parowym hr. Józefa Mycielskiego z 1872 roku, zlokalizowany na skarpie nad stawem leżącym we wschodnim klinie zieleni Poznania. O ile dziś zainteresowanie „bezstylowymi” budynkami przemysłowymi nie jest niczym oryginalnym, ponad ćwierć wieku temu było rodzajem manifestu głoszącego potrzebę powrotu do architektury kontekstu, niekoniecznie inspirowanej uznanymi zabytkami.

Jeszcze dalej poszedł M. Wrzeszcz, którego projekt cechowało: „podejście do zadania projektowego honorujące miejsce i ludzi, których bezpośrednio dotyczy, respektujący idee projektantów opracowujących większy zespół mieszkaniowy na tym samym terenie, a także wykorzystujący dotychczasowe tradycje taniego budownictwa w Poznaniu. (…) Na szczególne podkreślenie zasługuje, społeczna licząca się z potrzebami konkretnych użytkowników postawa autora”. Przedmiotem projektu była rewitalizacja (we współczesnym tego słowa znaczeniu) barakowego osiedla, w którym wytworzyła się zintegrowana społeczność, wspólnie pokonująca niedogodności codziennego życia, całkowicie odmienna od anonimowych mieszkańców blokowisk.

50 Grażyna Kodym-Kozaczko

Hipoteza, że poznański system nauczania wykazywał pewne odrębności modelujące postawy twórcze studentów, wydaje się nie do zakwestionowania. Przeanalizowania wymaga to, czy i w jaki sposób poznańska szkoła architektury urzeczywistniała się w przestrzeni miasta i regionu, a może, czy w ogóle mogła realizować swoje założenia w upaństwowionym, uwarunkowanym politycznie procesie inwestowania. Można także postawić pytanie o znaczenie dziedzictwa poznańskiej szkoły architektury we współczesnym procesie kształcenia architektów, a ogólniej o potrzebę budowy indywidualności wydziałów architektury w polskich uczelniach.

LITERATURA

[1] Bernhardt K., Czy istniała gdańska szkoła architektoniczna?, w: Materiały XII Konferencji Grupy Roboczej Polskich i Niemieckich Historyków Sztuki i Konserwatorów

Zabytków, Będlewo 2005. [2] Chwalibóg K., Wrzeszcz M., Doroczna nagroda SARP im. architektów Stanisława

Nowickiego i Stanisława Skrypija, Architektura, 1984, nr 5-6, s. 5-7. [3] Klause G., Wybrane problemy ochrony zabytków na początku XX wieku i odbudowa

Poznania po II wojnie światowej, w: Architektura i urbanistyka Poznania w XX wieku, red. T. Jakimowicz, Poznań, Wydawnictwo Miejskie 2005. [4] Kodym-Kozaczko G., Urbanistyka według Władysława Czarneckiego, w: W. Czarnecki, Wspomnienia architekta, t. 3, Poznań, Wydawnictwo Miejskie 2008. [5] Kopański E., Łoziński J., Szober W., Zawistowski J., Nauka projektowania w polskich uczelniach architektonicznych, Architektura, 1951, nr 11-12, s. 340-342. [6] Liverpool School of Architecture Centenary Review, The Architects’ Journal, 1995,

May, s. 59-65. [7] Skrzypczak E., Przebudowa starego browaru w Kobylimpolu – na międzynarodowy ośrodek studentów, Architektura, 1980, nr 2, s. 56-58. [8] Sprostowanie w sprawie rysunków studentów Wydz. Arch. Szkoły Inżynierskiej w Poznaniu, Architektura, 1952, nr 6, s. 163. [9] Wystawa prac studentów Wydziału Architektury Szkoły Inżynierskiej w Poznaniu, Architektura, 1952, nr 3, s. 88. [10] Zagadnienia kompozycyjne w pracach młodych architektów, Architektura, 1952, nr 7-8, s. 195-195, 204-205.

Poznańska szkoła architektury. Wstęp do historii 51

POZNAŃ SCHOOL OF ARCHITECTURE. PREAMBLE TO THE HISTORY

Summary

Article discusses specificity of Poznań architectonic environment on turning-point of forties and fifties of 20th century, when faculty of architecture was transitionally acted in Engineering School. It puts thesis, that “modernized traditionalistic” didactic staff of faculty used its own method of education, independent on esthetic doctrine authoritative imposed socrealism. There was purpose the best connection of project to cultural environment. Separateness of Poznań School of Architecture has been noticed even by editorial of professional monthly “Architecture”.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Anna KOSSAK-JAGODZIŃSKA*

SILESIA CITY CENTER W KATOWICACH – PRZYKŁAD DZIEDZICTWA KULTUROWEGO, NOWEJ JAKOŚCI PRZESTRZENI PUBLICZNEJ CZY „MIASTA W MIEŚCIE”?

Celem artykułu było zbadanie, czy kompleks handlowo-rozrywkowo-biznesowy Silesia City Center, powstały na terenach po kopalni ,,Kleofas” w Katowicach, można zakwalifikować jako przykład dziedzictwa kulturowego (przywracającego pokopalniane tereny miastu), nowej jakości przestrzeni publicznej (bezpiecznej i otwartej na potrzeby mieszkańców) czy „miasta w mieście” (żyjącego własnym życiem, a nawet będącego zagrożeniem dla historycznego centrum Katowic).

Słowa kluczowe: przestrzeń publiczna, kompleks handlowy, tereny pokopania- ne, dziedzictwo kulturowe, „miasto w mieście”

1. WSTĘP

Kompleks Silesia City Center (SCC) powstał 2005 roku na terenie byłej kopalni „Kleofas” (dawniej „Gottwald”) przy al. Roździeńskiego (jednej z głównych arterii komunikacyjnych Śląska), w pobliżu katowickiego Spodka, osiedla Tysiąclecia oraz Śląskiego Parku Kultury i Wypoczynku.

Projekt Silesia City Center polegał na stworzeniu nowoczesnego obiektu, który będzie spełniał wymogi centrum wielkiej aglomeracji, będzie tętniącym życiem centrum miasta. Znalazła się tam galeria handlowa z 240 sklepami (największym sklepem jest hipermarket Tesco), bankami, pocztą czy apteką [13]. Ale Silesia City Center jest miejscem, w którym mieszkańcy mogą zrobić nie tylko zakupy. Inwestor zaplanował także centrum rozrywkowe: 11 komfortowych i wieloekranowych sal kinowych oraz liczne puby i kawiarnie [26]. W odrestaurowanym, zabytkowym

* Wydział Architektury Politechniki Śląskiej.

54 Anna Kossak-Jagodzińska

budynku hali będą się odbywały wystawy, koncerty, pokazy mody i filmów, zabawy dla dzieci, konkursy, młodzieżowe happeningi, a nawet przedstawienia teatrów ruchu i pantomimy. Natomiast w budynku dawnej łaźni (a potem basenu miejskiego) powstał „market artystyczny”, czyli galeria. W Silesia City Center przygotowano również miejsce modlitwy – w budynku maszyny wyciągowej powstała kaplica św. Barbary, patronki górników [19]. Do kaplicy trafił obraz i figurka świętej Barbary ze zlikwidowanej kopalni „Gottwald”, przechowywane do tej pory w parafii św. Jana i Pawła w Dębie [11]. Projekt architektoniczny Silesia City Center zakładał bowiem odrestaurowanie historycznych budynków kopalni oraz zmianę ich przeznaczenia. Nad SCC góruje znana większości Ślązaków wieża niebieskiego szybu św. Jerzego byłej kopalni „Gottwald”. Został on jednak poddany solidnej odnowie i stał się symbolem nowego centrum i wieżą widokową, z której podziwiać można panoramę Katowic [1, 2, 9, 12, 18, 21, 28]. Całkowita powierzchnia obiektu to 80 tys. m², z czego powierzchnia komercyjna zajmie 65 tys. m.². Odwiedzający centrum mogą skorzystać z parkingu na 3 tys. miejsc [9]. Obecnie obok budowany jest kompleks mieszkalny Dębowe Tarasy. W następnych latach powstaną obiekty biurowe, hotel (a ściślej dwa wieżowce biurowo-hotelowe) oraz mniejsze budynki dla biznesu i instytucji publicznych [4].

Rys. 1. Rzut zespołu SCC

Rys. 2. Widok na kompleks SCC od strony al. Roździeńskiego

Silesia City Center w Katowicach – przykład dziedzictwa kulturowego… 55

Rys. 3. Wnętrze kompleksu SCC

Inwestorem Silesia City Center jest firma TriGránit Development Corporation z siedzibą w Budapeszcie, jedna z największych w Europie Środkowo-Wschodniej korporacji deweloperskich zajmujących się kompleksową realizacją najwyższej klasy obiektów komercyjnych, handlowych i użyteczności publicznej [18, 28]. Podstawą międzynarodowych sukcesów inwestycji firmy TriGránit jest m.in. zasada poszanowania lokalnej tradycji i kultury. Firma nie buduje centrów handlowych, ale centra miejskie, które wkomponowują się w krajobraz i klimat miejsca. Tak też się dzieje (jak twierdzą) w Katowicach [10, 28].

2. SCC – PRZYKŁAD DZIEDZICTWA KULTUROWEGO?

„Cechą miasta jest równocześnie zmiana i trwanie. Rozumienie istnienia tego trudnego do opisania fenomenu to klucz do wyznaczenia nienaruszalnych elementów miejskiej struktury (przestrzeni), czyli tego, co w mieście mimo przekształceń politycznych, ekonomicznych, społecznych powinno pozostać stale takie samo albo to samo” [8].

Ochrona wartości kulturowych, a w szczególności wartości architektoniczno- -urbanistycznych obiektów i dzielnic przemysłowych jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Głównym kryterium wartości przyjmowanym w procesie projektowania obiektów przemysłowych jest ich użyteczność. Wartości estetyczne i ideowe, bardziej uniwersalne i nieprzemijające, mają mniejszą wagę. Natomiast w miarę starzenia się obiektów pojawiają się wartości historyczne, symboliczne, semiotyczne. Rodzi się sprzeczność pomiędzy ewentualną wartością estetyczną i rosnącą wartością historyczną (semiotyczną, symboliczną) a malejącą użytecznością [6].

Przykłady postępowania z opuszczonymi obiektami i terenami przemysłowymi dowodzą, że zasadnicze znaczenie ma decyzja o nowym sposobie ich użytkowania. Wynika ona z obowiązujących na danym terenie ustaleń miejscowego planu

56 Anna Kossak-Jagodzińska

zagospodarowania przestrzennego, a te z kolei z potrzeb miejscowej społeczności. Zapewne najważniejsze są relacje terenu i obiektów na nim się znajdujących do otoczenia. Obiekty i tereny położone w strefie śródmiejskiej najczęściej przeznaczane są na usługi o charakterze śródmiejskim: handel detaliczny, obiekty gastronomiczne, biura, ulice, parkingi i garaże śródmiejskie, hale wystawowe, muzea, galerie i parki miejskie. Tereny i obiekty położone peryferyjnie są przekształcane w magazyny hurtowe, inkubatory przedsiębiorstw, drobne rzemiosło, bazy transportowe. Wreszcie tereny podmiejskie przeznaczane są do zalesienia, użytkowania przemysłowego, rolnego, rekreacyjno-sportowego czy też pozostawiane jako nieużytki [6].

Obszar, na którym powstało SCC, jest typowo śródmiejski. Istniejące pokopalniane budynki wcielono do całości założenia i nadano im nowe funkcje handlowo- -biurowe. Zgodnie z założeniami działania firmy TriGránit pozostawione obiekty mają sprzyjać integracji powstającego kompleksu z miejscem. Chciano także uszanować sentyment mieszkańców do widoku np. szybu św. Jerzego. Czy to wystarczające uzasadnienie, że jest to przykład dziedzictwa kulturowego? Dla mnie tak, ale wygląda na to, że nie dla wszystkich. Ewa Szady np. twierdzi: „Dla rozważań o waloryzacji zabytków przemysłu i z przemysłem związanych interesujące mogłyby być opinie bezpośrednich użytkowników to jest robotników czy mieszkańców osiedli przyzakładowych. Okazuje się, że wśród górników starych, likwidowanych kopalń górnośląskich (...) rzadki był emocjonalny stosunek do obiektów kopalnianych. Na pytanie, które budynki najbardziej się podobają, najczęściej odpowiadano, że żadne” [24, 25].

Czy można więc w takim działaniu dopatrywać się innych, ukrytych celów lub wręcz zagrożeń?

3. SCC – NOWA JAKOŚĆ PRZESTRZENI PUBLICZNEJ?

„O istocie miasta decyduje jego rola jako miejsca kontaktów, realizowanych w znacznej mierze w przestrzeni publicznej. Między innymi dlatego właśnie istnienie odpowiedniej przestrzeni publicznej miasta można uznać za jeden z podstawowych warunków zachowania tej formy osadnictwa” [14]. „Jakość i stan przestrzeni publicznej w sposób syntetyczny określa stan i funkcjonowanie miasta, a także jakość życia jego mieszkańców” [3].

Jak zapewniali przedstawiciele inwestora, Silesia City Center ma być tętniącym życiem centrum miasta. W strukturze SCC są ulice (np. Zabrska, Sosnowiecka, Będzińska) i place (np. Tropikalny, Zimowy, Muzyków, Poetów) o specyficznym, niepowtarzalnym klimacie, na wzór zminiaturyzowanego miasta [16]. Tego typu poczynania w centrum handlowym Marcin Gałkowski określa jako „nadrealistycz-

Silesia City Center w Katowicach – przykład dziedzictwa kulturowego… 57

ny substytut doskonałego śródmieścia”, który „sprawia wrażenie przestrzeni bezpiecznej (w pełni kontrolowana przez system kamer i nadzorowana przez pracowników ochrony) i przyjaznej (obszar całkowicie pieszy, wyposażony w elementy małej architektury, zieleń (choć sztuczną), klimatyzację, dobre oświetlenie, schludne ubikacje i wszelkie, udogodnienia dla osób starszych czy niepełnosprawnych”. Dodatkowo „sama lokalizacja supermarketów, zwykle blisko głównych tras komunikacyjnych, powoduje, że problemy z dojazdem są minimalne, a ogromne parkingi ułatwiają pozostawienie pojazdu. Te udogodnienia są powodem, dla którego coraz więcej Polaków wybiera właśnie hipermarkety na miejsce spacerów, spotkań i randek” [5]. Takie udogodnienia czekają również na klientów SCC.

Czy można się więc obawiać, że takie nowoczesne centrum komercyjne ze sztucznie wygenerowaną przestrzenią stanie się realnym zagrożeniem dla przestrzeni publicznych w historycznym mieście? Według M. Gałkowskiego niekoniecznie. Twierdzi on: „Trzeba pamiętać, że hipermarket to przestrzeń prywatna, podporządkowana właścicielom nadrzędnej funkcji – zyskowi. (…) Tymczasem przestrzeń publiczna (w miastach historycznych) nosi w sobie pierwiastek społeczny oddolnej aktywności. Ta właśnie aktywność ma najwyższą wartość w wolnym i demokratycznym społeczeństwie. Miejskie place i pasaże cechuje pewna doza »interaktywności«, której nigdy nie uzyskają obszary prywatne. To na miejskich skwerach toczą się kampanie przedwyborcze, manifestacje, defilady, procesje… Takie demonstracje poglądów i wartości nie są dopuszczalne w prywatnej przestrzeni centrów handlowych (…)” [5].

4. SCC – MIASTO W MIEŚCIE?

„Tak jak ludzka rodzina, miasto może rosnąć tylko poprzez reprodukcję i zwielokrotnienie, co musi oznaczać policentryzm. (…)Podstawowym modułem miasta policentrycznego jest autonomiczna dzielnica pojęta jako miasto w mieście” [17]. „Miasto w mieście to element struktury istniejącego miasta, który stanowi sam w sobie integralną (immanentną) wartość, a jednocześnie tą swoją wartością wspomaga wartość urbanistyczną całego miasta” [15].

Zastanawiając się, jakie kryteria powinny spełniać poddawane procesowi przekształceń obiekty i obszary (odzyskiwane miejsca poprzemysłowe), by mogły nabrać cech miejskości i co decyduje o miejskim klimacie przestrzeni, Jacek Gyurkovich stara się sformułować podstawowe wyróżniki miejskości: – istnienie przestrzeni publicznych, znaczących dla konsumpcji obszaru o skali i ukształtowaniu dającym poczucie przebywania we wnętrzu, – czytelne definiowanie granic przestrzeni, – bogactwo i różnorodność form architektury tworzącej ściany przestrzeni publicznych, poddanych wspólnym zasadom regulacji,

58 Anna Kossak-Jagodzińska

– spoistość, zwartość elementów tworzących kompozycję przestrzeni, – istnienie charakterystycznych obiektów – dominant i „form mocnych”, – wykorzystanie charakterystycznych cech miejsca dla podtrzymania i uwydatnienia związków z przeszłością kulturową, – atrakcyjność, bogactwo oferty funkcjonalnej [7].

Analizując je, można dojść do wniosku, że SCC rzeczywiście jest swoistym „miastem w mieście” w pełnym tego słowa znaczeniu. Nie jest to zresztą odosobniony przypadek. Danuta Kochanowska zauważa: „W ostatnich dekadach bowiem zdano sobie w pełni sprawę z wartości, jakie generuje miasto. Spotkanie wymienionych cech miasta – jego wielofunkcyjności, zdolności do pobudzania kontaktów oraz kreacji wartości kulturowych okazało się kombinacją cech szczególnie interesującą dla organizatorów i beneficjentów procesów masowej konsumpcji, bowiem współistnienie omawianych cech znakomicie dynamizuje konsumpcję i maksymalizuje zyski. Zależności te zaczęto wykorzystywać, wznosząc struktury, które nie z przypadku realizowały ideę »miasta w mieście«” [14].

Czy zjawisko powstawania takiego „miasta w mieście” można uznać za atut, czy za zagrożenie historycznej części miasta? Kinga Racoń-Leja sygnalizuje problem w przypadku centrów podmiejskich: „Podstawowym zagrożeniem funkcjonowania centrów handlowych jest stopniowe osłabianie funkcjonowania istniejących centrów historycznych i przenoszenia aktywności na obrzeża miast. Lokalizacja centrum przy obwodowych i wewnętrznych arteriach komunikacji pozwala na łatwy dostęp dla użytkowników transportu indywidualnego i umożliwia generowanie dużej liczby miejsc parkingowych. Nie bez znaczenia pozostaje stosunkowo niski, w porównaniu z obszarami centrum koszt gruntu. Finalnym efektem takich działań może być stopniowa transformacja centrów miast w turystyczny skansen, a wobec braku innej funkcji ich stopniowe wymieranie. (…) Negatywnym efektem oddziaływania nowych centrów handlowych jest rozpraszanie struktury publicznej w mieście. Generowanie wokół centrum gigantycznych ilości parkingów naziemnych wydzielają zespół od otaczającej zabudowy. Barierę dla otoczenia budują nie tylko rozległe obszary parkingów i komunikacji, ale również martwe elewacje zapleczy. Rozerwanie struktury urbanistycznej spowodowane jest odległością fizyczną od otaczającej zabudowy. (…) Również kilka centrów, wydzielonych powierzchniami parkingów, nie daje możliwości wytworzenia wspólnej przestrzeni publicznej a nawet pieszej” [20].

Czy wszelkie tendencje do rozbijania się struktury miasta na odrębne „miasta w mieście” są groźne dla niego samego? Małgorzata Solska snuje rozważania: „Czy miasto ma być zwarte (compact city), czy tworzyć strukturę policentryczną, trudno jednoznacznie określić, wszak w/wsp. tradycja miejsca i środowisko naturalne z wyjątkowością jego morfologii, podobnie jak całokształt elementów składających się na pojęcie dziedzictwa kulturowego, powinny stanowić zasadnicze kryterium wyboru opcji ideowej, tworzenia kierunków i rodzimego lobbingu decyzyjnego, opiniodawczego i twórczego” [22]. Natomiast Leon Krier twierdzi wręcz: „Funkcji publicznych i miejskich nie należy koncentrować na specjalnie wydzielo-

Silesia City Center w Katowicach – przykład dziedzictwa kulturowego… 59

nych obszarach, lecz rozpraszać i mieszać z innymi funkcjami, unikając w ten sposób standardowej monotonii funkcjonalnego strefowania. Jest to logika oparta na policentryzmie, której nie wolno mieszać z logiką dekoncentracji” [17].

5. OPINIE NA TEMAT SCC

W katowickim środowisku opinie są podzielone: Andrzej Sośnierz wyraża obawę o dalszą degradację roli katowickiego rynku i przejęcia jego roli przez SCC: „Silesia City Center, dzięki swemu kompleksowemu charakterowi, może zacząć zastępować nasz Rynek. (...) Niewątpliwie spadnie handlowa rola Rynku i jego okolic, część klienteli przesunie się do nowego centrum. Nie dość tego, że będzie tam znacznie szersza oferta handlowa, to jeszcze będzie tam zdecydowanie ładniej. Prawdziwe centrum naszego miasta może zacząć pustoszeć, a jego rola może się stopniowo ograniczać do centrum przesiadkowego. (...) Budowa nowego centrum na omawianym terenie pokopalnianym to jednocześnie ogromne wyzwanie dla władz miasta, aby zapobiec stopniowej degradacji naszego prawdziwego, historycznego centrum” [23].

Ograniczenie roli rynku katowickiego do węzła przesiadkowego jest ogromną bolączką zarówno mieszkańców, jak i władz miasta. Zdaniem socjologa prof. Marka Szczepańskiego, nowoczesne miasto bez rynku jest źle postrzegane przez mieszkańców i przyjezdnych [27]. Twierdzi on również, że: „Miasto bez rynku to miasto ułomne”. Rozstrzygnięć szukano w kolejnych konkursach, ale ostatecznej decyzji na razie zabrakło.

Tomasz Konior (wiceprezes katowickiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich i autor zwycięskiego projektu na przebudowę rynku w ostatniej edycji konkursu), mimo powyższych obaw podkreśla jednak ważną rolę takich inwestycji, jak SCC w życiu miasta: „One niejako wymuszają szybszy rozwój pozostałych części miasta. Dotyczy to zwłaszcza dzielnic przyległych. (…) Dzięki temu można oczekiwać, że Katowice będą się rozwijać, ale w sposób zrównoważony, nie tracąc jednocześnie swojej tożsamości [18], a realizacja SCC stanie się istotnym katalizatorem dla rozwoju całego centrum Katowic. To przecież na terenach pokopalnianych następować będzie ekspansja centrotwórczych dla Katowic inwestycji. Niedawno zakończyły się np. prace nad przebudową ronda, a już wkrótce ma nastąpić zagospodarowanie dworca kolejowego i jego najbliższej okolicy, modernizacja placu przy Starym Dworcu, remont Spodka, a także pojawiła się szansa na Muzeum Śląskie na terenie byłej kopalni „Katowice”.

60 Anna Kossak-Jagodzińska

Według władz miejskich Katowic dzięki SCC: – stworzono dominujące na Górnym Śląsku wielofunkcyjne centrum miejskie, wkomponowane w krajobraz i klimat miejsca, – uszanowano lokalną tradycję i kulturę przez odrestaurowanie starych pokopalnianych budynków i ich harmonijne połączenie z nowymi obiektami, – stworzono miejsce spotkań, w którym będzie można zrobić zakupy i skorzystać z szerokiej oferty usług kulturalno-rozrywkowych, – stworzono nowe miejsca pracy [28].

6. WNIOSKI

1. Powstanie Silesia City Center na terenie byłej kopalni „Kleofas” przyczyniło się do odzyskania tego terenu i historycznych obiektów dla miasta. Pozwoli także scalić i „zbliżyć” największe katowickie osiedle Tysiąclecia i przyległy do niego Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku do centrum miasta (leży bowiem przy trasie łączącej to osiedle z centrum). Będzie katalizatorem przyciągającym kapitał i nowe inwestycje. 2. Centrum, będąc wyraźną konkurencją dla handlowo-usługowej roli rynku, najprawdopodobniej wymusi na lokalnych władzach podjęcie jak najszybszych działań zmierzających do efektywnego poprawienia wizerunku tej prestiżowej części miasta oraz wykrystalizowanie dla niej spójnego programu funkcjonalno- -przestrzennego odmiennego od tego, który proponuje SCC (np. bardziej bulwarowo-spacerowy charakter z obiektami kulturalno-wystawienniczymi i punktami gastronomicznymi).

Myślę, że wbrew wcześniejszym obawom, pojawienie się SCC jako „miasta w mieście” nie zdegraduje rynku, ale przypuszczalnie przyspieszy przekształcenie go w miejsce będące wizytówką Katowic, godną tego miasta, z którą jego mieszkańcy będą chcieli się identyfikować, i że SCC na równi z katowickim rynkiem będzie jego dziedzictwem kulturowym. Natomiast co do powstania nowej jakości przestrzeni publicznej – cóż, jest to swoisty znak czasu, z którym chyba nie sposób walczyć, tak samo jak i z innymi formami postępu…

LITERATURA

[1] Buczek M., Kaplica na fundamentach Eminencji, Tygodnik Powszechny, onet.pl, 19.12.2004. [2] Centra handlowe – Silesia ruszyła, Supermarket News, 29.12.2004.

Silesia City Center w Katowicach – przykład dziedzictwa kulturowego… 61

[3] Chmielewski J. M., Kryteria projektowania urbanistycznego, Warszawa, COBPBO 1990. [4] Galerie i kina zamiast kopalnianej łaźni, Radio Em, 15.11.2004. [5] Gałkowski M., Dlaczego śródmieścia polskich miast mogą przegrać z centrami handlowymi, w: Miasto w mieście – problemy kompozycji, Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2004. [6] Gasidło K., Uwagi o niektórych problemach zagospodarowania terenów przemysłowych, w: Restrukturyzacja terenów i starych obiektów przemysłowych, red. N. Juzwa, Gliwice 1997 (materiały seminaryjne). [7] Gyurkovich J., Miejsca odzyskane – „Gazometry” wiedeńskie i inne przypadki, w: Miasto w mieście – problemy kompozycji, Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2004. [8] Gzel S., Uwarunkowania zmian w modelu środowiska mieszkaniowego, w: Trwały rozwój polskich miast nowym wyzwaniem dla planowania i zarządzania przestrzenią, red. E. Heneczo-Hyłowa, Kraków 2001. [9] Inwestycja w centrum Katowic, Muratorplus (budowlany serwis dla profesjonalistów), www.katowice.eu. [10] Janas A., TriGranit zapowiada budowę 12 centrów, Puls Biznesu, 24.04.2004. [11] Kaplica w Silesia City Center ruszy w 2005 roku, Gazeta Wyborcza, 9.12.2004. [12] Katowice: plany dotyczące Silesia City Center, Dziennik Zachodni, 1.10.2004. [13] Katowice: rusza budowa Silesia City Center, Dziennik Zachodni, 29.06.2004. [14] Kochanowska D., Wielofunkcyjne struktury jako współczesne „miasta w mieście”, w: Miasto w mieście – problemy kompozycji, Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2004. [15] Kosiński W., Miasto w mieście – wzniosłość, paranoja i banał, w: Miasto w mieście – problemy kompozycji, Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2004. [16] Kossak-Jagodzińska A., Silesia City Center w Katowicach, Politechnika Śląska, badania własne, 2005. [17] Krier L., Architektura – wybór czy przeznaczenie, Warszawa, Arkady 2001. [18] Leśnik M., Miasto szuka środka, Dziennik Zachodni, 9.07.2004. [19] Purzyński P., Święta Barbara w City, Gazeta Wyborcza, 4–5.12.2004. [20] Racoń-Leja K., Centra handlowe – współczesne miasta w mieście, w: Miasto w mieście – problemy kompozycji, Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2004. [21] SkyscraperCity Forums – Silesia City Center – nowe wiadomości, 20.12.2004. [22] Solska M., Niegdyś niczyje – dziś nijakie, w: Miasto w mieście – problemy kompozycji, Kraków, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 2004. [23] Sośnierz A., Nowe centrum?, Nowy Przegląd Katowicki, 8.03.2004. [24] Szady E., Uwarunkowania przekształceń przestrzennych powierzchni wyeksploatowanych kopalń, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Architektura, 1990, z. 12. [25] Szady E., Zemła S., Uwarunkowania terenów przemysłowych w mieście, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Architektura, 1995, z. 31. [26] Śląsk staje się atrakcją turystyczną, Gazeta Wyborcza Katowice, 16.11.2004. [27] Wieliński B., Dlaczego trzeba przebudować rynek w Katowicach, 25.10.2002. [28] www.katowice.eu.

62 Anna Kossak-Jagodzińska

SILESIA CITY CENTER IN KATOWICE – AN EXAMPLE OF CULTURAL HERITAGE NEW QUALITY IN PUBLIC SPACE OR A „CITY WITHIN THE CITY”?

Summary

The aim of the paper was to investigate whether Silesia City Center (business, entertainment and shopping centre) created on the site of the post coal-mine ,,Kleofas” in Katowice, can be qualified as a cultural heritage (returning postindustrial site to the city) a new quality of the public space (safe and open to the needs of city dwellers) or a „city within the city” (living its own life, which can even endanger the historical centre of Katowice).

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Joanna DANEK*

KOLBERMOOR1 BUDYNKI POPRZEMYSŁOWE W CENTRUM MIASTA JAKO ENKLAWA NOWOCZESNOŚCI I LUKSUSU

Kolbermoor, choć powstało zaledwie 150 lat temu, jest dziś drugą co do wielkości miejscowością w powiecie Rosenheim. Okolice Kolbermooru obfitowały w torf. Eksploatacja tego bogactwa spowodowała szybki rozwój miasta. Torf początkowo eksportowano, a później służył jako materiał opałowy w produkcji przędzy, a z niej tkanin bawełnianych, które sprzedawano daleko poza granice miasta i kraju. Fabryka przez ponad 100 lat decydowała o rozwoju Kolbermooru i stanowiła właściwie jego serce. Po 10 latach bezczynności przędzalnia tętni na nowo życiem, mimo że nie produkuje się tu już tkanin.

Słowa kluczowe: rewitalizacja, architektura przemysłowa

1. RYS HISTORYCZNY KOLBERMOOR

Kolbermoor w porównaniu z innymi miastami w tej części Niemiec jest bardzo młodą miejscowością. Powstał dopiero w drugiej połowie XIX wieku na dawnych bagnach i torfowiskach nad rzeką Mangfall. Jego historia rozpoczęła się wraz z uruchomieniem w 1857 roku kolei Maksymiliana2, zatrzymującej się początkowo tylko w Monachium, Holzkirchen, Rosenheim i Salzburgu. Połączenie to otworzyło drogę dla industrializacji terenów doliny rzeki Mangfall, terenów zasobnych w drewno, torf i źródła wody. Dwa lata później kolej zatrzymywała się także w Kolbermoorze. Eksport surowców z tego rejonu był tak duży, że w 1862 roku wybudowano pierwszy dworzec towarowy.

* Biuro architektoniczne dieplanerei.at. 1 Das Moor – niem. bagno. 2 Linia kolejowa nazwana na cześć króla Bawarii Maksymiliana II; władzę sprawował w latach 1848-1864, reformator szkolnictwa, prawa, spraw społecznych.

64 Joanna Danek

Rys. 1. Kolej Maksymiliana (rys. J. Danek)

Jednak to nie eksport torfu, lecz budowa przędzalni spowodowała rozwój Kolbermooru. Początki przemysłu na tym terenie sięgają 1860 roku, gdy na zlecenie hrabiego Theodora Lordona z Monachium inżynier augsburgski Theodor von Hassler zbadał prąd rzeki Mangfall. Stwierdził, że siła wody jest tak duża, iż pozwala na założenie urządzeń przemysłowych napędzanych energią wody. Dodatkowo zasobność terenów w drewno i torf – materiałów energetycznych – spowodowała, że w krótkim czasie zawiązała się w Monachium spółka akcyjna Baumwollspinnerei Kolbermoor (niem. Przędzalnia Bawełny Kolbermoor). Działalność spółki przyczyniała się do przekształcenia naturalnego krajobrazu i urbanizacji terenu. Początkowo na długości 2,7 km uregulowano bieg Mangfall i przekopano równoległy do niej kanał. W 1861 roku zaczęto budować zakład i sześć pierwszych domów mieszkalnych dla pracowników.

Rys. 2. Regulacja Mangfall (źródło: [1, s. 18])

Kolbermoor – budynki poprzemysłowe w centrum miasta… 65

2 stycznia 1863 roku rozpoczęto produkcję tkanin bawełnianych, choć zakład miał na początku trudności z siłą roboczą. Burmistrz Mitraching, gminy, do której w tym czasie należał Kolbermoor, zabronił sprowadzania nowych robotników. Z powodu braku ochrony socjalnej (ubezpieczenia zdrowotnego i emerytalnego) miejscowi mieszkańcy niechętnie podejmowali pracę w przędzalni. Mimo zakazu burmistrza władze nowej fabryki były zmuszone sprowadzić siłę roboczą spoza Kolbermooru. Wysokie zarobki i wolne niedziele przyciągnęły robotników z Dolnej Bawarii, Austrii i Tyrolu. Aby umożliwić przybywającym osiedlenie się na stałe, Kolbermoor musiało się odłączyć od Mitraching. Własną gminę stworzyło w październiku 1863 roku. Nowi mieszkańcy szybko zadomowili się w Kolbermoorze, o czym świadczą liczne inicjatywy kulturalne. W lutym 1863 roku zawiązały się stowarzyszenie muzyczne i związek strzelecki. W marcu na terenie przędzalni powstała pierwsza kaplica dla członków kościoła ewangelickiego. Dalsze tereny pod zabudowę mieszkaniową dla nowo przybyłych uzyskano, zasypując stare koryto rzeki. Przędzalnia dynamicznie się rozwijała, a dzięki niej rozrastała się również gmina Kolbermoor. W 1900 roku miała już ponad 3200 mieszkańców (w tym jednego Polaka).

Rys. 3. Fabryka tętniąca życiem, 1930 rok (źródło: [2, s. 39])

Zakład stał się jedną z najbardziej znaczących przędzalni na południu Niemiec. Eksportował swoje wyroby nie tylko do pozostałych landów niemieckich, ale także do tak odległych krajów, jak Islandia czy kraje Ameryki Południowej. Z czasem fabryka rozwinęła swój asortyment. Oprócz tkanin bawełnianych produkowano tkaniny z wełny i syntetyczne, a także włókna syntetyczne na sznurki. Przędzalnia w Kolbermoorze działała przez ponad 130 lat. Nawet w czasie II wojny światowej, mimo iż część fabryki przekształcono w zakład produkujący zbrojenie, produkcji tekstyliów nie zaprzestano. Dzięki fabryce bawełny Kolbermoor w ciągu niespełna 150 lat z torfowiska stał się dziewiętnastotysięczną miejscowością. Dziś jest dru-

66 Joanna Danek

gim co do wielkości miastem w powiecie i powoli łączy się w jeden organizm dawnym ośrodkiem miejskim – Rosenheim.

W 1993 roku przędzalnię zamknięto z powodów ekonomicznych, a nowoczesne urządzenia sprzedano. Budynki stały puste do 2004 roku, kiedy to zostały wykupione przez prywatną firmę Quest Immobilien z Rosenheim. Dziś przędzalnia nie jest już głównym źródłem utrzymania dla mieszkańców Kolbermooru, ale dzięki firmie Quest znów ożyła.

2. POCZĄTEK DZIAŁALNOŚCI FIRMY QUEST IMMOBILIEN

Firma Quest została założona przez rodzinę Werndl, której przodek Wilhelm Werndl w roku 1895 otworzył w Rosenheim stolarnię. Mały zakład przez lata rozwinął się do ogromnej firmy Werndl Büromöbel AG produkującej meble biurowe. Właścicieli firmy, rodzinę Werndl, często pytano o to, czy umieją robić coś innego poza meblami. W 1998 roku sprzedali oni jednak firmę międzynarodowemu koncernowi meblowemu Steelcase i dziś siedziba w Rosenheim jest centralą firmy Steelcase w Niemczech.

Rodzina Werndl, posiadająca spory kapitał po sprzedaży zakładu, założyła firmę Quest Immobilien zajmującą się kupnem, budową, renowacją, sprzedażą i wynajmem nieruchomości.

Pierwszym zabytkowym budynkiem, którym zajął się Quest, był stary młyn w Rosenheim. Historia tego budynku sięga początku XIX wieku. W 1853 roku kupiec z Augsburga Santa Castella pozyskał leżący wówczas na obrzeżach miasta stary młyn. Założył spółkę akcyjną trudniącą się mieleniem zboża. Tak jak w przypadku Kolbermooru, również tu rozwojowi spółki sprzyjała budowa kolei Maksymiliana. W 1890 roku budynek młyna został odnowiony przez Maxa Lutza, majstra budowlanego z Rosenheim. W pięciopiętrowym budynku znalazły miejsce maszyny do mielenia, oczyszczania i śrutowania zboża. W 1916 roku dobudowano budynek silosu zaprojektowany przez monachijczyka Franza Ranka. Betonowa wieża silosu ma 48 m wysokości i do dziś jest charakterystycznym punktem panoramy Rosenheim. W 1976 roku młyn zamknięto, a w 1985 roku wpisano go na listę budynków do wyburzenia. Od 1993 do 2003 roku stał pusty, do czasu, aż wykupiła go firma Quest. Dzięki 9 mln euro, które firma zainwestowała, zabytek udało się uratować. Dziś znajdują się w nim biura, między innymi siedziba firmy Quest, a na parterze kawiarnia i palarnia kawy. Renowacją tego budynku firma Quest rozpoczęła działalność na terenie Rosenheim i w okolicy.

Kolbermoor – budynki poprzemysłowe w centrum miasta… 67

3. REWITALIZACJA PRZĘDZALNI W KOLBERMOORZE

W 2004 roku firma Quest Imobillien wykupiła piętnastohektarowy teren przędzalni w Kolbermoorze. Rewitalizację budynków rozpoczęto w styczniu 2005 roku, koniec robót przewidywany jest na grudzień 2009 roku.

Rys. 4. Plan zagospodarowania terenu przędzalni w Kolbermoorze (źródło: Oberbayrerisches Volksblatt, Nr. 138, 151 Jg. 18, 19.06.2005, dodatek s. 4)

Cały projekt podzielono na różne etapy realizacji. Część istniejących budynków będzie odrestaurowana i znajdą one nowe zastosowanie, a dodatkowo już powstały bądź powstaną nowe budynki.

Stara przędzalnia (w trakcie realizacji). Budynek przędzalni znajduje się na wyspie pomiędzy rzeką Mangfall a kanałem. Ma 125 m długości, 35 m szerokości. W południowej części budynku przewidziano lofty. Biała tynkowana fasada z typowymi dla architektury przemysłowej oknami o wysokości 3,60 m w przyszłości odzyska pierwotny wygląd palonej cegły. Mieszkania będą miały powierzchnię od 70 do 160 m2 , częściowo będą galeriowe, ponieważ wysokość 2. piętra dochodzi do 6 m. Wszystkie będą skierowane na południe, z pięknym widokiem na Alpy, a więc będzie w nich dużo światła dziennego. Północną stronę budynku zajmą biura o powierzchni od 70 do 800 m2. Podobnie jak w loftach, istnieje tam możliwość budowy galerii wewnętrznych. Z biur będzie się roztaczał widok na kanał oraz dawne centrum energetyczne przędzalni.

68 Joanna Danek

Rys. 5. Budynek starej przędzalni w przeszłości i obecnie, pod koniec 2009 roku (fot. J. Danek, Rosenheimer Journal, 2007, 2/24, s. 43)

Centrum energetyczne (zrealizowane). Dawne budynki kotłowni, turbinowni i farbiarni to przykład zespołu XIX-wiecznej architektury przemysłowej. Odrestaurowane budynki zaadaptowano na centrum kulturalne, kawiarnię, sklepy i gabinety lekarskie.

Rys. 6. Budynki dawnego centrum energetycznego dziś zamienione m.in. na sklep i kawiarnie (fot. J. Danek)

Magazyny bawełny (zrealizowane). Dawne magazyny mają podobną architekturę do centrum energetycznego. W budynkach, w których dawniej przechowywano materiały, dziś znajdują się eleganckie restauracje i sklepy – butiki oferujące m.in. wyposażenie domu.

Rys. 7. Dawne magazyny bawełny, w których mieszczą się sklepy (fot. J. Danek)

Kolbermoor – budynki poprzemysłowe w centrum miasta… 69

Magazyn przędzy (termin realizacji jeszcze nieustalony). Budynek architekturą nawiązuje do budynku przędzalni, choć jest od niej niższy. W przyszłości planowane są tu biura oraz pomieszczenia wystawowe. Duże okna, podobne do tych w budynku przędzalni, stworzą możliwość ciekawej prezentacji eksponatów.

Rys. 8. Dawny magazyn przędzy – dziś stoi opuszczony, ale w przyszłości będzie galerią (fot. J. Danek, Rosenheimer Journal, 2006, zeszyt 3/23, s. 52)

Budynek administracji (w trakcie realizacji). W przeciwieństwie do pozostałych budynków przędzalni z płaskimi dachami, ten ma dach piramidowy z obszernym wewnętrznym świetlikiem. Ciekawostką w tym obiekcie jest taras znajdujący się na dachu. W przyszłości mają w nim powstać sklepy, biura i lofty o standardzie podobnym do standardu mieszkań w dawnej hali produkcyjnej.

Rys. 9. Dawny budynek administracji – znajdą się tu zarówno sklepy, jak i mieszkania (fot. J. Danek)

Zabudowa wielorodzinna i bliźniacza jednorodzinna (zrealizowane). Budynki znajdują się na zachód od budynku przędzalni. Mają białe, kubiczne formy, dopasowane do budynków przędzalni. Domy leżą pomiędzy Mangfall a kanałem, co z jednej strony stanowi niepowtarzalny klimat tego miejsca, z drugiej zapewnia mieszkańcom większą prywatność. Każdy z domów ma ogródek graniczący z rzeką Mangfall.

70 Joanna Danek

Rys. 10. Kubiczne formy zabudowy wielorodzinnej i bliźniaczej (fot. J. Danek)

Centrum handlowe (zrealizowane). Ta część kompleksu została zbudowana. Centrum funkcjonuje od 2006 roku i służy z powodzeniem mieszkańcom Kolbermooru, a w przyszłości będzie obsługiwało również mieszkańców przędzalni. Formy budynków są współczesne, ale wpisują się w cały kompleks.

Rys. 11. Nowoczesne formy zabudowy centrum handlowego (fot. J. Danek)

Całe przedsięwzięcie rewitalizacji przędzalni nie udałoby się bez ogromnych nakładów pieniężnych firmy Quest Immobilien. Jednak w tym projekcie liczyły się nie tylko pieniądze, ale również zaangażowanie i osobiste nastawienie inwestorów do projektu. Pierwszy projekt zagospodarowania przędzalni nie spotkał się ze zrozumieniem obywateli Kolbermooru. Firma Quest nie chciała za wszelką cenę jego realizacji, dlatego do procesu przeprojektowania zaprosiła mieszkańców. Po wspólnych dyskusjach znaleziono kompromis i projekt został zaakceptowany. Moim zdaniem dużą rolę odegrał fakt, że rodzina Werndl pochodzi z Rosenheim i zna realia Kolbermooru, a także to, że docenia znaczenie przędzalni w życiu miasta. Przyczyniło się to do stworzenia kompleksu, który służy nie tylko mieszkańcom Kolbermooru, ale przyciąga również turystów.

Kolbermoor – budynki poprzemysłowe w centrum miasta… 71

LITERATURA

[1] Chronik von Kolbermoor 1863-1963. Stadtverwaltung Kolbermoor, Monachium, Buchverlag Franz Fackler 1963. [2] Hardt C., Rivier Horst, Heimat Kolbermoor. Eine Reise In die Vergangenheit… Förderverein Heimatmuseum Kolbermoor e.V., Trostberg 1988. [3] Kraus W., Schauplätze der Industriekultur in Bayern, Regensburg, Verlag Schnell & Steine GmbH 2006. [4] Rivier Horst. Heimat Kolbermoor, Die Chronik von Kolbermoor …so fing alles an,

Band 1: Horst River – Kolbermoor, Oberaudorf 1996. [5] Rivier Horst. Heimat Kolbermoor, Die Chronik von Kolbermoor …so ging alles weiter,

Band 2: Horst River – Kolbermoor, Oberaudorf 1997. [6] Rivier Horst. Heimat Kolbermoor, Die Chronik von Kolbermoor …der Neufang,

Band 3: Horst River – Kolbermoor, Trostberg 1998.

KOLBERMOOR – POST-INDUSTRIAL FACILITIES IN THE CITY CENTER – AN ENCLAVE OF MODERNITY AND EXTRAVAGANCE – FROM MARSHES TO LUXURIES

Summary

Kolbermoor (das Moor – Germ. marsh) although founded only 150 years ago, today the town is the biggest in the district of Rosenheim. The Kolbermoor area abounded in peat. With the exploitation of peat deposits, the town started to develop rapidly, initially by means of peat exportation. Afterwards, it was used as fuel in the production of cotton exported far from Kolbermoor. For over 100 years the factory favoured the town’s growth and was its actual heart. At present, after 10 years of inactivity, the spinning mill is vibrant with new life, though it has ceased to produce cotton.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Jadwiga C. ŻARNOWIECKA*

WIEŻOWCE – POSZUKIWANIE SYMBOLU TOŻSAMOŚCI MIASTA – STUDIUM PRZYPADKU

W artykule podjęto problematykę tożsamości miasta, której wyrazem stają się wysokie, spektakularne obiekty – wieżowce. Studium przypadku oparto na analizie procesu przemian prowadzących do pojawienia się wieżowców w Białymstoku – mieście o stosunkowo niskiej zabudowie, pretendującym do miana metropolii. W latach siedemdziesiątych XX wieku w Białymstoku powstało kilka wysokich budynków, w których swoje siedziby miały największe biura projektowe. Obecnie, na naszych oczach rośnie prestiżowy apartamentowiec, który będzie miał prawie 20 kondygnacji – dwa razy więcej niż sąsiadujące budynki mieszkalne. Wieżowiec z racji swej wyjątkowości w sposób naturalny staje się symbolem miasta, stanowi również pokusę nadania miastu nowej tożsamości.

Słowa kluczowe: wieżowiec, tożsamość

Czymże jest tożsamość? Według prostej definicji to zestaw cech, dzięki którym można w sposób jednoznaczny odróżnić jeden obiekt od drugiego. Definicja ta dotyczy zarówno cech ludzi, jak i pojedynczych budynków, wsi czy miast.

Obiektem zainteresowania jest tutaj miasto i o jego tożsamości będzie mowa. A że jest to studium przypadku, będzie to przypadek Białegostoku i – jak można by się spodziewać – tematem nie będzie jego charakterystyczna zabudowa o wartościach kulturowych, ale wieżowce.

Wieżowiec1 to według bardzo ogólnej definicji bardzo wysoki budynek. Specjaliści rozróżniają budynki wysokościowe i wieżowce. Według amerykańskiej definicji wysokościowiec to „budynek mający przynajmniej 35 m wysokości, podzielony regularnie na piętra”, a wieżowiec (drapacz chmur) powinien mieć ponad 150 m wysokości [7]. Według tego definicyjnego klucza każdy wieżowiec można

* Wydział Architektury Politechniki Białostockiej. 1 Pierwsze wieżowce powstawały pod koniec XIX wieku w Chicago. Ich budowa była możliwa dzięki wynalazkowi dźwigu osobowego (1852 r.) oraz windy elektrycznej (1880 r.) [3, s. 35; 5, s. 47].

74 Jadwiga C. Żarnowiecka

nazwać wysokościowcem, ale nie każdy wysokościowiec – wieżowcem. Jednak każdy z nich jest wyrazem nowej myśli technicznej, wprowadzania nowych technologii, innowacyjności w myśleniu o formie i konstrukcji [3]. Budowanie wieżowców jest zarazem budowaniem prestiżu: państwa, miasta, firmy, konkretnego człowieka. Każda metropolia ma swoje znaki szczególne. Do tych najbardziej czytelnych należą wieżowce. W warstwie plastycznej mają one ogromny wpływ na kształtowanie sylwety miast, budując ich charakterystyczne panoramy [4], w tym tych najbardziej znanych: Chicago, Nowego Jorku, Hongkongu czy Moskwy. W tej ostatniej po II wojnie światowej powstało 7 bardzo charakterystycznych wieżowców2, tzw. wysotek [1]. Wieżowiec o prawie tożsamej formie powstał w Warszawie jako „dar narodu radzieckiego” – jest nim Pałac Kultury i Nauki3 .

Wieżowiec z racji swej wyjątkowości w sposób niejako naturalny staje się symbolem miasta, a występując w tej roli, buduje jego tożsamość. Można tu wymienić kilka wybranych przykładów: Empire State Building4 w Nowym Jorku, moskiewskie „wysotki” czy Petronas Towers w Kuala Lumpur.

Białystok także aspiruje do miana metropolii. Można się spierać, kiedy pojawił się tu pierwszy „wieżowiec”. Historycznie rzecz ujmując, Białystok jest miastem o stosunkowo niskiej zabudowie. Jest to cecha zwłaszcza zabudowy o wartościach kulturowych, która tworzy zespoły złożone z niewielkich kubaturowo obiektów drewnianych i murowanych (rys. 1). W tego typu sąsiedztwie dość łatwo powiedzieć o budynku, że jest „wieżowcem”, bowiem w sposób niezwykle prosty wyrasta ponad ten lokalny gabaryt. W latach siedemdziesiątych XX wieku powstało kilka wysokich budynków, w których mieściły się siedziby największych biur projektowych. Obecnie w znacznym stopniu zmieniły się ich funkcje i na przykład w jednym z nich funkcjonuje białostocki magistrat.

Nowe centrum Białegostoku (rys. 2) to teren o bogatej przeszłości. Przede wszystkim malownicza ulica Młynowa ze specyficzną zamieszkującą tu społecznością. To park Centralny, który powstał po II wojnie światowej na terenie dawnego cmentarza żydowskiego. To plac5, na którym jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku funkcjonowało targowisko. To odtworzona waga, dawna „wodopojka” (rys. 3) [6].

2 Miało ich powstać 8, a na cześć przywódcy nazywane były wieżami Stalina. 3 Oddany do użytku 22 lipca 1955 roku. Mierzy 237 m i ma 42 kondygnacje. W chwili budowy był najwyższym budynkiem w Polsce. 4 Do niedawna najbardziej znany wieżowiec, zbudowany w latach trzydziestych XX wieku (381 m, 102 kondygnacje). Przez 40 lat był pierwszy na liście najwyższych budynków świata. 5 Jeszcze w końcu XIX wieku na jego części był cmentarz ewangelicki.

Wieżowce – poszukiwanie symbolu tożsamości miasta – studium przypadku 75

Rys. 1. Na pierwszym planie zabudowa o wartościach kulturowych, Bojary, 1996 rok (oprac. aut. na podstawie Zeszytów Naukowych Politechniki Białostockiej Architektura, 1996, nr 16) Rys. 2. Rozmieszczenie obiektów wymienianych w tekście: 1 – odtworzona waga; 2 – zabudowa mieszkaniowa zrealizowana w technologii OWT; 3 – dom towarowy Rynek Sienny; 4 – Telekomunikacja Polska SA; 5 – „błękitny wieżowiec”; 6 – budowa Opery Podlaskiej; 7 – budowa apartamentowca z usługami

Rys. 3. Na pierwszym planie odtworzona waga (we wschodnim narożniku Rynku Siennego), w tle budynek Telekomunikacji Polskiej SA; fot. aut. 2008 Rys. 4. Pierzeja ulicy Młynowej, fot. aut. 2006

76 Jadwiga C. Żarnowiecka

W mojej pamięci zachowała się dyskusja z lat osiemdziesiątych. XX wieku wywołana projektem dyplomowym wykonanym na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej6. Był to projekt wieżowca o wysokości 20 pięter, usytuowanego w obrębie nowego centrum miasta, za budynkiem NOT-u przy ulicy Dzierżyńskiego (obecnie Legionowej). Dyskusja była niezwykle gorąca, a postawione wtedy podstawowe pytanie brzmiało, czy w Białymstoku w ogóle powinno się budować wieżowce. W wypowiedziach pojawiały się skrajne poglądy. Podnoszona była sprawa drobnoskalowego, kulturowego dziedzictwa. Pytano o sąsiedztwo ulicy Młynowej zabudowanej niewielkimi domami (rys. 4). A przecież już wtedy, po drugiej stronie ulicy Legionowej, stały budynki mieszkalne wykonane w technologii OWT – dwunastokondygnacyjne „szafy” (rys. 5).

Rys. 5. Pierzeje ulicy Pięknej, na wprost zabudowa mieszkaniowa w technologii OWT przy ul. Legionowej, fot. aut. 2008

Kolejnym projektem dyplomowym7, w którym zaproponowano wysokie budynki – tym razem na obszarze Rynku Siennego, był ratusz w formie czterech wież o wysokości 18 kondygnacji każda. Powróciła dyskusja na temat sąsiedztwa zabudowy ul. Młynowej, chociaż już w innym kontekście, bowiem nieopodal był już niewysoki dom handlowy (rys. 6) oraz budynek Telekomunikacji Polskiej SA o wysokości 7 kondygnacji (rys. 7).

6 Promotorem projektu dyplomowego był arch. Henryk Toczydłowski. 7 Promotorem projektu dyplomowego był arch. Jan Kabac.

Wieżowce – poszukiwanie symbolu tożsamości miasta – studium przypadku 77

Rys. 6. Dom handlowy Rynek Sienny (autor: arch. A. Kiluk), fot. aut. 2006

Rys. 7. Główne wejście do budynku Telekomunikacji Polskiej SA (autorzy: arch. arch. A. Chwalibóg, G. Dąbrowska-Milewska, J. Kabac, M. Matyszczyk), fot. aut. 2008

78 Jadwiga C. Żarnowiecka

A jak wygląda współczesność nowego centrum Białegostoku? Należy do niej zespół zabudowy z tzw. błękitnym wieżowcem8 (rys. 8). Jak pisze Grażyna Dąbrowska-Milewska, „mogła to być »brama« do nowego centrum” [2, s. 100], jednak niezharmonizowana forma, pełna różnych wątków, nie udźwignęła tego zadania (rys. 9).

Rys. 8. Błękitny wieżowiec, fot. aut. 2008 Rys. 9. Błękitny wieżowiec, fot. aut. 2008

Trzeba by uznać, że gabaryt nowej zabudowy usługowej w obrębie Rynku Siennego określa obecnie budynek Telekomunikacji. Ponadto, powstający nieopodal zespół Opery Podlaskiej w sposób absolutny i ostateczny zmienia kontekst ul. Młynowej (rys. 10) i Rynku Siennego. Rodzi się pytanie, czy jest tu jeszcze miejsce dla klimatu zabudowy „zatopionej w zieleni”. Chociaż, może rzeczywiście budynek opery niejako „odda” zielone tło zabudowie ul. Młynowej, bowiem w zamyśle projektanta (arch. Marka Budzyńskiego) będzie on porośnięty zielenią.

Jednocześnie po drugiej stronie ul. Legionowej powstaje 18-kondygnacyjny zespół z apartamentami i częścią usługową (rys. 11)9. Dyskusja w środowisku archi-

8 Ze względu na brak zainteresowania powierzchniami usługowymi i biurowymi uzupełniono obiekt funkcjami mieszkalnymi [2]. 9 Nie jest to jedyny taki przypadek. W bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Białej właśnie kończy się budowa zespołu mieszkaniowo-usługowego o wysokości do 7 kondygnacji. Powstał on na terenach rekreacyjnych i w tej otwartej przestrzeni czytany jest jako wieżo-

Wieżowce – poszukiwanie symbolu tożsamości miasta – studium przypadku 79

tektów na temat wysokości jego zabudowy trwała krótko, bo krótki był czas od pomysłu do realizacji. Pokusa i potrzeba budowy obiektu jednocześnie wysokiego i wyrazistego, tak stosownego dla centrum miasta, stała się dominująca. Deweloper pod presją popytu na rynku mieszkaniowym w szybkim tempie stawia budynek, koszt gruntu w tej lokalizacji to spory wydatek.

Rys. 10. Pierzeja ulicy Młynowej z Operą Podlaską w tle, fot. aut. 2008 Rys. 11. Widok z ulicy Cieszyńskiej na nowy apartamentowiec, fot. aut. 2008

Odnoszę wrażenie, że społeczeństwo Białegostoku, a także część środowiska architektów nie chce, by miasto kojarzone było z dzielnicą Bojary, z zabudową kulturową, drobnoskalową, która zdecydowanie wyróżniała nasze miasto, i również moim zdaniem stanowiła o jego wyjątkowości. Marzenia o białostockich wieżowcach pojawiły się w projektach studentów Wydziału Architektury PB. Wieżowcach, które mogłyby stanowić alternatywę dla kulturowej tożsamości, które mogłyby stać się nowym symbolem miasta. Od kilku lat realizowane są budynki wysokie. Być może już wkrótce powstanie taki, który spełni marzenia o metropolitalnym charakterze miasta i stanowić będzie o jego nowej tożsamości.

LITERATURA

[1] Asanowicz K., Mieszkać w „wysotce” – stalinowskie budownictwo mieszkaniowe w Moskwie, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej, Architektura, 2008, nr 21.

wiec. Presja dewelopera była ogromna i jak widać, dopiął on celu pomimo formalnych i nieformalnych sprzeciwów środowiska białostockich architektów.

80 Jadwiga C. Żarnowiecka

[2] Dąbrowska-Milewska G. M., Wielorodzinna architektura mieszkaniowa Białegostoku 1990-2004, Białystok, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej 2006. [3] Gossel P., Leuthauser G., Architektura XX wieku, Taschen, Koln 2006. [4] Szewczyk J. P., Żarnowiecka J. C., Pieszy, kierowca, pasażer, flaneur. Percepcja dominant we współczesnej przestrzeni miejskiej, Architektura Krajobrazu, 2006, nr 1–2. [5] Trzeciak P., Przygody architektury XX wieku, Warszawa, Nasza Księgarnia 1974. [6] Żarnowiecka J. C., Losy białostockich placów. Rynek Sienny – pamięć o przestrzeni,

Architektura Krajobrazu, 2007, nr 3. [7] www.emporis.com.

SKYSCRAPERS – THE QUEST FOR A SYMBOL OF CITY IDENTITY – CASE STUDY

Summary

The article embraces issues connected with the identity of the city, which manifest itself in the form of tall spectacular edifices: high-rise buildings. The case study is based on the analysis of the process of changes leading to the appearance of high-rise buildings in Bialystok, a city of relatively low buildings with metropolitan aspirations. In the 1970s some tall buildings, which housed the headquarters of the major design offices, were erected in Bialystok. Currently we are witnessing a prestigious apartment house rising, which will have almost 20 storeys, i.e. twice as many as the neighboring dwelling houses. The highrise building by its uniqueness naturally becomes a symbol of the city as well as tempts to confer the city a new identity.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Rafał GRACZYK* Artur NAWROWSKI*

TEORIA DOMINANT ARCHITEKTONICZNYCH MIAST A ILUMINACJA OBIEKTÓW

Celem artykułu jest przedstawienie znaczenia dominant architektonicznych w kreowaniu tożsamości przestrzeni publicznych i wizerunku współczesnych aglomeracji miejskich w porze nocnej. Autorzy na podstawie przeprowadzonych w Poznaniu badań, wykorzystując teorię iluminacji obiektów, rozszerzyli teorię dominant architektonicznych o dominanty świetlne. Na podstawie założenia urbanistycznego, jakim jest Trakt Cesarsko-Królewski, zaprezentowali koncepcję poznańskiego ciągu historyczno-kulturowego. Udokumentowali i omówili iluminację obiektów architektonicznych wchodzących w jego skład z uwzględnieniem ich wpływu na zabytkowe śródmieście Poznania. Na tej podstawie wprowadzili i zdefiniowali pojęcie architektonicznej dominanty świetlnej oraz przedstawili przykłady obiektów, które odgrywają taką rolę.

Publikacja jest próbą znalezienia możliwości szerszego opisu architektury w porze nocnej za pomocą narzędzia, jakim niewątpliwie jest światło. Oprócz odpowiedzi na postawione w artykule pytania publikacja formułuje nowe, ciekawe, zdaniem autorów, problemy do rozwiązania, co uzasadnia potrzebę kontynuacji badań nad rozważaną tematyką.

Słowa kluczowe: architektoniczna dominanta świetlna, dominanta architektoniczna, iluminacja, luminancja, aglomeracja miejska

1. WSTĘP

Miasto jest pod wieloma względami konstrukcją specyficzną i niepowtarzalną. Jest przede wszystkim skupiskiem ludzi mieszkających i pracujących na danym obszarze oraz konglomeratem różnego rodzaju obiektów, instalacji, infrastruktury technicznej i zjawisk. Jest układem wielosystemowym: wypełnione jest gęstą siat-

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej.

82 Rafał Graczyk, Artur Nawrowski

ką ulic, zwartą zabudową, placami, skwerami. Wyróżnia się intensywnością i charakterem zabudowy, nasyceniem budowli o charakterze liniowym (drogi, zaopatrzenie w wodę, media teletechniczne, odprowadzenie ścieków, energetyka, światło). Zjawiska w nim występujące wiążą się z życiem gospodarczym, kulturalnym oraz społecznym mieszkańców.

Istnieje wiele definicji miasta i sposobów jego opisu. Z punktu widzenia ekonomii na terenie miasta występuje silne skupienie działań inwestycyjnych związanych ze wzmożoną działalnością finansową, gospodarczą i biznesową. W pracach historyków miasto jest geopolitycznie zmiennym obszarem. Z kolei w pracach geografów, zajmujących się miastem od strony geografii społecznej, miasto jest to skupienie ludności na niedużej powierzchni, położone w miejscu węzłów dróg. Od strony polityczno-prawnej miasto jest siedzibą władz – miejscem podejmowania decyzji, zarządzania terenami państwa, województwa, powiatu czy miasta.

Rozwój poszczególnych miast jest nierównomierny i zależy od różnych czynników [10]. Procesy uprzemysłowienia, urbanizacji, zmiany technologiczne oraz oddziaływanie czynników gospodarczo-społecznych i wzrost liczby ludności miejskiej znalazły odzwierciedlenie w wyglądzie współczesnego miasta [9].

Historia i wielkość oraz położenie geograficzne miasta, polityka jego władz oraz struktura zabudowy i napływ kapitału determinują wizerunek aglomeracji. Oprócz czynnika architektonicznego, kulturowego i historyczno-politycznego w kreowaniu tożsamości aglomeracji znaczący udział ma czynnik ekonomiczny. Nakłady finansowe na rewitalizację historycznych części oraz plany zagospodarowania przestrzennego nowych kwartałów miasta wpływają bezpośrednio na jakość życia mieszkańców i estetykę przestrzeni. Pośrednio kreują także wizerunek przestrzeni publicznych aglomeracji.

2. TEORIA DOMINANT ARCHITEKTONICZNYCH MIAST

Dominantą architektoniczną jest zwykle obiekt o funkcji publicznej wyróżniający się w przestrzeni miejskiej swoją wysokością, charakterystyczną formą lub funkcją. Określenie dominanty pojawia się często w rozprawach znanych urbanistów i architektów.

Śledząc przemiany formy dominanty architektonicznej w czasie można stwierdzić, że dominantami architektonicznymi były głównie obiekty będące siedzibą władzy i bogatego mieszczaństwa oraz obiekty obronne i sakralne miasta, jak: kościoły, strażnice, wieże obserwacyjne. Dominanty tego typu miały charakterystyczne i wyróżnialne formy przestrzenne. W okresie renesansu i baroku powstały nowe typy dominant architektonicznych, o bardziej wyszukanej formie i wysokości, m.in. ratusze, urzędy publiczne, pałace, dwory, teatry, ale także: karczmy i zajazdy w miejscach wyznaczonych etapami podróży. Przełom XIX i XX wieku –

Teoria dominant architektonicznych miast a iluminacja obiektów 83

okres przemian industrialnych – przyniósł inne formy dominant architektonicznych: obiekty przemysłowe, fabryczne, manufaktury, dworce kolejowe, ale także: teatry, opery, muzea, szkoły wyższe [1]. Pod koniec wieku XX powstały dominanty architektoniczne związane z przemianami społeczno-gospodarczymi: kina, domy handlowe, hotele, biurowce, domy kultury, biblioteki, a także wielkopowierzchniowe obiekty handlowe. W gospodarce końca XX wieku zaczęto na dużą skalę wykorzystywać dominanty architektoniczne w celach marketingowych jako specyficzną reklamę przyciągającą potencjalnych użytkowników.

Według W. Czarneckiego dominantami architektonicznymi są charakterystyczne budynki w mieście [4], a według K. Wejcherta budynki eksponowane wysokością, wieże oraz zespoły przestrzenne o indywidualnych cechach, pomniki, zespoły usługowe, unikatowe obiekty wyróżniające się w danym środowisku. Wysokie dominanty ułatwiają orientację, są cenną informacją pozwalają uniknąć uczucia zagubienia, zabłądzenia w złożonym i nie dość dobrze znanym środowisku [11].

Dominanta architektoniczna dzięki swojej specyfice jest też jednym z bardziej znaczących elementów zagospodarowania przestrzennego miasta1. Dominanty architektoniczne, podobnie jak treść krajobrazu, oddziałują w sposób podświadomy na widza [5]. Człowiek znajdujący się w nieznanym otoczeniu potrzebuje informacji pozwalającej mu odnaleźć się w określonym miejscu, a niewerbalny przekaz architektury może stanowić źródło istotnych informacji.

Rola dominanty jest zaznaczona również w uchwałach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego miast. Dominantę określa się jako obiekt koncentrujący uwagę ze względu na jego formę architektoniczną lub wysokość w stosunku do otaczającej przestrzeni miejskiej. Akcentuje ona ważne miejsca, a jej zadaniem jest też ułatwienie orientacji człowieka w mieście. Dominanty architektoniczne miasta, jak już wcześniej wspomniano, tworzą zbiór znaków przestrzennych pełniących funkcje kulturowe i komercyjne o różnej sile i zakresie przekazu informacji.

3. TEORIA ILUMINACJI OBIEKTÓW

W technice świetlnej, na pograniczu architektury i sztuki, funkcjonuje pojęcie iluminacji, zarezerwowane dla artystycznego, efektownego oświetlenia szeroko rozumianego obiektu architektonicznego lub kompozycji przyrody, wody i małej

1 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 roku w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – o elementach zagospodarowania przestrzennego; należy przez to rozumieć w szczególności istniejące i projektowane pierzeje ulic, place miejskie, osie i punkty widokowe, dominanty kompozycji przestrzennej, charakterystyczne obiekty, a także tereny zieleni (§2, p. 7).

84 Rafał Graczyk, Artur Nawrowski

architektury. Dokładniej „iluminacja jest to efekt działań, które za pomocą oświetlenia sztucznego i innych środków wyrazu eksponują obiekt w porze nocnej, głównie wizualnie” [6, 12].

Teorię iluminacji obiektów należy rozpatrywać w dwóch współzależnych aspektach: kryteriów wyboru obiektu do iluminacji oraz środków oświetleniowych i pozaoświetleniowych umożliwiających skuteczną realizację koncepcji iluminacji.

Jeśli chodzi o kryteria wyboru obiektu do iluminacji, to przede wszystkim powinien to być obiekt, którego iluminacyjny obraz pozytywnie wyeksponuje nocą jego przestrzeń – podniesie walory tej przestrzeni. Ponadto obiekt powinien być zlokalizowany na najbardziej prestiżowych parcelach miasta lub na szlakach turystycznych, komunikacyjnych, handlowych – tak, aby umożliwić najczęstszą jego obserwację. Istotnym kryterium jest perspektywa obserwacji obiektu w odbiorze zewnętrznym i wewnętrznym miasta. Kolejnym i chyba najważniejszym kryterium jest atrakcyjność architektoniczna obiektu – jego formy, stylu, bogatego detalu czy ornamentyki, a także znaczenia: historycznego (zabytki), strategicznego (dla funkcjonowania miasta, np. szpitale, straż pożarna, policja), administracyjnego, społeczno-publicznego (sądy, prokuratury, uczelnie, szkoły), religijnego (kościoły), kulturalnego (teatry, kina, opery), biznesowego (centra handlowe, biurowce), politycznego (siedziby władz) czy artystycznego (kompleksy rekreacyjno-sportowe i wypoczynkowe).

Środki oświetleniowe muszą nawiązywać do środowiska świetlnego przestrzeni otaczającej iluminowany obiekt i muszą być w stosunku do niego odpowiednie zarówno pod względem poziomu oświetlenia, jak i jego barwy. Określają zatem metodę iluminacji [4, 7], zależną głównie od cech charakterystycznych obiektu oraz kierunków i odległości obserwacji. Dotyczą także realizacji sprzętowej iluminacji danego obiektu – doboru opraw i źródeł, ich lokalizacji, zamontowania i wycelowania. Ponadto wpływają bezpośrednio na wkomponowanie danej iluminacji w iluminacyjną mapę miasta. Rola środków oświetleniowych sprowadza się zatem do wytworzenia pożądanego klimatu świetlnego [6].

Środki pozaoświetleniowe natomiast weryfikują możliwości techniczne realizacji projektu. Pozwalają znaleźć w otaczającej przestrzeni dogodne miejsca do montażu i ukrycia dobranego wcześniej sprzętu oświetleniowego oraz zasilanie w energię elektryczną opraw oświetleniowych (naświetlaczy lub projektorów). Ze środkami pozaoświetleniowymi ściśle związana jest także ocena nakładów finansowych potrzebnych na realizację koncepcji, eksploatację i konserwację. Należy uzwględnić tu również ewentualną modernizację iluminacji w przyszłości i koszty takowej inwestycji.

Oba aspekty teorii iluminacji są ze sobą ściśle powiązane. Niespełnienie któregokolwiek z ww. kryteriów lub środków minimalizuje szanse udanej realizacji iluminacji.

W widoku dziennym miasta, w świetle naturalnym, które nie wyróżnia żadnego obiektu na stałe, identyfikacja przestrzeni przebiega na innych zasadach niż w metodzie oświetleniowej.

Teoria dominant architektonicznych miast a iluminacja obiektów 85

Wprawdzie w dzień, w zależności od położenia geograficznego i pory roku, „zmienia się zarówno pozycja słońca na nieboskłonie”, jak i skład widmowy jego promieniowania, jednak zmiany te są płynne i dotyczą całej przestrzeni miasta. W związku z tym nie da się za pomocą oświetlenia dziennego wyróżnić charakterystycznych punktów aglomeracji miejskiej, bowiem oświetlenie naturalne umożliwia jedynie widzenie. Punktami takimi stają się wówczas charakterystyczne obiekty architektoniczne, skrzyżowania najważniejszych arterii komunikacyjnych oraz dominanty architektoniczne.

Sytuacja zmienia się zasadniczo z nastaniem zmroku. W widoku nocnym główną rolę w kreowaniu wizerunku przestrzeni publicznych aglomeracji miejskich ma oświetlenie elektryczne [7]. Światło nie tylko umożliwia postrzeganie obiektów i szlaków komunikacyjnych, ale pozwala także na orientację w przestrzeni. Za pomocą luminancji świetlnej można również świadomie eksponować i „ukrywać” poszczególne fragmenty miasta, obiekty, detal architektoniczny. Wykorzystując barwę i luminancję, można zatem skutecznie kreować tożsamość aglomeracji miejskiej i wizerunek jej przestrzeni publicznych. W związku z powyższym wizerunek nocny miasta i jego obiektów jest o wiele bardziej atrakcyjny wizualnie niż widok dzienny.

Pojęcie iluminacji jest utożsamiane z oświetleniem artystycznym, dekoracyjnym czy ozdobnym. Pomimo cech wspólnych nie są to pojęcia tożsame. Zasadniczą różnicę między oświetleniem elektrycznym obiektu a jego iluminacją stanowi efekt artystyczny, psychologiczny, emocjonalny i społeczny zależy od kosztu uzyskania. Podczas gdy w oświetleniu elektrycznym optymalizacji podlegają koszty (sprzętu, montażu, eksploatacji i konserwacji), w iluminacji nadrzędnym celem jest wydobycie piękna obiektu i jego cech charakterystycznych, głównie za pomocą światła [6, 7, 12].

4. TEORIA DOMINANT ARCHITEKTONICZNYCH MIAST W ASPEKIE ILUMINACJI OBIEKTÓW

Teoria dominant architektonicznych jest oparta na widoku dziennym przestrzeni publicznych miast. Dominanty swoją formą identyfikują i kształtują przestrzeń miejską oraz pozwalają na orientację w niej. Dodatkowo wskazują na tendencje przeobrażeń struktury miejskiej. Tracą jednak swoje właściwości wraz z nastaniem zmroku. Istnieje zatem uzasadniona potrzeba oraz możliwość rozszerzenia oddziaływania dominant architektonicznych i ich właściwości dzięki iluminacji. Odpowiednia ekspozycja światłem w nocy pozwoli bowiem zachować ich tożsamość i funkcję.

Postuluje się zatem wprowadzenie pojęcia architektonicznej dominanty świetlnej. Jest to dominujący w aglomeracji obiekt lub zespół obiektów, będący dominan-

86 Rafał Graczyk, Artur Nawrowski

tami architektonicznymi lub pełniących rolę historyczno-kulturowej osi miasta, odpowiednio wyeksponowanych światłem. Za architektoniczną dominantę świetlną uznać można także sugestywną architekturę, której iluminacja widoczna jest w panoramie miasta lub ze znacznej odległości z różnych punktów obserwacji. Są to więc specyficzne ciągi architektury miejskiej, spełniające w nocy analogiczną rolę do roli dominant w widoku dziennym.

Współcześnie przekształcenia przestrzeni miejskiej, szczególnie w okresie ostatnich lat, wynikają głównie z przesłanek ekonomicznych, które powodują, że zmniejsza się wartość kulturowa przestrzeni miejskiej, a często zachodzi zjawisko degradacji przestrzennej, nie do końca kontrolowanej [3]. Ośrodki historyczne leżące w bliskim sąsiedztwie współczesnego centrum miasta narażone są na największe zmiany technologiczne. Dlatego z racji innego charakteru zabudowy i konstrukcji budynków powinny one pełnić unikatowe funkcje. Jedną z metod ochrony tych struktur przed degradacją i wchłanianiem może być umiejętna ich iluminacja. Architektoniczna dominanta świetlna pozwala bowiem podtrzymać unikatowe funkcje tych struktur w porze nocnej.

Takim środkiem ochrony może być system pasmowy struktury przestrzennej z układem hierarchicznym. Przykładem zrealizowanej struktury wieloprzestrzennej jest układ Paryża, łączący dzielnicę staromiejską z nowym centrum La Défense za pomocą osi wielkoprzestrzennych i punktów węzłowych. Ciąg historyczny (L’axe historique parisien) rozciąga się od Luwru, a kończy na La Défense. Centralnym miejscem założenia jest Łuk Triumfalny na placu de l’ Etoile (rys. 1). Projekt rewitalizacji ciągu kulturowego jest łącznikiem kultur różnych okresów, świadczących o wielkości historii i sławie miasta.

Rys. 1. Paryski ciąg historyczny, 1 – La Défense, 2 – Łuk Triumfalny na placu de l’Etoile, 3 – Luwr (oprac. autorzy)

W Poznaniu przykładem podobnego ciągu historyczno-kulturowego są obiekty zaznaczone na mapie na rys. 2.

Teoria dominant architektonicznych miast a iluminacja obiektów 87

Rys. 2. Ciąg historyczno-kulturowy Poznania zawierający Trakt Cesarsko-Królewski oraz historyczne obiekty MTP. Na przedstawionym ciągu zaznaczono dominanty świetlne: 1 – katedra na Ostrowie Tumskim, 2 – ratusz poznański, 3 – zamek królewski, 4 – Okrąglak, 5 – kościół pw. Najświętszego Zbawiciela, 6 – budynek Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego, 7 – Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki, 8 – zamek cesarski, 9 – gmach i aula UAM wraz z placem A. Mickiewicza, 10 – wieża MTP, 11 – iglica MTP (oprac. autorzy)

Rys. 3. Poznań – iluminacja katedry NMP na Ostrowie Tumskim, fot. autorzy 2008

Użycie metody zalewowej i duża luminancja wyraźnie eksponują katedrę NMP w widoku nocnym tej części miasta (rys. 3). Widok katedry z mostu św. Rocha świadczy o poprawnie zaplanowanej i zrealizowanej iluminacji – o możliwości obserwacji obiektu zarówno z daleka, jak i z bliska (rys. 4). Oprócz Ostrowa Tumskiego wyraźnie widocznym elementem panoramy (po lewej stronie) jest oświetlenie bezpieczeństwa wieży zakładów energetycznych Enea.

88 Rafał Graczyk, Artur Nawrowski

Rys. 4. Poznań – front katedry NMP na Ostrowie Tumskim, fot. autorzy 2008 Rys. 5. Poznań – katedra NMP na Ostrowie Tumskim od strony mostu pieszego na Śródce, fot. autorzy 2008

Na rysunku 4 widoczna jest iluminacja katedry NMP metodą zalewową i kościoła pw. św. Małgorzaty od strony ul. Estkowskiego – widok od strony mostu Chrobrego. Oświetlenie zespołu obiektów wykonane jest w tonacji pomarańczowej, zgodnej z sodowym oświetleniem ulicznym. Poziomy luminancji poszczególnych obiektów hierarchizują je światłem, wymuszając odpowiednią kolejność obserwacji. Zgodnie z naczelną zasadą iluminacji, źródła światła są ukryte i nie występuje efekt olśnienia.

Widok katedry NMP z sąsiedniego mostu, pieszego (rys. 5), ukazuje inne jej oblicze. Środkowa partia elewacji obiektu, iluminowana zalewowo światłem sodowym, nawiązuje do widoku katedry NMP od frontu. Dół, ziluminowany zimnym punktowym światłem metalohalogenkowym, umieszczonym w posadzce, wyraźnie podkreśla solidność budowli. Charakterystyczne wieże tej części obiektu, niższe od wież od frontu, oświetlono metalohalogenkowymi naświetlaczami z sąsiednich budynków. Na skrajnie wysuniętych witrażach absydy widać niebieskie plamy świetlne, pochodzące od iluminowanego mostu pieszego na Śródce, które dodatkowo podnoszą atrakcyjność odbioru zespołu architektonicznego.

Rys. 6. Poznań – Ostrów Tumski na wylocie ulicy Chwaliszewo, fot. autorzy 2008 Rys. 7. Poznań – Stary Rynek u wlotu ulicy Chwaliszewo, fot. autorzy 2008

Teoria dominant architektonicznych miast a iluminacja obiektów 89

Gdy spojrzy się na Ostrów Tumski od ul. Chwaliszewo (rys. 6), to okazuje się, że także w widoku nocnym od tej strony miasta dominuje sodowa iluminacja katedry pomimo intensywnego oświetlenia ulicznego ulic Chwaliszewo i Estkowskiego. W widoku nocnym Starego Rynku od strony ulicy Chwaliszewo (rys. 7) jedynym dominującym elementem świetlnym jest poznański ratusz. Jego iluminacja metodą zalewową oraz charakterystyczne na sodowym tle białe światło widoczne są nie tylko z tej perspektywy. Ciepłe plamy świetlne wewnątrz wieży dodatkowo uatrakcyjniają jej odbiór. Pomimo dużej luminancji na elewacji oraz ciepłych akcentów świetlnych nie wyeksponowano światłem zwieńczenia hełmu, który mógłby stanowić wyrazisty punkt świetlny aglomeracji poznańskiej. Z uwagi na fakt, że ratusz jest główną architektoniczną dominantą świetlną miasta, wyeksponowanie światłem jego zwieńczenia wydaje się niezbędne. Pominięcie oświetlenia zamku królewskiego znajdującego się przy Starym Rynku na Wzgórzu Przemysła, a będącego istotną częścią ciągu historyczno-kulturowego, stanowi przerwanie jego ciągłości.

Rys. 8 Poznań – gmach Teatru Wielkiego im. S. Moniuszki, budynek Uniwersytetu Medycznego, kościół pw. Najświętszego Zbawiciela oraz Okrąglak, fot. autorzy 2008 Rys. 9. Poznań – gmach Teatru Wielkiego im. Stanisława Moniuszki, fot. auto- rzy 2008

Od strony mostu Teatralnego (rys. 8) widoczne są kolejno: Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki, budynek Uniwersytetu Medycznego, kościół pw. Najświętszego Zbawiciela oraz nieiluminowana dominanta architektoniczna – Okrąglak. Brak oświetlenia powoduje marginalizację tego obiektu w porze nocnej, choć stanowi on jeden z najbardziej charakterystycznych elementów tkanki urbanistycznej Poznania. Charakterystycznym elementem oświetleniowym tego fragmentu ulicy jest wyeksponowana punktowym światłem kopuła Uniwersytetu Medycznego. Zielone oświetlenie tympanonu Teatru Wielkiego im. Stanisława Moniuszki (rys. 9) dobrze uzupełnia sodową iluminację obiektu, choć rozkład luminancji i jej poziom nie wyróżniają tej części obiektu przy obserwacji z daleka – niknie on w sodowym świetle przyległej przestrzeni miejskiej.

90 Rafał Graczyk, Artur Nawrowski

Rys. 10. Poznań – zamek cesarski, fot. autorzy 2008 Rys. 11. Poznań – zamek cesarski oraz pl. A. Mickiewicza z pomnikiem Poznańskiego Czerwca 1956, fot. autorzy 2008

W zagospodarowaniu przestrzennym kwartału przy ul. Święty Marcin i al. Niepodległości dominuje zamek cesarski (rys. 10). W porze nocnej, mimo intensywnego oświetlenia pochodzącego od opraw ulicznych, barwa światła i luminancja jego elewacji zaznaczają tę dominującą rolę w pobliskiej przestrzeni. Znaczenie zamku podkreślają również akcenty świetlne punktowej iluminacji umieszczone we wnękach obiektu. Wieżę z zegarem natomiast oświetlono zgodnie z sodowym oświetleniem ulicznym na skrzyżowaniu.

Kontynuacją opisanego głównego poznańskiego ciągu historyczno-kulturowego jest plac A. Mickiewicza wraz z charakterystycznym pomnikiem Poznańskiego Czerwca 1956 (rys. 11). Jak wykazano w publikacji [5], plac jest częścią specyficznego kompleksu architektonicznego, silnie identyfikującego Poznań. Niestety, zarówno pomnik Poznańskiego Czerwca 1956, jak i pomnik Adama Mickiewicza toną w ciemności. Ich obecność zauważalna jest jedynie dzięki oświetleniu ulicznemu, co powoduje degradację tej części ciągu.

Rys. 12. Poznań – aula UAM oraz pl. A. Mickiewicza, fot. autorzy 2008 Rys. 13. Poznań – wieża (po prawej) oraz iglica MTP (po lewej), fot. autorzy 2008

Teoria dominant architektonicznych miast a iluminacja obiektów 91

Aula Uniwersytecka (rys. 12), znajdująca się w przestrzeni przyległej do placu Mickiewicza, jest pewną kontynuacją głównego ciągu historyczno-kulturowego aglomeracji poznańskiej. Z punktu widzenia znaczenia tego ciągu iluminacja auli uniwersyteckiej, zdaniem autorów, jest niewystarczająca. W zasadzie jest to podkreślenie światłem zalewowym ogólnego, niepełnego konturu budynku. Nie zasygnalizowano światłem istnienia dwóch zdobionych wież, które zniknęły w mroku. Tymczasem można by włączyć aulę w iluminowany fragment ciągu historyczno-kulturowego, obejmujący ulicę Święty Marcin.

Kolejną w poznańskim ciągu historyczno-kulturowym iluminowaną dominantą architektoniczną jest wieża targowa przy ul. Grunwaldzkiej (rys. 13). Wysokoluminancyjne sugestywne białe światło wzmacnia dominację w otaczającej przestrzeni. Efekt ten potęguje oświetlenie zwieńczenia. W oddali po lewej stronie widoczna jest nowa, nieiluminowana wieża targowa – iglica, której zwieńczenie zakończono jedynie światłem bezpieczeństwa, przez co zdegradowano jej znaczenie nocą. Obie wieże, odpowiednio wyeksponowane światłem, pełniłyby silną funkcję identyfikacyjną w nocnym wizerunku tego fragmentu miasta.

Ponieważ nie każda dominanta architektoniczna znajduje się w ciągu historyczno-kulturowym i jednocześnie spełnia wszystkie kryteria iluminacji obiektów, można uznać, że architektoniczne dominanty świetlne pełnią unikatową funkcję w nocnym odbiorze przestrzeni publicznej miasta.

5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Współczesne aglomeracje miejskie, a także małe miasteczka toczą nieustanną rywalizację o prestiż, inwestycje finansowe oraz poprawę życia mieszkańców. Spośród wielu metod konkurencji na szczególną uwagę, zdaniem autorów, zasługuje iluminacja dominant architektonicznych. Wprawdzie w wielu rozprawach i publikacjach naukowych poruszano aspekty zarówno dominant architektonicznych w widoku dziennym, jak i ich iluminacji kreujących widok nocny, jednakże nigdy nie rozpatrywano tych zagadnień łącznie, nie odpowiedziano zatem na podstawowe, zdaniem autorów, pytania o to, jakie znaczenie w widoku nocnym aglomeracji miejskiej mają dominanty architektoniczne oraz w jaki sposób to znaczenie właściwie wyeksponować.

Pojęcie architektonicznej dominanty świetlnej jest częścią szerszej koncepcji opisu architektury miasta w porze nocnej, nazwanej architekturą świetlną. Architektura świetlna jednak, z uwagi na obszerność zagadnienia, wymaga dalszych badań i rozwinięcia w osobnych publikacjach.

Analiza oświetlenia na przykładzie Poznania pokazuje, że koncepcja iluminacyjna miasta nie do końca jest spójna. W Lyonie czy w Paryżu ze światła zrobiono festiwal, a z iluminacji skuteczne narzędzie promocji obiektu, miasta i jego prze-

92 Rafał Graczyk, Artur Nawrowski

strzeni publicznych, natomiast w polskich aglomeracjach nadal nie przywiązuje się należytej wagi do systemowego planowania i realizacji iluminacyjnej mapy miasta.

W związku z tym należy odpowiedzieć na następujące pytania: Czy iluminacje dominant świetlnych przedstawionych w publikacji są właściwe z punktu widzenia pełnionych przez nie funkcji? Czy wymagania średniego poziomu luminancji są dla nich odpowiednie? Czy iluminacja dwu- lub wielobarwna nie jest dla dominant świetlnych właściwsza aniżeli zalewowe, monotonne oświetlenie sodowe? Czy do architektonicznych dominant świetlnych nadają się iluminacje dynamiczne czy malowanie światłem? Dlatego uzasadniona jest, zdaniem autorów, kontynuacja badań nad tą problematyką i udzielenie odpowiedzi na postawione pytania.

LITERATURA

[1] Budownictwo i architektura w Polsce 1945-1966, red. J. Zachwatowicz, Warszawa,

Wyd. Interpress 1968. [2] Cichy-Pazder E., Humanistyczne podstawy kompozycji miast, Kraków, Politechnika

Krakowska 1998. [3] Cichy-Pazder E., Wartości kompozycyjne w rewaloryzacji miast, Teka Komisji UiA,

O/PAN, t. 21, Kraków 1987. [4] Czarnecki W., Planowanie miast i osiedli, t. 1, Warszawa – Poznań, PWN 1960. [5] Dąbrowska-Budziło K., Treść krajobrazu kulturowego w jego kształtowaniu i ochronie,

Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej, Architektura, 2002, nr 46. [6] Górczewska M., Iluminacja obiektów: aspekty emocjonalne, w: Konferencja Naukowa „Współczesne problemy techniki świetlnej”, Poznań 2007, s. 21-24. [7] Graczyk R., Nawrowski A., Tomczewski A., Zierke P., Rola oświetlenia elektrycznego w kształtowaniu wizerunku miasta. Przegląd metod oświetlania przestrzeni publicznych,

Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, Architektura i Urbanistyka, 2007, z. 9, s. 155-169. [8] Gyurkovich J., Znaczenie form charakterystycznych dla kształtowania i percepcji przestrzeni, Kraków, Wyd. Politechniki Krakowskiej 1999. [9] Kawalewski T. A., Społeczne, ekonomiczne i przestrzenne bariery rozwoju zrównoważonego, Kraków, Instytut Rozwoju Miast 2006. [10] Tołwiński T., Urbanistyka, t. 1, Budowa miasta w przeszłości, Warszawa, Wydawnictwo Ministerstwa Odudowy 1948. [11] Wejchert K., Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa, Arkady 1974. [12] Żagan W., Iluminacja obiektów, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej 2003.

Teoria dominant architektonicznych miast a iluminacja obiektów 93

THE THEORY OF URBAN, ARCHITECTURAL DOMINATES IN RELATION TO ILLUMINATION OF OBJECTS

Summary

The main purpose of this article is definition of importance of the architectural dominante in creating identification of public spaces and image of the agglomeration at nights. The authors, according to researches, which were done in Poznań, and using a theory of architectural objects illumination, have widened a theory of the architectural dominante involving the lighting dominante as well. On the basis of the town planning assumption, which is the imperial and royal road, the Poznanian cultural and historical route was presented. Illuminations of the architectural objects, which are involved in this road, were documented and discussed. Their influence on the historical center of the city was taken into account, too. According to that conception of the architectural lighting dominante was created and examples of the objects which are these dominantes were given. In this publication it is tried to find more possibilities of describing the architectural objects at night by means of different kind of light. The answers to the questions which were asked, are presented in this article. Apart from that, the new and interesting problems to solve, were formulated and this gives reasons for continuing the researches in this subject.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Adam SINIECKI*

POLSKIE STADIONY NA EURO 2012 – JAKI MAJĄ WPŁYW NA KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI MIEJSKIEJ?

Piłkarskie Mistrzostwa Europy to wielki prestiż dla organizujących je państw, ale i wyzwanie. Wymaga to nie tylko przebudowy i budowy nowych stadionów i infrastruktury, ale również stworzenia nowej przestrzeni publicznej. Warto zwrócić uwagę, w jaki sposób i w jakim stopniu nowe obiekty wpłyną na przestrzeń miejską, czy po zmianach będzie nadal atrakcyjna dla mieszkańców i turystów.

Słowa kluczowe: przestrzeń publiczna, stadiony, program funkcjonalno-przestrzenny

Problem przestrzeni publicznej stanowi temat wielu sporów urbanistów, architektów, socjologów i psychologów. Początkowo dyskusje skupiały się wokół ogrodzonych osiedli deweloperskich oraz przemieszczania się ludzi z ulic do pseudoprzestrzeni publicznej w galeriach handlowych. Większość tych dyskusji dotyczyła obiektów już zrealizowanych.

Jednak czy nie warto spojrzeć w przyszłość i sprawdzić, czy obecnie projektowane obiekty są tworzone zgodnie z lepszymi wyznacznikami i z myślą o przestrzeni miejskiej?

Polska dzięki Euro 2012 otrzymała szansę na wypromowanie swoich miast oraz na dokonanie inwestycji o randze krajowej. Takie miasta jak Warszawa, Poznań, Kraków, Wrocław, Gdańsk czy Chorzów stanęły przed wyzwaniem obsługi wielkiej imprezy i olbrzymiej liczby turystów i kibiców. Jednak dla tych miast jest to przede wszystkim możliwość wybudowania nowej infrastruktury przy budowie, przebudowie lub rozbudowie stadionów.

W tym całym zamieszaniu znika pewien element całego przedsięwzięcia – przestrzeń publiczna, istniejąca gdzieś pomiędzy wielkimi, imponującymi budynkami. Warto ją dostrzec i zastanowić się nad jej jakością oraz funkcją, czy będzie ona służyła tylko podczas mistrzostw, czy może zasymiluje się z otoczeniem, stając się naturalną (żyjącą) tkanką miasta.

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej.

96 Adam Siniecki

Jednym z takich przykładów są tereny nad Jeziorem Maltańskim w Poznaniu – Malta. Jezioro powstało w 1952 roku jako zbiornik wodny mający pełnić funkcję toru regatowego i kąpieliska. Malta, po przeprojektowaniu przez architekta Klemensa Mikułę, wybudowaniu nowych obiektów oraz po dołożeniu nowych usług, jak Malta Ski, restauracje, puby, spowodowała rozwój tej części miasta.

Rys. 1. Jedna z większych atrakcji nad Jeziorem Maltańskim w Poznaniu – Malta Ski – stok narciarski czynny cały rok (źródło: www.tutej.pl)

Dziś Malta znana jest w całej Polsce m.in. ze stoku narciarskiego Malta Ski, Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego – Malta czy dużych imprez plenerowych. Jednakże prace na tym terenie wciąż trwają. Planowana jest budowa term maltańskich, ma tu być największy park wodny w Polsce.

Nad jeziorem tętni życie przez cały rok. Poznaniacy chętnie tam przyjeżdżają, aby miło spędzić czas. Dziś trudno sobie wyobrazić Poznań bez Malty, a przecież była ona stworzona tylko jako tor regatowy i kąpielisko.

W obecnej rzeczywistości, w gospodarce rynkowej, projektując duże obiekty sportowe, należy od razu założyć, że otoczenie musi równie mocno przyciągać klientów jak sam obiekt. A więc na terenie wokół stadionów musi być na tyle atrakcyjny program funkcjonalno-przestrzenny, aby mieszkańcy i turyści spędzali na nim czas niezależnie od dużych imprez sportowych. Przestrzeń musi mieć swoją tożsamość, aby była zapamiętana.

Ze względu na to, że projekty polskich stadionów są dopiero opracowywane przez biura architektoniczne i są one w większości objęte tajemnicą, zagadnienie, o którym mówimy, można przeanalizować na postawie zwycięskich prac konkursowych.

Polskie stadiony na Euro 2012 – jaki mają wpływ na kształtowanie przestrzeni... 97

Rys. 2. Koncepcja zagospodarowania przestrzennego terenu wokół Stadionu Narodowego w Warszawie (źródło: mate riał konkursowe, www.ronet.pl) Rys. 3. Koncepcja zagospodarowania przestrzennego terenu wokół Stadionu Narodowego – rzut (źródło: materiały konkursowe, www.ronet.pl)

Trudno opisywać polskie stadiony, nie zaczynając od Stadionu Narodowego w Warszawie. Otoczenie stadionu zostało objęte konkursem na opracowanie koncepcji zagospodarowania przestrzennego, zorganizowanym przez Narodowe Centrum Sportu. Od razu można zauważyć, że Warszawa spośród wszystkich miast najbardziej się zaangażowała w zaprojektowanie przestrzeni wokół stadionu. Konkurs wygrała pracownia Dawos Sp. z o.o. oraz JEMS Architekci, którzy stworzyli przestrzeń z poszanowaniem zastanej zabudowy, uzupełniając ją o nowe funkcje, takie jak: dworzec – węzeł komunikacyjny, centrum kongresowe, hotele, biurowce, hale wystawowe, sale widowiskowe, centrum rozrywki oraz inne usługi przewidziane w parku z placami. Dzięki temu przestrzeń ma być atrakcyjna i dostępna przez cały rok dla mieszkańców Warszawy i turystów, nie tylko podczas wielkich imprez sportowych.

Władze Wrocławia, które również stoją przed wyzwaniem wybudowania nowego stadionu, podchodzą do niego bardziej strategicznie. Zakładają, że prywatny inwestor z własnych funduszy wybuduje stadion (rys. 4; proj. JSK Dipl. Ing. Architeten), a w zamian będzie mógł tam postawić centrum handlowo-usługowe. Założenie jest bardzo trafne pod względem marketingowym i finansowym, jednak budzi pewne wątpliwości co do jakości powstałej w ten sposób przestrzeni publicznej. Ponieważ trudno zaliczyć do niej parking oraz przestrzeń handlową.

Poznań natomiast rozbudowuje stadion Lecha (rys. 5; proj. Modern Construction Systems Sp. z o.o.) z funduszy miejskich, korzystając również z dotacji państwowych i unijnych. Niestety, inwestycja odbywa się kosztem lokalnych i osiedlowych boisk, których naprawa lub budowa odkładana jest na czas późniejszy. Co gorsza, projekt zagospodarowania przestrzeni oprócz boisk treningowych i budowy budynków pomocniczych i technicznych dla stadionu nie zakłada stworzenia przestrzeni atrakcyjnej dla mieszkańców. Jest to obiekt tylko i wyłącznie sportowy.

98 Adam Siniecki

Rys. 4. Projekt stadionu na Euro 2012 we Wrocławiu (źródło: materiały konkursowe, www.ga zeta.pl)

Rys. 5. Projekt Stadionu Miejskiego w Poznaniu (źródło: POSiR)

Rys. 6. Koncepcja zagospodarowania przestrzennego kompleksu sportowo-rekreacyjnego przy stadionie Wisły w Krakowie (źródło: Gazeta Wyborcza Kra ków, 18.04.2008)

Polskie stadiony na Euro 2012 – jaki mają wpływ na kształtowanie przestrzeni... 99

Kraków planuje budowę kompleksu sportowo-rekreacyjnego obok stadionu Wisły według projektu Wojciecha Obtułowicza (rys. 6). Oprócz stadionu projektowane są hotele, hale, basen, korty i sześć boisk treningowych. Projekt wygląda imponująco, ale jest to centrum przygotowane tylko do obsługi imprez sportowych i na co dzień nie ma służyć mieszkańcom Krakowa.

Pomijając fakt, że istnieją obawy, co do odebrania Polsce i Ukrainie organizacji Euro 2012 ze względu na niedotrzymanie kalendarza przygotowań oraz że projekty stadionów (m.in. w Warszawie i Wrocławiu) są nadal projektami wirtualnymi, trzeba zwrócić uwagę, że niestety stadiony są projektowane z pominięciem ważnego elementu, jakim jest przestrzeń publiczna. Traktowana jest ona w większości przypadków jako przestrzeń przechodnia: ze środka transportu na wyznaczone miejsce w sektorze. Przestrzeń ta nie ma nic do zaoferowania oprócz przypadkowo skopiowanych urządzeń parkowych lub detali małej architektury. A przecież tereny te powinny być atrakcyjne dla mieszkańców całego miasta. Miejsca te muszą tętnić życiem, muszą się tam odbywać różnego rodzaju wydarzenia społeczne i teatralne, nie tylko podczas dużych imprez sportowych lub koncertowych. Posiadanie atrakcyjnej oferty programowej dla wszystkich mieszkańców jest ważnym warunkiem zaistnienia przestrzeni publicznej sprzyjającej tworzeniu więzi międzyludzkich. A więzi międzyludzkie są fundamentem zachowań obywatelskich i dalej przywiązania do małej ojczyzny.

LITERATURA

[1] Brzozowski A., Wrocław wybuduje stadion na Euro 2012, Gazeta Wyborcza Wrocław, 20.07.2006. [2] Hajok D., Stadion Wisły: wariant minimum, Gazeta Wyborcza Kraków, 18.04.2008. [3] Heatley M., Stadiony piłkarskie Europy, Warszawa, Bellona 2006. [4] Poznański Ośrodek Sportu i Rekreacji, Materiały dotyczące stadionu Lecha w Poznaniu. [5] http://www.a-ronet.pl/index.php?mod=nagroda&n_id=783 (Stadion Narodowy w Warszawie). [6] http://www.a-ronet.pl/index.php?mod=konkurs&k_id=96 (stadion we Wrocławiu). [7] www.poznan.pl (stadion Lecha w Poznaniu).

100 Adam Siniecki

POLISH STADIUMS ON EURO 2012 – HOW BIG INFLUENCE HAVE IN CREATION OF PUBLIC SPACE?

Summary

The UEFA European Football Championship gives great prestige to countries, which organize this event. Poland, by dint of euro 2012, has gotten a chance to promote her cities and conduct investments about national rank. Warsaw, Poznań, Wrocław, Crakow, Gdańsk and Chorzów have stood before challenge to attendance a big number of tourists. It’s tied not only with rebuilt and build new structure, but with creation of new public area also. It’s proper to call attention, in what way and how much, the new objects will influence on public space. Will the new, changed space be attractive for citizens and new tourists?

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Daria BRĘCZEWSKA-KULESZA *

ROLA SZCZEGÓŁU W ZACHOWANIU TOŻSAMOŚCI HISTORYCZNEJ OBIEKTÓW ZABYTKOWYCH

W artykule poruszono problemy pojawiające się podczas prac remontowych lub modernizacyjnych budynków i zespołów zabytkowych oraz rewitalizacji historycznych części miast. Niestety, nie wszystkie prace prowadzone są zgodnie ze sztuką konserwatorską. Stwarza to wiele zagrożeń dla obiektów zabytkowych, a w skrajnych przypadkach prowadzi do nieodwracalnych zniszczeń. Wśród najczęściej popełnianych błędów wyróżniono: – działania prowadzące do utraty wartości stylowych obiektu, jak zmiana wielkości i form otworów okiennych, drzwiowych, a zwłaszcza witryn sklepowych oraz dachów, niszczenie zabytkowej stolarki, ocieplanie styropianem, nieodpowiednia kolorystyka i materiały, – działania burzące harmonię otoczenia, jak uzupełnianie zabudowy obiektami niedostosowanymi wysokością i gabarytami do istniejących, zasłanianie zabytków nową zabudową czy tworzenie wyłomów w zwartym ciągu zabudowy.

W artykule podkreślono również rolę edukacji i pogłębiania świadomości społecznej jako czynników niezbędnych do prowadzenia prawidłowych procesów rewitalizacji.

Słowa kluczowe: renowacja i rewitalizacja zabytkowej architektury

W ciągu ostatnich lat bardzo wiele obiektów zabytkowych poddawanych jest restauracji, remontom lub modernizacjom1. Procesowi rewitalizacji podlegają historyczne centra miast czy dzielnice oraz inne obszary z zabytkową zabudową. Jest to oczywiście bardzo pozytywne zjawisko, pozwalające na uwypuklenie i podkreślenie wartości zabytkowej i historycznej obiektów czy zespołów architektonicznych, a także tożsamości kulturowej miast. Zwłaszcza w dobie powszechnej globalizacji i uniwersalizmu bardzo istotne jest zachowanie pamiątek przeszłości, a najbardziej namacalnym świadectwem kultury materialnej i obyczajów naszych

* Pracownia Dokumentacji Zabytków przy Wojewódzkim Ośrodku Kultury w Bydgoszczy. 1 Artykuł powstał na podstawie obserwacji poczynionych przez autorkę podczas prac nad „Studium historyczno-konserwatorskim miasta Bydgoszczy” i programami opieki nad zabytkami między innymi dla Bydgoszczy, Włocławka i Inowrocławia oraz działalności w sekcji architektonicznourbanistycznej Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy.

102 Daria Bręczewska-Kulesza

przodków w miastach są otaczające nas budowle. Oprócz aspektu historycznego czy estetycznego ma to również głęboki kontekst psychologiczny i socjologiczny, pozwala bowiem współczesnemu, często zagubionemu mieszkańcowi miasta odnaleźć własne miejsce w chaosie dzisiejszego świata, swoją tożsamość powiązaną ściśle z dorobkiem historycznym.

Niestety, szeroko pojęty proces rewitalizacji niesie również wiele zagrożeń. Z ogromną pieczołowitością restaurowane są obiekty i kompleksy zabudowy średnio- wiecznej, renesansowej czy barokowej. Coraz lepiej jest również traktowana ar- chitektura klasycystyczna, zwłaszcza kościoły i duże, reprezentacyjne założenia pałacowo-par- kowe. Niepokoją natomiast zjawiska towarzyszące restauracji i rewitalizacji obiektów i założeń pochodzących z drugiej połowy XIX wieku oraz z przełomu XIX i XX stulecia. Nieprawidłowo prowadzone remonty i modernizacje dotyczą zwłaszcza architektury mieszkaniowej, jak kaRys. 1. Bydgoszcz, ul. Stary Port 13. Prawidłowo odrestaurowane budynki nie tylko zdobią miasto, ale także przypominają historyczne funkcje ulic mienice czynszowe, domy jedno- i kilkurodzinne oraz wille. Najbardziej narażona na zatracenie swoistych wartości stylistycznych i kulturowych jest jednak architektura wzniesiona w okresie dwudziestolecia międzywojennego, będąca świadectwem odradzania się państwa polskiego po latach zaborów. „Ofiarą” procesu rewitalizacji miast i wznoszenia nowej zabudowy padają również duże, zabytkowe zespoły przemysłowe, nie mówiąc już o niewielkich wiejskich obiektach, jak gorzelnie, młyny czy wiatraki, tak ubarwiające krajobraz.

Zagrożenia można podzielić na kilka grup, poczynając od źle prowadzonych remontów budynków, powodujących utratę wartości stylowych obiektów, a kończąc na wyburzaniu czy przebudowywaniu całych zespołów i kwartałów zabudowy. O ile te pierwsze, jeżeli zrobiona została poprawna dokumentacja historyczno- -konserwatorska, można w wielu przypadkach naprawić, o tyle drugie prowadzą do nieodwracalnych zniszczeń narastającej przez lata zabudowy będącej świadkiem historycznych przemian danego regionu. Z przyczyn finansowych błędy popełnione podczas remontów prowadzonych niezgodnie ze sztuką konserwatorską naprawiane są niezwykle rzadko. Dlatego bardzo ważne jest, aby prace projektowe i wykonawcze przy zabytkach były poprzedzone trzema wstępnymi etapami: – wykonaniem badań architektoniczno-historycznych i porównawczych, – ustaleniem wytycznych konserwatorskich sformułowanych na ich podstawie, – wykonaniem pomiarów inwentaryzacyjnych i dokumentacji fotograficznej.

Rola „szczegółu” w zachowaniu tożsamości historycznej obiektów zabytkowych 103

Pozwala to na dostrzeżenie i przeanalizowanie wszystkich aspektów – zarówno stylistycznych, funkcjonalnych jak i konstrukcyjnych – budynku, a także jego otoczenia.

Wbrew pozorom podczas planowania remontu elewacji czy rewitalizacji większego założenia lub obszaru bardzo ważne jest dokładne przeanalizowanie wszystkich szczegółów. Elewacje budynków projektowane były przecież przez architekta jako jednorodne dzieło, gdzie każdy element czy detal architektoniczny miał swoje miejsce i odpowiednie proporcje, a wykonany był z konkretnego materiału. Ten sam architekt dbał także o otoczenie obiektu, a więc planował np. w przypadku kamienicy czynszowej ogródek frontowy i jego ogrodzenie, bramy na podwórze. Problemami korelacji z sąsiednimi budynkami czy zespołami architektonicznymi zajmował się architekt miejski (na terenach zaboru pruskiego Stadtbaurath). Dbał on między innymi o zachowanie wyznaczonych linii zabudowy, dozwolonych wysokości i gabarytów budynków, ciągłości zabudowy ulic i placów, wyznaczonych miejsc zielonych, a także o odpowiedni dla danej dzielnicy poziom artystyczny fasad. Bardzo rygorystyczne przepisy budowlane ustalane były w każdym mieście osobno na podstawie ogólnych wytycznych obowiązujących w całym państwie lub regionie.

Rys. 2. Bydgoszcz, ul. Śniadeckich, zabudowana w 3. ćw. XIX wieku Rys. 3. Bydgoszcz, ul. 20 stycznia 1920 r., zabudowana na pocz. XX wieku

Dzięki tym zabiegom dzielnice powstałe w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku mają bardzo czytelny charakter, uporządkowaną zabudowę, harmonię swoistych cech formalnych. Zabudowa dużego miasta różni się od budynków wzniesionych w prowincjonalnym miasteczku. Inaczej wyglądały dzielnice z kamienicami wzniesionymi z myślą o dobrze sytuowanej klasie średniej, zdobionymi indywidualnie zaprojektowanym detalem architektonicznym, inaczej biedniejsze dzielnice robotnicze, o niższym standardzie mieszkań, gdzie na elewacjach umieszczano masowo produkowane ozdoby. W zależności od okresu zabudowy ulicom nadawano specyficzny charakter. W drugiej połowie XIX wieku starano się je ujednolicać, utrzymując prostą linię zabudowy, równą wysokość gzymsów kordonowych i koronujących oraz wielkość otworów okiennych, co stwarzało jedno-

104 Daria Bręczewska-Kulesza

rodne wnętrze urbanistyczne. Później, na przełomie XIX i XX stulecia, przyszła moda na różnorodność, wprowadzono więc ogrody frontowe, nierównomierną linię fasad z wieloma elementami architektonicznymi czy dachami o zróżnicowanych formach. To z kolei dodawało ulicom ekspresji. Style i mody, czasami bardzo krótkotrwałe, związane często z biegiem historii, były wyrazem ludzkich potrzeb i dążeń, akceptacji bądź negacji przemian społecznych, kulturowych czy rewolucji przemysłowej. Właśnie te szczegóły stanowią o niepowtarzalnym charakterze budynku, dzielnicy czy miasta. Wszystko to wydaje się oczywiste, a jednak często nie jest dostrzegane lub pomijane w imię błędnie pojętych interesów właścicieli obiektów lub inwestorów.

Najbardziej narażone na źle prowadzone remonty są budynki mieszkalne. Tu najczęściej występuje zjawisko tzw. samowoli budowlanej. Podejmuje się prace na elewacjach, nie powiadamiając i nie uzyskując zgody odpowiednich organów. Najczęstszymi zagrożeniami wynikającymi z takich działań są: – niszczenie zabytkowej stolarki okiennej i drzwiowej, a co za tym idzie, wymiana jej na współczesną, o niepasujących formach i podziałach, – skuwanie detalu architektonicznego i zastępowanie go styropianową atrapą, – zmiana form i wielkości otworów okiennych, drzwiowych, a przede wszystkim witryn sklepowych, – zmiana form dachów i facjat, – wprowadzanie bardzo zróżnicowanej kolorystyki elewacji, okładzin z płytek ceramicznych, granitów i marmurów lub remontowanie tylko części fasad, – ocieplanie elewacji styropianem, co powoduje zanikanie detalu i zbyt głębokie osadzenie okien, a w przypadku fasad licowanych cegłą lub o konstrukcji szachulcowej malowanie tak ocieplonej elewacji „w cegłę” lub „w drewniane belki”, – w końcu umieszczanie na fasadach budynków liczników gazu, anten satelitarnych, niedopasowanych wielkością i kolorystyką szyldów i reklam oraz mających zdobić w zamyśle twórców „fresków”.

Inne, często dużo groźniejsze w skutkach działania to błędna ingerencja w sąsiedztwo obiektów zabytkowych. Mam tu na myśli przede wszystkim nieuzasadnione rozbiórki budynków lub zespołów i źle zaprojektowane uzupełnianie zabudowy. Niestety, tego typu ingerencje w zabytkową strukturę miast zdarzają się nierzadko i co gorsza, podejmowane bywają w majestacie prawa, z inicjatywy lokalnych władz. Do najczęściej spotykanych zagrożeń należą: – uzupełnianie zabudowy budynkami o zbyt dużej wysokości i gabarytach, zasłaniającymi dawną zabudowę, burzącymi harmonię otoczenia i „przytłaczającymi” pierwotną architekturę domami tylnymi wyższymi niż frontowe itp., – nieuzasadnione wyburzenia, celowe prowadzenie do stanu katastrofy budowlanej, rozbiórki budynków np. pod pretekstem przesunięcia obiektu, – nieprzestrzeganie linii zabudowy, tworzenie wyłomów w zwartym ciągu budynków, – dopasowywanie istniejącej, zabytkowej zabudowy do nowej, a nie odwrotnie,

Rola „szczegółu” w zachowaniu tożsamości historycznej obiektów zabytkowych 105

Rys. 4. Bydgoszcz, ul. Długa 9. Zmiana formy otworów dachu i opasek okiennych pozbawiła ka- mienicę cech stylowych Rys. 5. Bydgoszcz, ul. Powstańców Wielkopolskich 7. Nadbudowa, zmiana wielkości okien i kolorystyki sprawiły, że budynek wzniesiony w 1936 roku niczym nie różni się od współczesnych

Rys. 6. Bydgoszcz, ul. Jagiellońska 1. Budynek wzniesiony w 1815 roku, rozebrany w celu przesunięcia przy budowie centrum handlowego 2006 roku. Rys. 7.Bydgoszcz, ul. Jagiellońska 1. Obiekt „po przesunięciu” przypomina bardziej dekorację teatralną niż pierwotny budynek

– chaotyczna rozbudowa zespołów, przede wszystkim szkół, szpitali, zespołów przemysłowych i folwarcznych, przez co założenia te tracą swój charakter, – niszczenie zabytkowych zespołów zieleni i nawierzchni, w tym przede wszystkim bruków, – zła organizacja ruchu kołowego, którego zbyt duże natężenie negatywnie wpływa na stan zabytków.

Są to problemy, z którymi, jak sądzę, boryka się każde miasto, i niestety tylko niewielka część mieszkańców je zauważa. Wielu inwestorów jest świadomych wartości zabytkowej i kulturowej posiadanych budynków. Stara się w miarę moż-

106 Daria Bręczewska-Kulesza

liwości odtworzyć wszystkie charakterystyczne cechy obiektu bądź, jeśli to niemożliwe, znaleźć optymalne rozwiązanie, nieburzące harmonii otoczenia. Jest jednak duża grupa osób, które uważają, że nikt nie ma prawa ingerować w ich działania, ponieważ oni są właścicielami obiektów i to prawo własności pozwala im na dowolne postępowanie. Często również takiemu nastawieniu przyklaskuje prasa, zamiast starać się rozwijać postawy prokonserwatorskie.

Jakie są przyczyny takiego stanu? U podstaw takich postaw leży przede wszystkim brak świadomości społecznej o wartości kulturowej otaczającej nas architektury. Dlatego bardzo istotna jest zarówno praca z młodzieżą jak i organizacja różnego rodzaju imprez prezentujących i promujących kulturę materialną miast. Należą do nich konkursy, konferencje naukowe, nagradzanie najlepiej odrestaurowanych obiektów zabytkowych2, umieszczanie tablic informacyjnych, organizacja wystaw prezentujących architekturę miast. Ciekawą inicjatywą podjętą w Bydgoszczy jest ogłoszenie przez Radę Miasta roku Józefa Święcickiego, jednego ze zdolniejszych miejscowych architektów, tworzącego w drugiej połowie XIX wieku. W ramach programu, w którym uczestniczą różne placówki kulturalne3, młodzież szkolna oraz emeryci, odszukano nagrobek architekta i ufundowano tam tablicę, młodzież przygotowała prezentację dla radnych miejskich, lokalna telewizja zrealizowała film o Święcickim, na kamienicy, w której mieszkał i pracował, powieszono pamiątkową tablicę. Planowane jest wydanie reprintu przewodnika po Bydgoszczy jego autorstwa z odpowiednim komentarzem oraz publikacji omawiającej życie i twórczość architekta, a także oznaczenie tablicami innych kamienic przez niego zaprojektowanych i organizacja wystawy poświęconej Józefowi Święcickiemu i bydgoskiemu środowisku architektonicznemu z przełomu XIX i XX wieku. Dzięki takiemu projektowi bydgoskie kamienice nie są już takie obce i bezosobowe, stają się bliższe mieszkańcom i można mieć nadzieję, że będą bardziej zadbane.

Kolejną przyczyną zagrożenia obiektów zabytkowych jest brak środków prawnych nakazujących dbałość o budynki i odpowiedni poziom remontów. Niewielkie zespoły osób (zwykle 2–4) zatrudnionych w biurach miejskich konserwatorów zabytków nie są w stanie całkowicie zapobiec samowoli budowlanej. Myślę, że także to, iż miejski konserwator zabytków jest zazwyczaj tylko kierownikiem referatu wydziału kultury urzędu miasta, a nie zajmuje samodzielnego stanowiska, nie podnosi jego autorytetu. Co gorsza, w wielu miastach średniej wielkości nie ma nawet takiego referatu i zabytkami zajmują się zupełnie przypadkowe osoby. Wszystko to wiąże się z niedofinansowaniem organów ochrony zabytków, a co za

2 W ubiegłym roku w Bydgoszczy z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy wznowiono przyznawanie statuetki bydgoskiego Feniksa – honorowej nagrody Prezydenta Miasta – dla najlepszych użytkowników obiektów zabytkowych. Rozdanie nagród poprzedzone było propagowanym przez miejscową prasę konkursem, do którego mieszkańcy mogli zgłaszać swoich kandydatów i który cieszył się dużym zainteresowaniem. 3 Współorganizatorem i koordynatorem programu jest Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bydgoszczy.

Rola „szczegółu” w zachowaniu tożsamości historycznej obiektów zabytkowych 107

tym idzie, brakiem środków na wykonywanie badań architektonicznych, projektów kolorystyki dla całych ulic, dokumentacji, takich jak gminne i wojewódzkie ewidencje zabytków. Obecnie prace takie są prowadzone w bardzo wolnym tempie. Coraz częściej sporządzane są, nakazane ustawowo, gminne, miejskie i wojewódzkie programy opieki nad zabytkami, które mają tę dobrą stronę, że po zatwierdzeniu przez odpowiedni organ samorządowy muszą być przez niego realizowane. Z kolei wiele możliwości finansowania remontów obiektów zabytkowych nie jest wykorzystywanych z powodu niedoinformowania potencjalnych inwestorów i dość skomplikowanych wniosków oraz niechęć właścicieli do wpisywania budynków do rejestru zabytków.

Podsumowując można stwierdzić, że rosnąca wciąż liczba remontów i rewitalizacji jest na pewno zjawiskiem pozytywnym. Należy tylko wypracować, i to jak najszybciej, metody uświadamiania społeczeństwu wartości wszystkich zabytków architektury. Uświadamianiem tym należy objąć uczniów szkół podstawowych oraz pozostałych szczebli edukacji, a także właścicieli, inwestorów i użytkowników obiektów zabytkowych. Poza tym konieczne jest znalezienie większych środków na finansowanie badań, prac dokumentacyjnych oraz lokalnych inicjatyw propagujących zabytkową architekturę.

LITERATURA

[1] Bardzińska-Bonenberg T., Wzbogacanie przestrzeni miasta elementami zapomnianego dziedzictwa architektonicznego, w: Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej: „Odnowa krajobrazu miejskiego” (Urban Landscape Renewal), Gliwice 2005. [2] Bydgoszcz. Studium historyczno-konserwatorskie: Śródmieście, cz. 1–11, Stare Miasto, cz. 1–7, Bydgoszcz 1993-2006, Miejski Konserwator Zabytków w Bydgoszczy, maszynopis. [3] Gryglewska A., Architektura Wrocławia XIX-XX wieku w twórczości Richarda Plüd- demanna, Wrocław 1999. [4] Hitchcock H.-R., Architecture: Nineteenth and Twentieth Centuries, New Haven –

London 1977. [5] Ostrowski W., Urbanistyka współczesna, Warszawa 1975. [6] Stübben J., Der Städtebau, Stuttgart 1907. [7] Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,

Warszawa 2004. [8] Tołłoczko Z., Główne nurty historyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku, Kraków 2005. [9] Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., Dz.U. nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami, art. 87 ust. 3 i 4.

108 Daria Bręczewska-Kulesza

THE MEANING OF ARCHITECTURAL DETAIL IN THE MAINTENANCE OF THE HISTORIC IDENTITY OF ANCIENT MONUMENTS

Summary

The article presents problems that occur during repair and modernization works of buildings and historical complexes, as well as renovation of historical parts of cities and other areas with buildings constructed before 1945. Unfortunately, not all works are conducted in accordance with restoration craft. This creates many risks to historical buildings, and in extreme cases it leads to irreparable destruction. The mistakes made most frequently include: – operations leading to the loss of style values of a given building – operations upsetting the harmony of the surrounding

The article stresses also the role of education and deepening social awareness as factor necessary for conducting the right revitalization processes.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Joanna KOŁATA*

MAŁA ARCHITEKTURA W PRZESTRZENI URBANISTYCZNEJ JAKO WYRAZ TOŻSAMOŚCI MIEJSCA

Mała architektura stanowi dopełnienie przestrzeni urbanistycznej i uzupełnia obiekty architektoniczne. Różnorodność gotowych produktów oferowanych przez firmy ogólnokrajowe stwarza niebezpieczeństwo powstania monotonii we wnętrzach miejskich, jednak coraz częściej realizowane są projekty oparte na indywidualnych rozwiązaniach. Wpływ tego typu rozwiązań na atrakcyjność przestrzeni miejskiej jest ogromny.

Słowa kluczowe: mała architektura, przestrzeń publiczna

1. WSTĘP

„Musimy docenić znaczenie małej architektury dla percepcji miasta. To jest jak umeblowanie domu. Tu domem jest miasto” [6].

Przestrzeń miasta tworzy przede wszystkim kubatura architektoniczna, która jest treścią samą w sobie. Powstałe na przestrzeni wieków obiekty tworzą unikatowy klimat bez względu na to, czy są one zabytkowymi znakami epoki, wybitnymi arcydziełami, czy mniej udanymi realizacjami z przypadku [7]. Wszystkie one tworzą różnorodność tkanki miejskiej i wywołują określone emocje u osób przebywających w jej wnętrzu. Wnętrze to nie może jednak istnieć bez dopełnienia, jakie stanowi „mebel” architektoniczny, czyli zespół detali urbanistycznych.

Mała architektura zyskuje coraz większe znaczenie dla przestrzeni miejskiej. Najlepszym dowodem na to są liczne konkursy cieszące się ogromnym zainteresowaniem, a mianowicie: konkurs na przystanek dla Warszawy rozstrzygnięty w 2006 roku, międzynarodowy konkurs na totem informacyjny (2008 roku), niezliczone konkursy na zagospodarowanie terenów zielonych, traktów pieszych i placów miejskich. Wszystkie są dowodem, że istnieje potrzeba znajdowania indywi-

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej.

110 Joanna Kołata

dualnego i ciekawego rozwiązania dla danej przestrzeni. Oryginalność miejsca sprawia, że jest ono zapamiętywane przez ludzi.

2. FUNKCJA MAŁEJ ARCHITEKTURY W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

W przestrzeni istnieje olbrzymia różnorodność elementów. Świadomie ukształtowana przestrzeń pozwala na właściwy odbiór zarówno pojedynczych elementów, kształtów, jak i treści całego otoczenia [3]. „Mebel” architektoniczny ma znaczący wpływ na całościowy odbiór kompozycji urbanistycznej i pozwala jasno określić jej zadania i przeznaczenie. Przez pojęcie małej architektury rozumiemy zespół elementów wyposażenia wnętrza w postaci: fontann, pomników, ławek, ogrodzeń, lamp, śmietników, barier oraz posadzek. Można je scharakteryzować pod względem funkcji, jaką pełnią.

Obiektami skupiającymi wzrok oraz podkreślającymi wagę przestrzeni są fontanny i pomniki. Rzeźbiarskie formy stanowią punkty kulminacyjne przestrzeni, w której się znajdują, i podkreślają jej rangę. Z czasem stają się miejscami spotkań oraz punktami pomagającymi rozszyfrować położenie obserwatora. Tworzą w ten sposób siatkę trójwymiarowych znaków, o wiele łatwiej zapamiętywanych przez przechodniów niż dwuwymiarowy plan miasta.

Innymi przestrzennymi elementami, które wpływają na ukształtowanie wnętrza urbanistycznego są ogrodzenia i bariery. Stanowią one zaplanowaną przeszkodę uniemożliwiającą człowiekowi swobodne poruszanie się, aby zapewnić mu bezpieczeństwo (rys. 1). Elementy te tworzą linie prowadzące, dzięki którym można odnaleźć właściwą drogę, i równocześnie domykają przestrzenie otwarte. Walory artystyczne ogrodzeń, ich forma oraz wysokość w dużym stopniu wpływają na estetykę otoczenia. Wyjątkowe znaczenie dla odpowiedniej ekspozycji obiektów ar- chitektonicznych ma światło, którego źródłem po zapadnięciu zmroku jest lampa. To element, który po-

Rys. 1. Balustrada przejścia nad ul. w Krakowie, fot. S. Kasper Lubicz zwala na poruszanie się w przestrzeni i zapewnia bezpieczeństwo po zachodzie słońca. Lampa pozwala rozpoznać przestrzeń, po której człowiek się porusza, zauważyć zagrożenia i w porę ich uniknąć. Najważniejszymi cechami lamp są geometria oraz sposób

Mała architektura w przestrzeni urbanistycznej jako wyraz… 111

padania strugi światła, wysokość zawieszenia punktu świetlnego i jego wpływ na obserwatora. Te parametry są w szczególny sposób wykorzystywane do stworzenia odpowiedniego nastroju i wydobycia z ciemności takich elementów, jak budynki i detale architektoniczne, ale również zieleni miejskiej [9].

Elementem wystroju wnętrza miejskiego, poszukiwanym i cenionym przez wszystkich użytkowników przestrzeni, jest ławka – „mebel”, który pozwala zatrzymać się na chwilę i odpocząć, ale także stwarza okazję do spotkań i dyskusji. Ten punkt zatrzymania pomaga dostrzec obserwatorowi otaczającą go przestrzeń, niejednokrotnie mijaną i niezauważaną podczas codziennej podróży do pracy [9]. Przez tę funkcję ławka zyskuje na znaczeniu jako obiekt małej architektury służący nie tylko do odpoczynku, ale także pozwalający obrać właściwą pozycję obserwacji.

Śmietnik z kolei to element służący do utrzymaniu czystości w mieście, co sprzyja relaksowi mieszkańców i turystów. Aby właściwie spełniał swoją funkcję, powinien być dobrze widoczny, ale jednocześnie nie powinien dominować w przestrzeni urbanistycznej. Często się zdarza, że forma śmietnika jest nieodpowiednia do miejsca, w którym jest on usytuowany. Degradujące oddziaływanie na inne obiekty małej architektury jest niezrozumiałe ze względu na jego konieczną obecność w mieście.

Kolejnym elementem wystroju wnętrza urbanistycznego są tablice informacyjne. Wyróżnić tu można zarówno te, które niosą ze sobą treści formalne (oznaczenia ulic czy totemy miejskie), jak i służące reklamie: szyldy i banery. Oznaczenia ulic przez swą czytelność, umiejscowienie oraz typowość dla poszczególnych miast są jednoznacznie kojarzone z informacjami formalnymi. Znalezienie odpowiedniej informacji pośród niezliczonych, atakujących nas z każdej strony reklam tylko wtedy jest możliwe, gdy jest ona jasno sformułowana. Szyldy i banery reklamowe, mimo usilnych prób typizacji, nadal nie zostały okiełznane i najczęściej tworzą zlepek informacji „przekrzykujących się nawzajem”, co tworzy wrażenie chaosu i dezorientacji.

W przestrzeni miejskiej napotkać możemy niezliczone elementy małej architektury, których forma jest w dużym stopniu zunifikowana i niemożliwa do swobodnego przekształcania. Mowa tu o takich obiektach, jak skrzynki pocztowe, wiaty autobusowe, budki telefoniczne czy widoczne elementy infrastruktury technicznej.

3. TYPOWE FORMY MAŁEJ ARCHITEKTURY

Od lat elementy małej architektury wdrażane są do produkcji fabrycznej i tworzą katalog gotowych produktów. Są towarem masowym, możliwym do zamówienia i ustawienia w każdej przestrzeni (rys. 2). Firmy produkujące formy komercyjne starają się podążać za potrzebami nabywców, w mniej lub bardziej udany sposób naśladować styl zabytkowych starówek czy nowoczesnych pasaży. Takie grupy kata-

112 Joanna Kołata

logowych elementów nie są wyłącznie negatywnym zjawiskiem, niejednokrotnie wpisują się doskonale w krajobraz miejski, jednak nie niosą ze sobą wartości unikatowych. Znajdująca się w obrębie staromiejskich ulic mała architektura powinna nawiązywać do wytworzonych przez lata wzorów rzemiosła regionalnego.

Innym zjawiskiem są pojawiające się nagminnie w ostatnich latach, w pełni komercyjne (sponsorowane) formy małej architektury1, niosące ze sobą dodatkową treść marketingową. Elementy te są szczególnie cenione przez nabywców ze względów ekonomicznych. Stanowią one jednak kolejny fragment kolorowej układanki wszechobecnej reklamy i zaśmiecają przestrzeń miejską drugorzędnymi informacjami (rys. 3). Oczywiście, szyldy reklamowe są ważnym elementem informacyjnym, który pozwala na odnalezienie odpowiedniego sklepu czy warsztatu. Coraz częściej jednak mamy do czynienia z bałaganem wywołanym przez zbyt duże i intensywne nagromadzenie informacji.

Rozwiązania typowe pozwalają w łatwy i poprawny sposób uzupełnić wnętrza architektoniczne niezbędnym detalem. Jednak w ten sposób powstają przestrzenie powtarzalne, a więc takie, które nie zapadają w pamięć obserwatora [9].

4. INDYWIDUALIZM MIEJSCA – ROZWIĄZANIA ORYGINALNE

Informacje o tym, co wolno, a czego wręcz nie wypada w danym miejscu zrealizować, projektant może znaleźć w wytycznych zarówno inwestorskich, jak i konserwatorskich. Sposób wykorzystania tych informacji zależy wyłącznie od jego zdolności.

Rys. 2. Zastosowanie elementów masowo produkowanych (źródło: strona internetowa firmy: Mała Architektura – PMO – Park Miasto Osiedle)

1 Mowa tu o ławkach, ogrodzeniach, śmietnikach, tymczasowych zadaszeniach (parasolki, markizy) oraz posadzkach.

Mała architektura w przestrzeni urbanistycznej jako wyraz… 113

Rys. 3. Siedziska na pl. Książąt Czartoryskich w Krakowie (źródło: www.ronet.pl)

Na szczególną uwagę zasługują projekty, które współczesną formę wpisują w zabytkową tkankę. Takim przykładem jest zakończona w 2006 roku przebudowa placu Książąt Czartoryskich w Krakowie, autorstwa Biura Projektów Lewicki i Łatka. Mimo iż przebudowie poddany został obszar o niezwykłych walorach architektonicznych, nie mamy tu do czynienia z rewitalizacją, lecz w pełni nowoczesnym rozwiązaniem, które uwzględnia przeszłość tego miejsca i nadaje mu nową formę. Na niewielkim placu zaproponowano usytuowanie siedzisk w postaci bloków kamiennych, które stały się również użyteczne dla młodzieży jeżdżącej na deskorolkach (rys. 3). Ciekawie rozwiązano posadzkę placu w postaci reliefu z uwzględnieniem różnicy poziomów terenu. Wszystkie elementy małej architektury wykonano z kamienia jednego rodzaju w różny sposób obrobionego. Zaproponowane rozwiązanie nie jest krzykliwe, to raczej umiarkowany styl o wyrafinowanej formie, nadającej mu tak interesujący charakter2 .

Inną oryginalną realizacją jest przebudowa placu Bohaterów Getta w Krakowie, którą zakończono w 2005 roku. W tym przypadku mamy do czynienia z projektem tematycznym o charakterze historycznym, ponownie autorstwa Biura Projektów Lewicki i Łatka. Architekci zaproponowali usytuowanie na placu 33 metalowych rzeźb przeskalowanych krzeseł (rys. 4), ustawionych w równych rzędach, oraz 37 kopii tych krzeseł o mniejszych wymiarach jako nawiązanie do wydarzeń z czasów istnienia getta. Tę nietypową kompozycję wbudowano w zabytkową tkankę o zdewastowanych obiektach architektonicznych i mentalnie zapomnianą po to, by przywrócić ją życiu społecznemu. Kompozycja sprawia niesamowite wrażenie o każdej porze dnia (rys. 4) i niewątpliwie stała się kolejną atrakcją Krakowa [4].

2 Na podstawie uzasadnienia jury konkursu na opracowanie koncepcji przestrzennego zagospodarowania placu Książąt Czartoryskich w Krakowie.

114 Joanna Kołata

Rys. 4. Widok nocny i dzienny pl. Bohaterów Getta w Krakowie (www.ronet.pl)

Rys. 5. Zagospodarowanie przestrzeni publicznej St. Gallen, fot. T. Mayer [8]

Oryginalny pomysł Carlosa Martineza został zrealizowany w szwajcarskim miasteczku St. Gallen. Ulice, chodniki, parkingi zostały pokryte miękkim, czerwonym dywanem. Całość założenia dopełniają rozmaite meble o organicznych kształtach również pokryte wykładziną. Można tu znaleźć czerwone „puchate fontanny” i nietypowe ławki o miękkiej, falistej formie (rys. 5). Nad głowami przechodniów zawieszono punkty świetlne o równie wymyślnym kształcie. Za zjeżdżalnię służy dzieciom obłożony dywanem samochód zaparkowany przy jednej z ulic. Kompozycja ta jest uzupełnieniem szarej, stonowanej architektury, która nie tylko nie została przyćmiona, ale zyskała wspaniałe pole ekspozycji [8].

Mała architektura w przestrzeni urbanistycznej jako wyraz… 115

Rys. 6. Projekt zagospodarowania pl. Wolności w Poznaniu, fot. proj. P. Grobelny [10]

Podobne rozwiązanie dla poznańskiego placu Wolności zaproponował architekt Paweł Grobelny, któremu marzy się „relaks na zielonej trawce bez obaw, że straż miejska wypisze nam mandat” [10]. Pokrycie największego placu3 stolicy Wielkopolski zielonym dywanem projektant uzasadnia deficytem powierzchni zielonych w mieście oraz koniecznością stworzenia miejsc spotkań dla turystów i mieszkańców podczas wakacyjnych imprez kulturalnych. To odważne rozwiązanie na głównym placu miasta jest o tyle elastyczne, że przewidziane jedynie na miesiące letnie, więc możliwe do zrealizowania jako instalacja artystyczna. Z pewnością miejsce takie zapisałoby się w pamięci ludzi. Funkcja zaproponowana tu przez projektanta jest trafna ze względu na powszechne w centrum zakazy korzystania w sposób aktywny z przestrzeni zielonych [10].

Pozytywną inicjatywą środowiska studentów Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu we współpracy ze stowarzyszeniem Inter City jest prezentacja projektów ławek miejskich w przestrzeni Starego Rynku. Niejednokrotnie ekstrawaganckie pomysły cieszą się niesamowitym zainteresowaniem przechodniów, do tego stopnia, że aby usiąść na najciekawszych ławkach, trzeba czekać w kolejce. Te tymczasowo ustawiane na płycie rynku dzieła sztuki stanowią bardzo atrakcyjny element wystroju zabytkowej przestrzeni [1].

3 Szerzej o placu Wolności pisze T. Jastrząb [5].

116 Joanna Kołata

Mała architektura jest przedmiotem zainteresowania studentów Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. Jednym z przedmiotów, z jakim muszą się zmierzyć młodzi architekci, jest właśnie projektowanie małej architektury i detalu. Podczas zajęć studenci zapoznają się z zasadami projektowania „mebla” architektonicznego i przedstawiają własne propozycje. Pośród niezliczonych rozwiązań, jakie napotykamy na każdym kroku i które nie budzą szczególnych emocji, znaleźć można takie, obok których przejść obojętnie nie można. To one rozwijają ludzką wrażliwość i przyciąRys.7. Propozycja detali urbanistycznych, gają uwagę zarówno mieszkańców, jak autor: Danuta Jurga – studentka III roku [2] i turystów. Ważne jest, by przestrzeń miejską traktować indywidualnie.

LITERATURA

[1] Akcja Artystyczne ławki, Poznań, 8.05.2008, www.gazeta.pl. [2] Archiwum prac studenckich Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej. [3] Banach-Ziaja M., Kobryński P., Michalak H., Detal urbanistyczny w planowaniu przestrzennym, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej, Architektura i Urbanistyka, 2006, z. 6. [4] Bik K., Krakowski trójkąt pamięci, Gazeta Wyborcza, 12.06.2007. [5] Jastrząb T., Place i rynki jako zagadnienie urbanistyczne, Poznań, Wyd. Politechniki

Poznańskiej 2002. [6] Konior T., Rozmowy o moim mieście, o architekturze i o spotykaniu ludzi, www.rondosztuki.pl. [7] Małachowicz E., Ochrona środowiska kulturowego, Wrocław, Wyd. Politechniki

Wrocławskiej 1982. [8] Miejski salon w St. Gallen, 24.06.2008, www.bryla.pl. [9] Wejchert K., Elementy kompozycji urbanistycznej, Warszawa, Arkady 1984. [10] Wilczak S., Grobelny do Grobelnego: marzy mi się łąka, Gazeta Wyborcza Poznań, 6.05.2008.

Mała architektura w przestrzeni urbanistycznej jako wyraz… 117

IDENTITY EXPRESSED BY URBAN DETAIL

Summary

Urban detail is a complement to the urban area and it supplements architectural objects. Diversity of ready-made products offered by national companies causes a danger of monotony in city interiors. However, projects based on individual solutions are more frequently used. Such solutions can have a great influence on the attractiveness and uniqueness of the city space.

ZESZYTY NAUKOWE POLITECHNIKI POZNA Ń SKIEJ Nr 19 Architektura i Urbanistyka 2009

Anna JANUCHTA-SZOSTAK*

ROLA ARCHITEKTURY W KSZTAŁTOWANIU TOŻSAMOŚCI MIEJSKICH FRONTÓW WODNYCH

Artykuł jest poświęcony problematyce miejskich frontów wodnych, które stanowią obszar styku miasta i wód powierzchniowych. Na tożsamość miast nadwodnych składają się zarówno zachowania i rytuały społeczne związane z użytkowaniem nadbrzeży, jak i wizualny kod przestrzenny, którego kanwę tworzą struktura urbanistyczna i architektura, wyeksponowana na tle panoramy miasta dzięki przedpolu wody. Specyfika architektury frontów wodnych, w tym również zabudowy portowej, jest kształtowana przez wartości lokalnej kultury i tradycji, a także globalne tendencje i odniesienia do żywiołu wody. Dialog z wodą, będącą przekaźnikiem treści uniwersalnych, jest tworzywem tożsamości miast nadwodnych w takim samym stopniu, jak niepowtarzalność ich architektury, krajobrazu, urbanistycznego klimatu i różnorodności społecznej. Współczesne tendencje w kreacji architektury nadbrzeżnej zmierzają do połączenia cech zabudowy lokalnej, bogactwa symboliki akwatycznej i ścisłych powiązań kompozycyjnych z wodą.

Słowa kluczowe: miejski front wodny, tożsamość, architektura

1. FRONT WODNY MIASTA – DEFINICJA POJĘCIA

Angielskie wyrażenie waterfront oznacza „obszar lądu lub część miasta rozciągającą się nad wodą”1. W urbanistyce terminem tym określa się tereny ulokowane nad naturalnymi zbiornikami wodnymi2 , często powiązane ze strukturami portowymi. W języku polskim termin ten nie został jednoznacznie zdefiniowany i bywa stosowany zarówno do określenia nabrzeży, architektury nadwodnej, elewacji miasta od strony wody, jak i obszarów portowych.

Na podstawie analizy semiotycznej w niniejszym opracowaniu zastosowano polskie tłumaczenie: front wodny z uwagi na szerokie znaczenie słowa „front”

* Wydział Architektury Politechniki Poznańskiej. 1 Longman Dictionary of Contemporary English. 2 Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Waterfront.

120 Anna Januchta-Szostak

(por. [7]), adekwatne do wieloznaczności wyrażenia waterfront. W interpretacji autorki miejski front wodny oznacza obszar styku miasta i wód powierzchniowych, obejmujący zarówno środowisko przyrodnicze, jak i kulturowe, postrzegany przede wszystkim w wymiarze krajobrazowym, ale uwarunkowany czynnikami społecznymi, ekologicznymi i gospodarczymi. Miejski front wodny tworzą różnorodne formy nabrzeży 3 oraz ciągi zieleni, infrastruktury i zabudowy nadbrzeżnej4 widoczne zwykle na tle panoramy miasta dzięki przedpolu wody. Specyfika frontów wodnych związana jest ze sposobem ich użytkowania (różnorodność funkcji gospodarczych, rekreacyjnych, mieszkalnych itp.), z walorami krajobrazu i możliwościami ekspozycyjnymi, a także z zagrożeniami wynikającymi z oddziaływania miasta na środowisko wodne i wody na miasto. Percepcja, użytkowanie i psychologiczne oddziaływanie wody (pozytywne i negatywne) w obszarach frontów wodnych miasta ma również istotny wpływ na zachowania społeczne i wzbogacanie treści kulturowych krajobrazu miejskiego. Pojęcie „miejski front wodny” dotyczy zatem wielowarstwowych i historycznie zmiennych zależności na obszarach styku struktur wodnych i zurbanizowanych oraz ich znaczenia w procesie zrównoważonego rozwoju miasta.

2. SPECYFIKA KRAJOBRAZU NADWODNYCH MIAST – WPŁYW CZYNNIKÓW LOKALNYCH I GLOBALNYCH

Tożsamość miasta tworzą cechy wynikające z jego materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Zarówno zachowania i rytuały społeczne, jak i wizualny kod przestrzenny, którego kanwę tworzą struktura urbanistyczna i architektura, definiują „genotyp” miasta. Specyfika miast nadwodnych wynika niekiedy z ich funkcji portowych, warunków geograficznych i klimatycznych, czynników kulturowych oraz cech architektury lokalnej.

Krajobraz obszarów portowych, zdominowany przez żurawie przeładunkowe, wielkie statki, keje i doki, był zawsze najbardziej podatny na wpływy globalizacyjne. Dzięki przenikającym wraz z żeglugą wzorcom kulturowym architektura miast portowych nosiła podobne cechy. Typowe dla Amsterdamu wąskie, wysokie kamienice ustawione szczytowo do kanałów czy szachulcową zabudowę spichlerzy można odnaleźć również w Niemczech, Skandynawii oraz w polskich miastach portowych: w Gdańsku czy Bydgoszczy [7].

Zasadnicza transformacja tożsamości miejskich frontów wodnych nastąpiła w wyniku relokacji funkcji portowych. Wraz ze zniknięciem statków, związanych z nimi miejsc pracy, rytuałów społecznych, a przede wszystkim związków funk-

3 Nabrzeże – „umocniony brzeg morza, rzeki; bulwar wzdłuż brzegu“, za: Mały słownik języka polskiego, Warszawa, PWN 1993. 4 Nadbrzeże – „obszar ciągnący się nad brzegiem wód; wybrzeże“ (tamże).

121 Rola architektury w kształtowaniu tożsamości miejskich frontów wodnych

cjonalnych i kulturowych pomiędzy strefą nabrzeży a centrum miasta portowe utraciły ważną część swojej tożsamości, a znaczne obszary stanowiące dotąd ich „serce” znalazły się na marginesie. Dramatycznym przykładem utraty tożsamości jest Rotterdam[5, 8] – największy europejski port morski, który został pozbawiony wizualnych i społecznych punktów odniesienia na skutek zniszczeń wojennych, a następnie przeniesienia portu w latach 60. XX wieku. Efektem tych zmian był drastyczny odpływ ludności w latach 70.–80. Projekt rewitalizacji Kop van Zuid (1987 rok) przyczynił się do „odkrycia” rzeki Mozy jako nośnika historii oraz reprezentacyjnej przestrzeni miejskiej i turystycznej drogi wodnej. Nabrzeża Boompjes, Wilhelminapier i Katendrecht stały się polem do popisu najlepszych architektów i pracowni5. Ich spektakularne wysokościowce miały być motorem kreacji nowego wizerunku miasta. Stały się zaś przykładem jego „manhattanizacji” wiodącej do ponownej erozji tożsamości (rys. 1).

3. ROLA ARCHITEKTURY W TWORZENIU TOŻSAMOŚCI OBSZARÓW NADBRZEŻNYCH

3.1. Relacje nowych form architektonicznych z krajobrazem kulturowym

Warto w tym miejscu wrócić do pytania, jaką rolę odgrywa architektura w tworzeniu tożsamości obszarów nadbrzeżnych. Zachowanie tożsamości wiąże się niewątpliwie z ciągłością kulturową, a proces ten zachodzi zarówno w warstwie wizualnej (formalnej), jak i mentalnej.

Rozpatrując związki formy architektonicznej z sąsiedztwem zabudowy historycznej i cechami architektury loklalnej, wyróżnić można dwie przeciwstawne postawy: historyzującą (podporządkowaną formom i skali lokalnej architektury lub naśladującą historyczne style architektoniczne) i ahistoryczną – stawiającą na kontrast z otoczeniem6. Pomiędzy nimi plasują się rozwiązania oparte na zasadach kompromisu i dobrej kontynuacji7 .

Projekt „Manhattanu nad Mozą”, czyli nabrzeża Boomjes w Rotterdamie autorstwa Rema Koolhaasa, czy „londyński Manhattan” – zbudowana w dawnych

5 Norman Foster, Hans Kollhoff, Mecanoo, OMA Rem Koolhaas, Renzo Piano, UN Studio Van Berkel & Bos, Carel Weeber, Bolles & Wilson, van den Broek & Bakema, KCAP Kees Christiaanse, Fritz van Dongen, EEA Erik van Egeraat i in. 6 Jej wyrazicielem jest m.in. Rem Koolhaas, głoszący pogardę dla kontekstu kraj- obrazowego. Por.: R. Koolhaas, Subtext is fuck context, w: Bigness or the problem of Large, www.en.wikiquote.org/wiki/Rem_Koolhaas. 7 Zasadę „dobrego kontynuowania”, która jest podstawowym założeniem ruchu New Urbanism, sformułował ponad 60 lat temu Juliusz Żórawski (1898-1967) – polski architekt modernistyczny, profesor Politechniki Krakowskiej.

122 Anna Januchta-Szostak

dokach dzielnica Canary Harf z kontrowersyjnym wieżowcem 30 St Mary Axe, czyli Swiss Re (proj. sir Norman Foster, 2004)8 – ilustrują oderwane od kontekstu tendencje zabudowy frontów wodnych. Wyniesienie nowoczesności ponad tradycję bardzo dosłownie widać na przykładzie rotterdamskich obiektów nadbrzeżnych: nadwieszonego 25 m nad budynkiem starej fabryki Unilever, budynku De Brug (proj. Chris de Jonie, JHK Architecten, 2005 rok, rys. 2) czy dawnej siedziby Holland-Amerika Line (obecnie hotel New York, rys. 3) zdominowanej przez wieżowce Montevideo (proj. F. Houben) i World Port Center (proj. N. Foster). W tym nurcie mieści się również muzeum Guggenheima w Bilbao (proj. F. O. Gehry, 1997 rok), choć nie dominuje wysokością, lecz ekspresyjną, wręcz brawurową formą.

Znakomitym przykładem dobrej kontynuacji jest dzielnica Zeeburg w Amster- damie, utworzona po przebudowie wschodnich doków (Oostelijk Havengebiet)9 , składająca się z dwóch półwyspów: Borneo, Sporenburg oraz dwóch wysp: KNSM i Jawa. Projekt Borneo według planu biura West 8 (1998-2001) umiejętnie nawiązuje do lokalnych tradycji budowlanych i charakterystycznych układów urbanistycznych zabudowy wzdłuż kanałów, tzw. Grahtenhuis (rys. 4), będąc równocześnie na wskroś współczesną kompozycją architektoniczną. Wodną fasadę dzielnicy wzdłuż Scheepstimmermanstraat (rys. 5) tworzy zespół 50 domów o całkiem odmiennym charakterze [2]. Forma elewacji każdego budynku jest niepowtarzalną, choć ograniczoną do modułu parceli, kompozycją rzeźbiarską. Mimo ujednolicenia linii zabudowy i jej wysokości zespół uniknął powtarzalności charakterystycznej dla holenderskiej architektury mieszkaniowej. Projekty poszczególnych budynków zostały powierzone różnym wybitnym architektom, a ścisłe warunki zabudowy10 umożliwiły zachowanie harmonii, dzięki czemu dzielnica stanowi dobry przykład uporządkowanego indywidualizmu.

Podobnym zasadom podporządkowana jest zabudowa wyspy Jawa (rys. 6), nadzorowana przez biuro S. Soeters’a. Utrzymana jest ona w skali i klimacie typowej amsterdamskiej zabudowy nadwodnej [4] (wąskie fasady, duże okna, pochylone szczyty), ale w warstwie formalnej stanowi jej nowoczesną interpretację (odmienna tektonika elewacji, zróżnicowane materiały, faktury i kolory). Również zabudowa Ijburg (rys. 7), powstającej od 1996 roku nowej dzielnicy Amsterdamu, położonej na 6 sztucznych wyspach, prezentuje spójną i różnorodną architekturę mieszkaniową, wykorzystującą cechy architektury lokalnej i atuty wodnego sąsiedztwa11 .

8 Innym silnie kontrasującym londyńskim dziełem N. Fostera jest zlokalizowany bezpośrednio nad Tamizą postmodernistyczny ratusz (City Hall, 2002). 9 W projekt Oostelijk Havengebiet były zaangażowane prawie wszystkie znane holenderskie i europejskie biura architektoniczne: West 8, UN Studio, MVRDV, OMA, Jo Coenen, Sjoerd Soeters, Steven Holl, Enric Miralles i inne. 10 Warunki zabudowy postawione przez biuro West 8: szerokość max 4,2 m – 6 m, minimum trzy kondygnacje, w tym 3,5 m wysokość kondygnacji przyziemia (możliwość adaptacji na usługi), garaż lub parking i patio wewnątrz każdego z domów oraz ścisły związek z otaczającą wodą. 11 Zróżnicowane typy i formy zabudowy zaproponowali Palmboom i van den Bout oraz H+N+S.

123 Rola architektury w kształtowaniu tożsamości miejskich frontów wodnych

3.2. Związki semantyczne architektury z żywiołem wody

Tożsamość frontów wodnych wyraża się również w warstwie mentalnej, związanej ze sferą zachowań społecznych i wzorców kulturowych wynikających z bezpośredniego sąsiedztwa wody, sposobu jej użytkowania i bogactwa odniesień do wodnego żywiołu. W architekturze nadbrzeżnej wyraźnie zauważalne są liczne wątki semantyczne oparte na nawiązaniach do: − portowej przeszłości, widoczne w bryle i detalach architektury marynistycznej: w formach budynków-statków – np. muzeum Nemo R. Piano (rys. 8) czy Silodam (rys. 9) – mieszkalnego „kontenerowca” MVRDV w Amsterdamie, w analogiach do kształtu masztów i olinowania – np. Erasmus Bridge B. van Berkela, żagli – opera w Sydney J. Utzona, peryskopu – budynek STC w Rotterdamie, a także do obiektów pływających (tzw. floating houses); − infrastruktury nadwodnej i zabezpieczeń przeciwpowodziowych: domy na palach – np. Aluminium Forest w Utrechcie, domy-mosty – np. De Brug JHK w Rotterdamie, dom-zapora Jana de Graafa na osiedlu Katterbroek w Amersfort; − wodnej fauny i flory: np. przypominające rybi szkielet (rys. 10a) i formę wieloryba (rys. 10b) budynki S. Calatravy w Walencji, The Whale na wyspie Sporenburg w Amsterdamie czy domy-lilie w Kattenbroek; − cech fizycznych i plastycznych wody, takich jak przezroczystość, kolor błękitu, lustrzana tafla, efekt rozmycia lub rozedrgania, forma kropli, motyw fali, płynność linii itp.: np. projekt Aquatic Center w Londynie Z. Hadid inspirowany formą fali, opera na Teneryfie S. Calatravy, słynna kostka wody Water Cube w Pekinie projektu Zhao Xiaojun, rozmyty w obłoku mgły „Blur Building” zbudowany nad jeziorem Neuchâtel na Expo w Szwajcarii; − symboliki wody w religii i filozofii, takiej jak płynność, zmienność, oczyszczenie, nieskończoność, majestat, absolut, „rzeka zapomnienia”: kompozycje architektoniczno-wodne Tadao Ando, m.in. kościół na wodzie na Hokkaido czy świątynia Kamyo-ji w Saijo, National Centre for the Performing Arts Paula Andreu w Pekinie; − społecznych funkcji wody, czyli integracji – dezintegracji, które przekładają się na relacje przestrzenne obiektu z miastem i pojedynczym odbiorcą: np. The City of Arts and Sciences S. Calatravy w Walencji, Sayamaike Historical Museum T. Ando w Osace czy biblioteka Uniwersytetu Pompeu Fabra w Barcelonie według projektu Lluisa Cloteta i Ignaco Paricio Ansuategui.

Ten aspekt tożsamości frontów wodnych ma wymiar globalny. Harmonia form architektonicznych, mimo kontrastu z otoczeniem historycznym, wynika często z nawiązania do specyfiki krajobrazu nadwodnego. Dialog z wodą, będącą przekaźnikiem treści uniwersalnych, jest w tym przypadku również tworzywem wizerunku miasta.

124 Anna Januchta-Szostak

Rys. 1. Rotterdam – panorama Boompjes, fot. autorka

Rys. 2. Kantoorgebow De Brug, Rotterdam (JHK Architecten, 2005), fot. autorka Rys. 3. Hotel New York zdomino- wany przez wieżowce: Montevideo (F. Houben) i World Port Center (N. Foster), fot. autorka

Rys. 4. Amsterdam, widok na kanał i tradycyjną nadbrzeżną zabudowę, fot. autorka Rys. 5. Amsterdam, dzielnica Zeeburg, wyspa Borneo (proj. urb. Adrian Geuze, West 8), fot. autorka

125 Rola architektury w kształtowaniu tożsamości miejskich frontów wodnych

Rys. 6. Amsterdam, Zeeburg, wyspa Jawa (proj. Sjoerd Soeters ), fot. autorka Rys. 7. Amsterdam, IJburg – różnorodność w ujednoliceniu, fot. autorka

Rys. 8. Amsterdam, muzeum Nemo (Renzo Piano), fot. autorka Rys. 9. Amsterdam, Silodam (MVRDV), fot. autorka

a) b) Rys. 10. Miasto Sztuki i Nauki w Walencji (Santiago Calatrava, 1998-2002), fot. P. Stefanowski

126 Anna Januchta-Szostak

3.3. Tożsamość formy, funkcji i konstrukcji architektury nadwodnej

Nawiązując do triady Witruwiusza, specyfiki architektury akwatycznej można poszukiwać w formie, funkcji i konstrukcji. Przytoczone wyżej skojarzenia architektury z wodą pojawiają się w formach brył i detalu, a także w kompozycyjnych relacjach między obiektem a wodnym sąsiedztwem.

Budynki mogą pozostawać w różnorodnych relacjach funkcjonalnych z wodą, będącą drogą transportu, miejscem pracy, rekreacji, a nawet zamieszkania. Liczne obiekty, jak gmach parlamentu sir N. Fostera w Londynie czy budynki operowe w Sydney (J. Utzon), na Teneryfie (S. Calatrava), w Hamburgu (Herzog & de Meuron), zyskują dzięki reprezentacyjnej i społecznie atrakcyjnej nadwodnej lokalizacji, jednak ich funkcja nie wymaga dostępu do wody.

Konstrukcja architektury na- i przywodnej, oprócz symbolicznych nawiązań do form żaglowców czy okrętów, ma również swoją specyfikę związaną z technicznymi wymogami posadowienia, przystosowaniem do fluktuacji wody czy niezbędnymi zabezpieczeniami przeciwwodnymi. Wyróżnić można różne typy obiektów pływających (np. na pływakach lub platformach pontonowych – Waterbuurt West w Amsterdamie) lub trwale związanych z gruntem (na palach, kesonach itd.).

Charakterystyczne są również urbanistyczne struktury zespołów zabudowy nadwodnej, w które szczególnie obfituje Holandia [10, 12], występujące w układach liniowych (z reguły zwartych: kurtynowych lub grzebieniowych), dywanowych lub gniazdowych: zespoły domów na pływających platformach, domy wznoszone na lagunach i terpach (sztucznie usypanych pagórkach), „wodne fortece” chroniące przed zalaniem wnętrze kwartału (np. Haverleij w s’Hertogenbosch, proj. Sjoerd Soeters i Paul van Beek + HNS), domy na palach lub na łodziach z możliwością zmiany miejsca cumowania, tworzące tzw. jetty villages – wioski wzdłuż pirsów.

W obliczu ocieplenia klimatu i wzrostu poziomu mórz pojawiają się coraz bardziej zaawansowane koncepcje wodnych miast, uwzględniające również wy- korzystanie wód deszczowych i utylizację ścieków.

4. PODSUMOWANIE

Tożsamość miejskich frontów wodnych podlega kształtowaniu zarówno przez wartości lokalnej kultury i tradycji, jak i tendencje globalne i odniesienia do żywiołu wody. Kompozycyjny i znaczeniowy dialog pomiędzy architekturą a wodą jest tworzywem tożsamości miast nadwodnych w takim samym stopniu, jak niepowtarzal- ność ich architektury, krajobrazu, urbanistycznego klimatu i różnorodności społecz- nej. Współczesne tendencje w kreacji architektury nadbrzeżnej (np. przez twórczość Tadao Ando czy Renzo Piano) zmierzają do połączenia cech zabudowy lokalnej, bogactwa symboliki akwatycznej i elementów kompozycyjnych wody.

127 Rola architektury w kształtowaniu tożsamości miejskich frontów wodnych

LITERATURA

[1] Breen A., Rigby D., The new Waterfront. A worldwide urban success story, Thames and Hudson 1996. [2] Haduch B., Morze do mieszkania, Architektura & Biznes, 2002, nr 10. [3] Jałowiecki B., Przestrzeń społeczna rzek, w: Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia, t. 7,

Katowice, Wydawnictwo „Śląsk” 1998. [4] Januchta-Szostak A., Fronty wodne w krajobrazie zurbanizowanym, w: III Między- narodowa Konferencja Naukowa ECOVAST „Specyfika przestrzeni regionalnej – jej ochrona, zachowanie i rozwój”, Białowieża 5–6.01.2007. [5] Januchta-Szostak A., Kreowanie tożsamości na styku wody i miasta, Urbanista, 2008, nr 8, s. 31-33. [6] Januchta-Szostak A., Mieszkanie na wodzie, Architektura i Urbanistyka, Zeszyty

Naukowe Politechniki Poznańskiej, 2005, z. 5. [7] Januchta-Szostak A., Waterfront – the new image of the city. Transformation of Warta valley in Poznan, w: Urban Heritage: research, interpretation, education, Vilnius,

VGTU “Technika” 2007, s. 101-115. [8] Meyer H., City and Port, Rotterdam, International Books 1999. [9] Posern-Zieliński A., Rzeka jako element tożsamości kulturowej, w: Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia, t. 9, Katowice, Wydawnictwo „Śląsk” 2000. [10] Rotterdam Waterstad 2035. Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam 2005,

Rotterdam, Episode Publishers 2005. [11] Stanielewicz J., Rzeki jako warsztat pracy, w: Rzeki. Kultura, cywilizacja, historia, t. 4, Katowice, Wydawnictwo „Śląsk” 1995. [12] Waterplan 2. Working on water for an attractive city Rotterdam, Rotterdam 2007.

THE ROLE OF ARCHITECTURE IN URBAN WATERFRONT IDENTITY CREATION

Summary

The paper deals with urban waterfronts, which constitute the areas where the town meets surface water. The “genotype of the city” is characterized by both behavior and social rituals as well as the visual spatial code, which origin is created by the urban and architectural structure displayed on the panoramic view of the city thanks to the foreground of water. The identity of waterfront architecture, including port development, is shaped both by the local culture and tradition values, as well as universalism of global trends and the references to the water element. The water is a medium of universal contents, but a dialog with the water can be equally important element of the waterside cities identity creation as their inimitable architecture and landscape, urban climate and social diversity. The recent trends in waterfront architecture creation lead to connecting the local architectural features and the richness of aquatic symbolism as well as close compositional interactions with water.