HAC Weekblad · VRIJDAG 25 NOVEMBER 2016
PAGINA 22
Teutenbeelden vertellen regiogeschiedenis Hamont – Op het binnenplein van het stadhuis van Hamont staat een prachtig bronzen beeld van een teut. Het kunstwerk symboliseert de periode waarin handelaren (teuten) uit onze regio er elk jaar weer maandenlang op uit trokken om handel te drijven in Nederland, Vlaanderen, Duitsland, Denemarken en noem maar op. Luyksgestel en Kaulille hebben ook een beeld en in Lommel staan er zelfs twee. Dit jaar werd ook Eksel verrijkt met een beeltenis van een teut of leurder. Daarnaast herinneren ook enkele straatnamen aan de tijd dat ze zó succesvol waren dat ze de mooiste woningen konden laten bouwen. We hebben het dan ruwweg over de zeventiende en de achttiende eeuw. Tekst en foto’s Evert Meijs In de bovenhal van het stadhuis van Hamont staat op een hoekconsole een klein beeldje van een teut. Een textielteut wel te verstaan; handelend in dekens, kant, linnen en zo meer. Het beeldje is gemaakt van gebakken klei, vervaardigd door Gaby Vandenbergh (1923-2010) uit Neerpelt, echtgenote van Gerard Kums. Carnavalist van het eerste uur in Hamont, Giel Mans, verbonden aan carnavalsvereniging De Teutepeuters, kent de ontstaansgeschiedenis van het beeldje. “We noemden het ‘De oude Teut’ en het werd gemaakt en gegeven aan het stadsbestuur bij gelegenheid van het 2 x 11 jarig bestaan van De Teutepeuters, in het seizoen 1981-1982”. De teut heeft een grote wijde mantel om, hoed op en stok in de hand. Naast het beeldje staat de tas van de teut. De stad Hamont-Achel spande zich jaren later samen met De Teutepeuters in voor een nieuw ontwerp; een groot houten beeld, dat een plaats zou moeten krijgen in de hal van het stadhuis. Met name Burgemeester Meeuwissen en de toenmalige vorst van de carnavalsvereniging, Jos Jacken, maakten zich er sterk voor. In 1990 was het zo ver. De gemeente betaalde 40.000 Belgische francs aan kunstenaar Theo Groenen voor een beeld van een teut met grote hoed, snor, en rollen textiel op zijn rug en over zijn rechter arm. Maar helaas werd het beeld in januari 2005 ontvreemd. Mogelijk tijdens een receptie op 21 januari, waarbij de deuren van het stadhuis lange tijd open hadden gestaan. Volgens het politierapport van 14 februari had de teut een waarde van € 2500 en een gewicht van 15 à 20 kg.
Brons op het binnenplein
In 1993 schonk Stichting Carnavals Vereniging Teutepeuters een nieuw beeld aan Hamont-Achel: een bronzen textielteut: een kopie van het houten beeld van Theo Groenen. Het kwam te staan op het binnenplein van het stadhuis, stevig verankerd op een sokkel, met als tekst ‘Hamonter textielteut gift: SCV Teutepeuters 1993.’ In augustus 2015 beschadigden onbekenden het beeldje. De gemeente liet het verwijderen en repareren. Gelukkig staat sinds die tijd de fiere teut weer op zijn sokkel. Naar aloude traditie start de carnavalsvereniging op de elfde van de elfde het carnavalsseizoen met een kleine en korte ceremonie rondom het monument. Leo Pinxten uit Hamont: “Vroeger maakte Prins Carnaval gebruik van een stuk baluster als scepter. Ik maakte samen met Louis Mertens een eerste echte scepter, met een textielteut er bovenop, nagemaakt van het bronzen beeld dat buiten staat. Deze prinsenstaf bleek echter te licht en daarom werd ’n tweede exemplaar gemaakt, dat alleen tijdens bijzondere gelegenheden mag worden gebruikt. Door het jaar heen wordt een simpele scepter gebruikt”, aldus de oud-prins. “Het eerste exemplaar bewaar ik zorgvuldig bij mij thuis”. Mede door veel inspanningen van de secretaris van de vereniging, Noël Van den Rul, De teut op het was het mogebinnenplein van lijk om nóg een het stadhuis nieuw textielteuvan Hamont tenbeeldje (75
cm.) te laten maken vanwege de bijzondere datum van 1111-’11, door kunstenaar Nand Hendrix uit Leopoldsburg. Uit hout gestoken. Het werd die dag om 11.11 u aan de gemeente geschonken en prijkt nu ook boven in het stadhuis, ook naast de ingang van de raadszaal. Giel Mans liet tijdens een gesprek een gipsen beeldje van een ‘elleteut’ zien, gemaakt door kunstenaar en docent Lou Boonman van de Achelsedijk 27 te Neerpelt. “Wij hebben er natuurlijk allemaal thuis nog één staan, hè”.
Lommel eert de teuten dubbel
Op het marktplein van Lommel staat ook een teutenbeeld, als eerbetoon aan de rondtrekkende handelaars die al vanaf de 16de eeuw in Lommel actief waren. Door de teutenhandel verwierf Lommel een relatief hoge welstand. Kunstenaar Hiëronymus Reijniers uit Lommel (*1952) maakte in opdracht van de gemeente het beeld, uit Duitse rode zandsteen. “Eerst maakte ik een model, in klei of in gips, ik weet het niet meer precies. Dat voorbeeld werd goedgekeurd en staat nu op de Markt”. De koperteut is een kleine figuur, met grote hoed, schoudertas om en enkele potten op zijn rug en werd in 1983 onthuld. Reijniers: “Het is een geheel eigen creatie van mijzelf”. Museum De Kolonie meldde desgevraagd dat het beeld binnenkort een andere plek zal gaan krijgen. Hiëronymus maakte voor de stad Lommel nóg een teut. “Dát beeld kwam te staan in de Lommelse buurtschap Hees, op de binnenplaats van het winkelcentrum, naast warenhuis DeNopri, aan de Jan Frans Willemsstraat Dat beeld is wel twee keer zo groot dan het andere”, aldus Hiëronymus. En inderdaad, op het binnenplein van het winkelcentrum pronkt het bedoelde beeld. Oók met schoudertas en óók met pannen op zijn rug. Géén hoofddeksel, overigens. ’26-06-1985’ staat in een witte steen gegraveerd. De teut verwelkomt je, zodra je de winkels nadert.
Ambassadeur onthult koperteut van Luyksgestel
In tegenstelling tot bijvoorbeeld de textielteuten, woonden in Eersel en Luyksgestel vooral koperteuten. Zij hadden hun vest vol hangen met potten en pannen, om deze te verkopen. Maar ook repareerden ze op hun tochten koperen keukengerei. De teuten van Luyksgestel (gemeente Bergeijk) stichtten grote handelscentra in Denemarken en verkregen zo een monopolypositie in de koperhandel. Op 16 september 1972 onthulde de ambassadeur van Denemarken, Sigurd Christensen, in het centrum van Luyksgestel het bronzen kunstwerk van een koperteut. Beeldhouwer Peter Roovers (1902-1993) was de maker van de ‘ambulante ketellapper’, die hoog op een stenen sokkel is geplaatst. Op het voetstuk is ook een plaquette aangebracht van het Gilde van Koperteuten Luyksgestel, opgericht 29 november 1972. De plaatselijke carnavalsvereniging voert de naam ‘Teuten’ en het dorp wordt elk jaar enkele weken omgetoverd in ‘Teutendorp’.
Kaulille
Jan Brouns maakte voor Kaulille (gemeente Bocholt) ook een teutenbeeld, in 2009, rondom de 750ste verjaardag van het dorp op 12 en 13 september van dat jaar. Het was een geschenk van de Heemkundekring Kaulille, op voorstel van Fons Evens, die in 2008 een boek schreef over de Kauliller teuten (‘Cameraeden in coopmanschap teutencompagnieën uit Kaulille 18de – 20ste eeuw’). Aanvankelijk werd het tentoon gesteld in cultureel centrum De Kroon, om daarna een plek te krijgen op het nieuw-ingerichte Nevenplein. Maar daar is het nooit van gekomen. “Het was te delicaat om het kunstwerk in de openlucht te plaatsen’, vertelde een medewerkster van De Kroon, “en daarom is het hier binnen blijven staan, stevig verankerd op een sokkel, die ook weer verankerd is”. Het is een heel mooi beeldje. De teut heeft een lange stok op zijn schouder en op zijn rug draagt hij een rugzak. Met zijn linker hand draagt hij een klein zakje. De teut, die Jan Brouns gemaakt heeft, was naar het voorbeeld van P.J. Theuwissen als leerjongen bij Jan Clijsters in Sappemeer.
Jongste teut in Eksel heeft echt gezicht en echte handen
Vanwege de vijfjarige teutenfeesten en het 105-jarig bestaan van jeugdbeweging KSA werd op 12 augustus 2016 een teutenbeeld onthuld op het Marktplein van Eksel, een werk van Hechtelaar Boud Ceysens, zelf nazaat van een teutenfamilie. Het beeld kreeg de naam ‘Thijs de
Teut’ en wordt ingezet om toeristische trekpleisters in de schijnwerpers te zetten. Ceysens deed onderzoek naar de kledij van een teut en zo ontstond een levensgroot beeld, gemaakt van roodkoper. De handen en het gezicht zijn precies gelijk aan gezicht en handen van de maker zelf, en zijn ver vaardigd uit brons. Thijs zit op een bank. Naast hem een grote zak waarin zijn handelswaar is opgeborgen. Op de natuurstenen bank staat de volgende tekst De beeldengroep in Mettingen, met gegraveerd: rechts de teut. “VAN DEURE TOT DEURE VAN STRAET TOT STRAET VAN DORP TOT DORP MET HET PACK OP DEN RUGGE VERCOOPENDE 1742. En verder: Voor zover bekend staan in Duitsland twee beelden van teuten, allebei in de deelstaat Noordrijn-Westfalen, waar de teutenhandel in het verleden eveneens een grote rol speelde. In Mettingen staat het beeld ‘Tüötten-Figur’ van kunstenaar Anne Daubenspeck-Focke (1988) en laat een standbeeld zien van een chique meneer met hoge hoed en rol textiel onder de arm. Het andere beeld –in de plaats Hopsten, op de markt- laat ook een deftige heer zien met hoge hoed, met typerende stok in de hand. De teut rookt een zeer lange pijp. Het beeld staat bekend als ‘Der Tödde von Hopsten’ (foto). Het kunstwerk werd in 2003 gemaakt door Janischowski en Partner en gegoten in brons in Kevelaer bij Butzon en Bercker. Ook in die regio is nog een aantal grootse teutenwoningen te zien. Vanwege de belangrijke rol die teuten speelden, zijn ook diverse straten en een plein naar teuten vernoemd. De naam van ’n enkel eethuisje en een dorpshuis verwijzen naar de tijd van weleer en het natuurreservaat nabij Zonhoven heet ook ‘de(n) Teut’. Er zijn over dit onderwerp verschillende boeken geschreven. Diverse musea in de Kempen beschikken over informatie en in Hamont is in de grote ontvangstkamer van het Ursulinenklooster de Noord-Limburgse Teutenkamer gevestigd, die een totaalbeeld geeft van betekenis en geschiedenis van de Teuten.
Tijs de Teut, uit Eksel